Chmiel zwyczajny
| ||
| ||
| Systematyka[1] | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | rośliny | |
| Klad | rośliny naczyniowe | |
| Klad | rośliny nasienne | |
| Klasa | okrytonasienne | |
| Klad | różowe | |
| Rząd | różowce | |
| Rodzina | konopiowate | |
| Rodzaj | chmiel | |
| Gatunek | chmiel zwyczajny | |
| Nazwa systematyczna | ||
| Humulus lupulus L. Sp.Pl.2:1028, 1753 | ||
Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) – gatunek byliny z rodziny konopiowatych (Cannabaceae). Występował w stanie dzikim prawdopodobnie w południowej Europie, na Bliskim Wschodzie[2] i w Ameryce Północnej. W Polsce gatunek pospolity do 700 m n.p.m.[3] Uprawiany przez człowieka skolonizował (jako zdziczała roślina uprawna) strefę klimatów umiarkowanych i ciepłych całej Eurazji.
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Łodyga
- Płożąca się lub pnąca, czterokanciasta, z haczykowato wygiętymi do tyłu włoskami na krawędziach. Zawsze wije się w prawo. Dorastająca w stanie dzikim do 6 m[3].
- Liście
- Naprzeciwległe, długoogonkowe, o 3 do 5 klapach na pędach głównych i bocznych. Tam, gdzie ukazują się kwiaty, liście są dużo mniejsze, najczęściej bezklapowe. Nasada sercowato wycięta, brzegi gruboząbkowane. Górna powierzchnia szorstko owłosiona. Przylistki jajowatolancetowte, często zrośnięte, owłosione[3].
- Kwiaty
- Męskie zebrane w szczytowe, zwisające, wiechowate kwiatostany wyrastające z kątów liści. Kwiaty męskie o średnicy ok. 6 mm z pięciodzielnym okwiatem i pięcioma pręcikami. Listki okwiatu owalne do podługowatolancetowate, ostre, orzęsione. Kwiaty żeńskie zebrane są w kotkowate kwiatostany przypominające szyszki roślin iglastych i tak są potocznie nazywane. Szyszki kuliste lub jajowate osiągają do 3 cm długości i zebrane są w rozgałęzione wiechy wyrastające z kątów liści. Kwiaty nie posiadają listków okwiatu. Słupek za znamionami do 7 mm długości. Kształt szyszki nadają błoniaste łuski od zewnątrz okryte żółtopomarańczowymi gruczołkami zawierającymi lupulinę[3].
- Owoce
- Orzeszki kuliste, o średnicy do 2 mm, barwy pomarańczowej do jasnobrązowej. Rozwijają się u podstaw łusek tworzących szyszkokształtny owocostan[3].
- Korzenie
- Mięsiste[3]. System korzeniowy jest silnie rozbudowany, sięga bardzo głęboko[4].
Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]
- Rozwój
Roślina wieloletnia, dwupienna – na jednej roślinie wyrastają tylko kwiaty żeńskie lub tylko męskie. Co roku z podziemnej karpy wyrastają nowe pędy nadziemne i rozłogi. Roślina, jeśli nie znajdzie podpory, płoży się.
- Cechy fitochemiczne
Wewnętrzna strona przysadek kwiatów żeńskich pokryta jest gruczołowatymi włoskami wydzielającymi lupulinę, gorzkawą żywicę. Lupulina formuje się w drobne ziarenka o średnicy 0,15-0,25 mm. Zawiera żywicę (do 80%[4]), olejki eteryczne (1–6%[4]) i kwasy chmielowe[2]. Dodatkowo zawiera tłuszcze, białka, wielocukrowce.
Szyszki chmielowe zawierają te same substancje czynne, tylko w innych proporcjach: olejek eteryczny (0,5–2%), składający się z ok. 20 związków terpenowych i seskwiterpenowych (m.in. humulen, mircen i kariofilen), oraz żywice (10–22%), garbniki (2–5%) i flawonoidy[4].
- Siedlisko
Rośnie w wilgotnych zaroślach, olsach i łęgach, nad rowami, a także na terenach ruderalnych, przy zabudowaniach i śmietniskach[3].
Odmiany[edytuj | edytuj kod]
Rozróżnia się dwie odmiany chmielu zwyczajnego:
- chmiel goryczkowy
- chmiel aromatyczny
Klasyfikacja opiera się na zawartości i proporcjach między zawartością alfa-kwasów i beta-kwasów a estrów.
