Cerkiew św. Mikołaja we Włocławku (1906–1925)
| cerkiew parafialna | |||||||||||||||||
 Cerkiew na pocztówce z 1912 | |||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||
| Parafia |
św. Mikołaja we Włocławku | ||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Położenie na mapie Włocławka  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego  | |||||||||||||||||
 52°39′00,0″N 19°03′00,0″E/52,650000 19,050000
| |||||||||||||||||
Cerkiew św. Mikołaja – cerkiew prawosławna we Włocławku, wzniesiona w latach 1902–1906, działałająca do opuszczenia miasta przez Rosjan w pierwszych dniach sierpnia 1914. Czasowo zajęta była przez armię niemiecką na cele administracji wojskowej, po 1918 została całkowicie porzucona. W 1920 istniał projekt adaptacji tej cerkwi pod kościół garnizonowy; nie został on jednak zrealizowany z powodu znacznej dewastacji obiektu. Ostatecznie cerkiew, jako symbol polityki rusyfikacyjnej, została rozebrana w 1925.
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Świątynia reprezentowała styl neobizantyński. Wejście do niej prowadziło przez ozdobny portal i przedsionek, ponad którym wznosiła się zwieńczona kopułą dzwonnica. Nawa i prezbiterium świątyni były kryte kopułą o podobnym kształcie, do której przylegały na bocznych ścianach mniejsze, analogiczne konstrukcje. W bębnach kopuł zlokalizowano po osiem półkolistych okien[1]. Cerkiew była przeznaczona dla równoczesnego udziału w nabożeństwie 2000 wiernych[2].
W literaturze określana jest jako jedna z najpiękniejszych świątyń prawosławnych wzniesionych przez Rosjan na terytorium Królestwa Kongresowego[3][1].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwszy projekt świątyni[edytuj | edytuj kod]
Zorganizowanie parafii prawosławnej i związane z nim urządzenie świątyni tego wyznania we Włocławku miały ścisły związek z przynależnością miasta do zaboru rosyjskiego. Znaczny napływ urzędników carskich oraz żołnierzy armii rosyjskiej, zauważalny zwłaszcza po 1836 (przeniesienie do Włocławka siedziby powiatu), skłonił władze miejskie do urządzenia kaplicy domowej w domu przy ul. Przedmiejskiej 12[4]. W związku z dalszym wzrostem liczby wiernych prawosławnych zakupiony został dom przy ul. Kopernika 6, który w latach 1850–1860 poddano niezbędnym pracom adaptacyjnym i w pełni zmieniono w cerkiew.
Jednak już w 1859 we Włocławku ulokowano pułk piechoty, pułk kawalerii, komendy policji i żandarmerii oraz sztab straży granicznej stacjonującej w Aleksandrowie Pogranicznym; wszystkie te instytucje zatrudniały prawosławnych Rosjan[4]. W 1870 zawiązany został komitet, który podjął starania o pozwolenie na budowę cerkwi w miejscu targowiska i publicznego ogrodu (dzisiejszy Plac Wolności[4]).
W 1871 Konstanty Wojciechowski przedstawił projekt świątyni, przesłany następnie do Petersburga i tam zaopiniowany pozytywnie. Jego plan zakładał likwidację targowiska (tzw. Nowego Rynku) i urządzenie na całym placu terenu zielonego, z cerkwią w centralnym punkcie, u zbiegu czterech głównych alei[4]. Świątynia miała mieć jedną nawę wybudowaną na planie kwadratu, w stylu neoromańskim, nakrytą kopułą. Półkoliście zamknięte prezbiterium miało być skierowane ku północy. W części południowej miał się znaleźć niższy od nawy przedsionek, przykryty mniejszą kopułą[4]. Boczne wyjścia ze świątyni zaplanowano umieścić zarówno we wschodniej, jak i zachodniej ścianie nawy[5]. Projekt ten nie został ostatecznie zrealizowany[5], chociaż, jak podają Kiriłł Sokoł i Aleksander Sosna, w 1875 Skarb Państwa rosyjskiego przekazał na ten cel 35 tys. rubli[1]. Zdaniem R. Hankowskiej powodem rezygnacji z budowy cerkwi według pierwotnego planu było zbytnie podobieństwo projektowanego obiektu do kościołów katolickich[5].
Budowa[edytuj | edytuj kod]
Do zamiaru wzniesienia wolno stojącej świątyni prawosławnej we Włocławku powrócono w 1902. Całkowicie nowy projekt przygotował architekt Jakunin przy współpracy Romana Fijałkowskiego[5]. Kamień węgielny pod budowę świątyni został położony 30 maja 1902 na działce przekazanej bezpłatnie przez władze Włocławka, w miejscu przewidzianym na cerkiew od 1870[1]. Prace budowlane wykonywali pracownicy sprowadzeni z guberni czernihowskiej; cegły na potrzeby inwestycji wyrabiano w cegielni w Aleksandrowie Kujawskim[1]. Według Sokoła i Sosny całkowity koszt budowy pokryły rosyjskie władze centralne (25 tys. rubli) oraz władze miejskie (2 tys. rubli)[1]; Hankowska podaje kwotę znacznie wyższą – 67 611 rubli[5]. Obiekt był gotowy w 1906 i 17 grudnia tegoż roku został konsekrowany[1].
