Chmiel zwyczajny

Chmiel
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Klad	rośliny naczyniowe
Klad	rośliny nasienne
Klasa	okrytonasienne
Klad	klad różowych
Rząd	różowce
Rodzina	konopiowate
Rodzaj	chmiel
Gatunek	chmiel zwyczajny
Nazwa systematyczna
Humulus lupulus L. Sp.Pl.2:1028, 1753
Zdjęcia i grafiki w Commons

Kwiaty męskie

Kwiaty żeńskie

Szyszki

Chmiel na tyczce

Uprawa chmielu na podporach

Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) – gatunek byliny z rodziny konopiowatych (Cannabaceae). Występował w stanie dzikim prawdopodobnie w południowej Europie, na Bliskim Wschodzie i w Ameryce Północnej. Jednak uprawiany przez człowieka skolonizował (jako zdziczała roślina uprawna) strefę klimatów umiarkowanych i ciepłych całej Eurazji.

Morfologia

Łodyga

Płożąca się lub pnąca, czterokanciasta, z haczykowato wygiętymi do tyłu włoskami na krawędziach. Zawsze wije się w prawo. Dorastająca w stanie dzikim do 8 m (na plantacjach nawet do 12 m).

Liście

Naprzeciwległe, długoogonkowe, o 3 do 5 klapach na pędach głównych i bocznych. Tam, gdzie ukazują się kwiaty, liście są dużo mniejsze, najczęściej bezklapowe. Nasada sercowata, brzegi gruboząbkowane. Powierzchnia górna szorstka.

Kwiaty

Męskie zebrane w szczytowe kwiatostany wyrastające wiechowatymi grupami z kątów liści. Kwiaty męskie z pięciodzielnym okwiatem i pięcioma pręcikami. Kwiaty żeńskie nie posiadają okwiatu, tworzą kotkowate kwiatostany przypominające szyszki roślin iglastych i tak są potocznie nazywane.

Owoc

Orzeszek.

Kłącze

Silnie wykształcone, zwane karpą.

Korzenie

System korzeniowy jest silnie rozbudowany, sięga bardzo głęboko.

Biologia i ekologia

Rozwój

Roślina wieloletnia, dwupienna – na jednej roślinie wyrastają tylko kwiaty żeńskie lub tylko męskie. Co roku z podziemnej karpy wyrastają nowe pędy nadziemne i rozłogi. Roślina, jeśli nie znajdzie podpory, płoży się.

Cechy fitochemiczne

Wewnętrzna strona przysadek kwiatów żeńskich pokryta jest gruczołowatymi włoskami wydzielającymi lupulinę, gorzkawą żywicę. Lupulina formuje się w drobne ziarenka o średnicy 0,15-0,25 mm. Zawiera żywicę (do 80%), olejki eteryczne (1–6%) i kwasy chmielowe. Dodatkowo zawiera tłuszcze, białka, wielocukrowce.

Szyszki chmielowe zawierają te same substancje czynne, tylko w innych proporcjach: olejek eteryczny (0,5–2%), składający się z ok. 20 związków terpenowych i seskwiterpenowych (m.in. humulen, mircen i kariofilen), oraz żywice (10–22%), garbniki (2–5%) i flawonoidy.

Siedlisko

W Polsce występuje w wilgotnych zaroślach, olsach i łęgach, a także w starych parkach, ogrodach i ruderach. Rośnie pojedynczo lub w skupiskach.

Odmiany

Rozróżnia się dwa rodzaje chmielu zwyczajnego:

• chmiel goryczkowy
• chmiel aromatyczny

Klasyfikacja opiera się na zawartości i proporcjach między zawartością alfa-kwasów i beta-kwasów a estrów.

W uprawie wyróżnia się wiele kultywarów. Polskie odmiany to:

Nazwa chmielu	Zawartość alfa-kwasów
Lubelski	2,0-3,2%
Lomik	3,8-5,0%
Limbus	3,0-5,5%
Zbyszko	5,0-8,0%
Sybilla	5,2-8,0%
Izabella	6,5-8,5%
Oktawia	7,0-9,3%
Marynka	8,6-10,4%
Zula	7,6-13,2%
Iunga	9,3-13,2%

Zastosowanie

• Żeńskie szyszki chmielu wykorzystywane są w piwowarstwie jako przyprawa do brzeczki.
• Roślina lecznicza: zawiera aromatyczną żywicę (lupulinę), olejek lotny, gorycze i inne substancje o właściwościach uspokajających, bakteriostatycznych i moczopędnych. Napar z chmielu działa skutecznie przy zasypianiu, łagodzi nadpobudliwość, ma zastosowanie w leczeniu gruczołu krokowego, usprawnia trawienie. Wyciągu z szyszek używa się na wrzody i trudno gojące się rany, ze względu na silne właściwości bakteriobójcze.
• Roślina kosmetyczna: hormonalne działanie chmielu jest wykorzystywane w kosmetyce do opóźniania procesu starzenia się skóry. Wyciąg z chmielu jest używany do produkcji kremów, mleczek, lotionów oraz jako składnik kąpieli regeneracyjnych, a przede wszystkim do produkcji szamponów.
• Sztuka kulinarna: młode pędy mogą mieć zastosowanie w kuchni – surowe przyrządza się jako surówki, gotowane przypominają w smaku szparagi. Pliniusz Starszy, w swojej "Historii Naturalis" wymienia chmiel jako delikatną jarzynę. Opinię tę potwierdza Marcjalis w jednym ze swoich epigramatów. Młode pędy i liście mogą zostać wykorzystane także do przygotowania zupy.

Uprawa

W Polsce historia uprawy chmielu zwyczajnego sięga IX w. Główny rejon uprawy to południowo-wschodnie obszary kraju oraz Dolny Śląsk i Wielkopolska. Polska jest czwartym pod względem wielkości producentem chmielu w Europie oraz szóstym na świecie (wyprzedzają nas Stany Zjednoczone, Chiny, Niemcy, Czechy i Słowenia). W 2009 r. zbiory chmielu w Polsce wyniosły prawie 3700 ton i były o ponad 7% większe od zbiorów w 2008 r. Chmiel uprawiany jest na obszarze 2166 ha. Produkcją tą zajmuje się ok. 1000 gospodarstw. W samej gminie Wilków (województwo lubelskie) ponad 600 gospodarstw uprawia 40% całej krajowej produkcji chmielu.

Wymagania i pielęgnacja

Miejsce pod plantację powinno być nasłonecznione i osłonięte od wiatrów. Gleba żyzna, o odczynie obojętnym do lekko zasadowego. Przed założeniem plantacji prowadzi się staranne zabiegi pielęgnacyjne ziemi, nawożenie i odchwaszczanie. Następnie co roku nawozi się i wykonuje zabiegi niszczące chwasty, szkodniki i choroby.

Rozmnażanie

Plantacje chmielu owocują do kilkunastu, nawet kilkudziesięciu lat. Uprawiane są tylko osobniki żeńskie – wytwarzające szyszki. Rośliny rozmnażane są wegetatywnie. Sadzonki pozyskuje się wiosną z ubiegłorocznych pędów.

Zbiór i przechowywanie

Kwiatostany żeńskie, zwane szyszkami, zbiera się w sierpniu. Obrywane są ręcznie lub przy pomocy maszyn do zrywania. Szyszki suszy się w temperaturze do 40-55°C). Szyszki chmielu należy przechowywać krótko (maksymalnie rok) w ciemnym i suchym miejscu.

Zobacz też

• Chmiel - gatunek roślin
• Piwo