W uprawie wyróżnia się wiele kultywarów[5]. Polskie odmiany to:
| Nazwa chmielu | Zawartość alfa-kwasów |
|---|---|
| Lubelski | 2,0-3,2% |
| Lomik | 3,8-5,0% |
| Limbus | 3,0-5,5% |
| Zbyszko | 5,0-8,0% |
| Sybilla | 5,2-8,0% |
| Izabella | 6,5-8,5% |
| Oktawia | 7,0-9,3% |
| Marynka | 8,6-10,4% |
| Zula | 7,6-13,2% |
| Iunga | 9,3-13,2% |
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
Roślina lecznicza[edytuj | edytuj kod]
- Surowiec zielarski
- Szyszka chmielu (Lupuli flos) – wysuszone, zwykle całe, żeńskie kwiatostany[6]. Zawiera aromatyczną żywicę (lupulinę), olejek lotny, gorycze i inne substancje o właściwościach uspokajających, bakteriostatycznych, moczopędnych[4], estrogennych, czy też chemoprewencyjnych[7]. W szczególności obecny w chmielu ksantohumol wykazuje działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwutleniające i przeciwnowotworowe (głównie wobec raka płuca, jelita grubego, piersi, jajnika, prostaty i nowotworów mózgu, jak glejak wielopostaciowy i nerwiak zarodkowy)[8].
- Działanie i zastosowanie
- Napar z chmielu działa skutecznie przy zasypianiu, łagodzi nadpobudliwość, ma zastosowanie w leczeniu gruczołu krokowego, usprawnia trawienie. Wyciągu z szyszek używa się na wrzody i trudno gojące się rany, ze względu na silne właściwości bakteriobójcze[4].
Roślina kosmetyczna[edytuj | edytuj kod]
Hormonalne działanie chmielu jest wykorzystywane w kosmetyce do opóźniania procesu starzenia się skóry. Wyciąg z chmielu jest używany do produkcji kremów, mleczek, lotionów oraz jako składnik kąpieli regeneracyjnych, a przede wszystkim do produkcji szamponów[9].
Sztuka kulinarna[edytuj | edytuj kod]
Młode pędy mogą mieć zastosowanie w kuchni – surowe przyrządza się jako surówki, gotowane przypominają w smaku szparagi. Pliniusz Starszy, w swojej "Historii Naturalis" wymienia chmiel jako delikatną jarzynę. Opinię tę potwierdza Marcjalis w jednym ze swoich epigramatów. Młode pędy i liście mogą zostać wykorzystane także do przygotowania zupy[10]. Żeńskie szyszki chmielu wykorzystywane są w piwowarstwie jako przyprawa do brzeczki.
Uprawa[edytuj | edytuj kod]
- Wymagania i pielęgnacja
Miejsce pod plantację powinno być nasłonecznione i osłonięte od wiatrów. Gleba żyzna, o odczynie obojętnym do lekko zasadowego. Przed założeniem plantacji prowadzi się staranne zabiegi pielęgnacyjne ziemi, nawożenie i odchwaszczanie. Następnie co roku nawozi się i wykonuje zabiegi niszczące chwasty, szkodniki i choroby.
- Rozmnażanie
Plantacje chmielu owocują do kilkunastu, nawet kilkudziesięciu lat. Uprawiane są tylko osobniki żeńskie – wytwarzające szyszki. Rośliny rozmnażane są wegetatywnie. Sadzonki pozyskuje się wiosną z ubiegłorocznych pędów.
- Zbiór i przechowywanie
Kwiatostany żeńskie, zwane szyszkami, zbiera się w sierpniu. Obrywane są ręcznie lub przy pomocy maszyn do zrywania. Szyszki suszy się w temperaturze do 40-55 °C[4]). Szyszki chmielu należy przechowywać krótko (maksymalnie rok) w ciemnym i suchym miejscu.