Jak pisano we wniosku do władz Włocławka już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, cerkiew została wybudowana w najbardziej uczęszczanym punkcie miasta i uniemożliwiała przedłużenie ulicy 3 Maja (ówczesnej Nowej), a tym samym blokowała rozwój południowych dzielnic miasta. Autor wniosku twierdził, że przeciw takiej lokalizacji obiektu protestowali mieszkańcy Włocławka oraz część urzędników magistratu, w tym naczelnik powiatowy, który w rezultacie został przeniesiony na inne stanowisko[6]. Budowla była jednoznacznie uznawana przez mieszkańców za symbol rusyfikacji[6]. Wiernymi parafii prawosławnej byli niemal wyłącznie Rosjanie, stanowiący 1,2% mieszkańców miasta[7].
Funkcjonowanie cerkwi do 1920[edytuj | edytuj kod]
Parafia prawosławna we Włocławku działała do sierpnia 1914, kiedy rosyjscy mieszkańcy miasta udali się na bieżeństwo. Proboszcz parafii zamknął wówczas budynek cerkwi i nie odprawiał w nim nabożeństw, chociaż sam pozostał w dotychczasowym miejscu zamieszkania[6]. Wojska niemieckie po wkroczeniu do Włocławka przejęły nieczynną świątynię na czele wojskowe, dzwony zaś nakazały przetopić na potrzeby armii[6].
W 1920 władze miejskie przekazały obiekt garnizonowi włocławskiemu z przeznaczeniem na adaptację na kościół wojskowy. Plany te okazały się jednak niemożliwe do realizacji. Komisja budowlana, której przewodniczył Antoni Olszakowski, oceniła stan techniczny obiektu jako bardzo zły. W raporcie komisji wymieniano m.in. powybijane szyby, oberwanie się większości tynku oraz przesiąknięcie murów wilgocią, co sprawiało, że cały budynek groził zawaleniem[8].
Rozbiórka[edytuj | edytuj kod]
Trzy lata później kolejna komisja, kierowana przez architekta powiatowego Osterlofa uznała, że kilkuletni okres dewastacji sprawił, że cerkiew mogła zawalić się w każdej chwili[2]. W tym samym raporcie zawarto uwagę, iż zrujnowana budowla:
widokiem swym uwłacza godności narodowej i wywołuje zniecierpliwienie w miejscowym społeczeństwie (...), dowodem czego służą zeszłoroczne tajemnicze eksplozje jakie miały miejsce wewnątrz cerkwi[2].
W podobnym tonie wypowiadała się prasa lokalna. Hankowska cytuje jako przykład następujący komentarz dziennikarski:
mieszkańcy Ziemi Kujawskiej oraz grodu naszego stale dalej muszą patrzeć na dawną potęgę wschodu, która znikła bezpowrotnie a jednak kopuły sterczą ku niebiosom, jakby na urągowisko[2].
Cerkiew została ostatecznie rozebrana w 1925. Po jej zburzeniu planowane było połączenie ulicy 3 Maja z ulicą Kaliską, co do tej pory uniemożliwiał gmach świątyni. Projekt ten nie został ostatecznie wprowadzony w życie[2].
W 2006 prawosławny biskup łódzki i poznański Szymon wystąpił do władz Włocławka o odszkodowanie za rozebraną cerkiew[9].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g K. Sokoł, A. Sosna, Kopuły nad Wisłą. Prawosławne cerkwie w centralnej Polsce w latach 1815–1915, Moskwa, MID „Synergia”, ISBN 5-7368-0301-2, ss.97–98
- ↑ a b c d e R. Hankowska, Rozwój układu..., s.517
- ↑ Andrzej Winiarski, Włocławek na starej fotografii, Włocławek 2008, s. 143
- ↑ a b c d e R. Hankowska, Rozwój układu..., s.514
- ↑ a b c d e R. Hankowska, Rozwój układu..., s.515
- ↑ a b c d R. Hankowska, Rozwój układu..., s.516
- ↑ B. Ryszewski, Zaludnienie Włocławka.., s.561
- ↑ R. Hankowska, Rozwój układu..., ss.516–517
- ↑ Anna Majchrowicz, Pieniądze za cerkiew Św. Mikołaja, „nowosci.com.pl” [dostęp 2018-09-07] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Hankowska R., Rozwój układu przestrzennego Włocławka od 1793 do 1918 roku [w:] red. J. Staszewski, Włocławek. Dzieje miasta, Włocławek 1999, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, t. I, ISBN 83-88115-09-X
- Ryszewski B., Zaludnienie Włocławka i warunki życia mieszkańców w XIX wieku, [w:] red. J. Staszewski, Włocławek. Dzieje miasta, Włocławek 1999, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, t. I, ISBN 83-88115-09-X
- Sokoł K., Sosna A., Kopuły nad Wisłą. Prawosławne cerkwie w centralnej Polsce w latach 1815–1915, Moskwa, MID „Synergia”, ISBN 5-7368-0301-2, ss.97–98
- Winiarski A., Włocławek na starej fotografii, Włocławek 2008