Produkcja na świecie w 2015 roku[edytuj | edytuj kod]
| Kraj | Powierzchnia
uprawy (hektary) |
Produkcja
oszacowana (MT = 1000kg) | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| chmiel
aromatyczny |
chmiel
goryczkowy |
Razem | chmiel
aromatyczny |
chmiel
goryczkowy |
Razem | |
| Australia | 88 | 400 | 488 | 200 | 1001 | 1201 |
| Austria | 187 | 58 | 245 | 340 | 116 | 456 |
| Belgia | 83 | 65 | 148 | 117 | 117 | 234 |
| Chiny | 250 | 2050 | 2300 | 300 | 5700 | 6000 |
| Czechy | 4152 | 42 | 4194 | 5420 | 80 | 5500 |
| Francja | 364 | 49 | 413 | 648 | 70 | 718 |
| Hiszpania | 0 | 534 | 534 | 0 | 950 | 950 |
| Niemcy | 9675 | 7019 | 16694 | 16500 | 16000 | 32500 |
| Nowa Zelandia | 328 | 60 | 388 | 600 | 140 | 740 |
| Polska | 604 | 820 | 1424 | 1000 | 1452 | 2452 |
| Republika
Południowej Afryki |
0 | 420 | 420 | 0 | 820 | 820 |
| Rumunia | 63 | 187 | 250 | 64 | 200 | 264 |
| Rosja | 84 | 54 | 138 | 92 | 70 | 162 |
| Serbia | 34 | 33 | 67 | 58 | 76 | 134 |
| Słowacja | 137 | 0 | 137 | 124 | 0 | 124 |
| Słowenia | 1203 | 25 | 1228 | 1930 | 70 | 2000 |
| Ukraina | 309 | 60 | 369 | 400 | 80 | 480 |
| USA | 13653 | 4654 | 18307 | 21572 | 12287 | 33858 |
| Wielka Brytania | 700 | 220 | 920 | 900 | 400 | 1300 |
źródło: Raport Międzynarodowej Konwencji Producentów Chmielu (IHGC)[11]
Produkcja chmielu w Polsce[edytuj | edytuj kod]
W Polsce główny rejon uprawy to południowo-wschodnie obszary kraju[4] oraz Dolny Śląsk i Wielkopolska. Polska jest trzecim pod względem wielkości producentem chmielu w Europie oraz piątym na świecie (wyprzedzają nas Stany Zjednoczone, Chiny, Niemcy i Czechy). W 2015 r. zbiory chmielu w Polsce wyniosły około 2452 ton i były o 16% większe od zbiorów w 2014 r. Chmiel w Polsce uprawiany jest na obszarze 1424 ha. Produkcją tą zajmuje się ok. 1000 gospodarstw. W samej gminie Wilków (województwo lubelskie) ponad 600 gospodarstw uprawia 40% całej krajowej produkcji chmielu (dane na 2009 r.)[12].
| lata | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015* |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| powierzchnia (ha) | 2250 | 2197 | 2172 | 2239 | 2291 | 2234 | 2179 | 2233 | 2233 | 1768 | 1768 | 1510 | 1407 | 1410 | 1424 |
| produkcja (t) | 2200 | 2127 | 3023 | 2898 | 3414 | 2700 | 3256 | 3446 | 3446 | 1900 | 1900 | 1818 | 2421 | 2072 | 2452 |
*wielkość szacowana
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Ciekawostki[edytuj | edytuj kod]
Przed wiekami w Belgii karą za posiadanie męskiej rośliny chmielu była... śmierć – traktowano to jako umyślny sabotaż na wielką skalę[13].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2010-01-21].
- ↑ a b Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 120-121. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c d e f g Adam Jasiewicz (red.): Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Tom III. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 1992, s. 73-74. ISBN 83-85444-06-8.
- ↑ a b c d e f g h Aleksander Ożarowski, Antonina Rumińska, Krystyna Suchorska, Zenon Węglarz: Leksykon roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990, s. 104-105. ISBN 83-09-01261-6.
- ↑ Hop Cultivar Descriptions (ang.). USDA Agricultural Research Service. [dostęp 2009-01-11].
- ↑ Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4.
- ↑ Marta Mielczarek, Joanna Kołodziejczyk, Beata Olas; Właściwości lecznicze chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus L.) Borgis – Postępy Fitoterapii 4/2010, s. 205-210
- ↑ Iwaniuk P., Terlecka P. Ksantohumol – przeciwnowotworowy prenyloflawonoid zawarty w chmielu zwyczajnym (Humulus lupulus L.). W: Chwil M., Skoczylas M.M. (red.). Współczesne badania nad stanem środowiska i leczniczym wykorzystaniem roślin. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, s. 81-88. Dostępny w: https://wydawnictwo.up.lublin.pl/e-ksiazka
- ↑ Bohumír. Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 122. ISBN 83-09-00765-5.
- ↑ Marta Orłowska: Podlasie i Lubelszczyzna. Kielce: O-press sp. z o.o., s. 51, seria: Regionalna kuchnia polska. ISBN 978-83-60719-08-4.
- ↑ a b International Hop Growers Convention; Economic Commission -Summary Reports; July, 2015
- ↑ Ponad 350 gospodarstw straciło uprawy chmielu w wyniku powodzi. Portalspożywczy.pl, 03.07.2010. [dostęp 2010-07-04].
- ↑ Tomasz Kopyra, Piwo. Wszystko, co musisz wiedzieć, żeby nie wyjść na głupka, Warszawa: Flow Books, 2016, s.30., ISBN 978-83-240-3662-2.