Chmiel zwyczajny

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Chmiel zwyczajny
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

różowce

Rodzina

konopiowate

Rodzaj

chmiel

Gatunek

chmiel zwyczajny

Nazwa systematyczna
Humulus lupulus L.
Sp.Pl.2:1028, 1753
Multimedia w Wikimedia Commons
Kwiaty męskie
Kwiaty żeńskie
Szyszki
Chmiel na tyczce
Uprawa chmielu na podporach

Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) – gatunek byliny z rodziny konopiowatych (Cannabaceae). Występował w stanie dzikim prawdopodobnie w południowej Europie, na Bliskim Wschodzie[3] i w Ameryce Północnej. W Polsce gatunek pospolity do 700 m n.p.m.[4] Uprawiany przez człowieka skolonizował (jako zdziczała roślina uprawna) strefę klimatów umiarkowanych i ciepłych całej Eurazji.

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Łodyga
Płożąca się lub pnąca, czterokanciasta, z haczykowato wygiętymi do tyłu włoskami na krawędziach. Zawsze wije się w prawo. Dorastająca w stanie dzikim do 6 m[4].
Liście
Naprzeciwległe, długoogonkowe, o 3 do 5 klapach na pędach głównych i bocznych. Tam, gdzie ukazują się kwiaty, liście są dużo mniejsze, najczęściej bezklapowe. Nasada sercowato wycięta, brzegi gruboząbkowane. Górna powierzchnia szorstko owłosiona. Przylistki jajowatolancetowate, często zrośnięte, owłosione[4].
Kwiaty
Męskie zebrane w szczytowe, zwisające, wiechowate kwiatostany wyrastające z kątów liści. Kwiaty męskie o średnicy ok. 6 mm z pięciodzielnym okwiatem i pięcioma pręcikami. Listki okwiatu owalne do podługowatolancetowate, ostre, orzęsione. Kwiaty żeńskie zebrane są w kotkowate kwiatostany przypominające szyszki roślin iglastych i tak są potocznie nazywane. Szyszki kuliste lub jajowate osiągają do 3 cm długości i zebrane są w rozgałęzione wiechy wyrastające z kątów liści. Kwiaty nie posiadają listków okwiatu. Słupek ze znamionami do 7 mm długości. Kształt szyszki nadają błoniaste łuski od zewnątrz okryte żółtopomarańczowymi gruczołkami zawierającymi lupulinę[4].
Owoce
Orzeszki kuliste, o średnicy do 2 mm, barwy pomarańczowej do jasnobrązowej. Rozwijają się u podstaw łusek tworzących szyszkokształtny owocostan[4].
Korzenie
Mięsiste[4]. System korzeniowy jest silnie rozbudowany, sięga bardzo głęboko[5].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Rozwój

Roślina wieloletnia, dwupienna – na jednej roślinie wyrastają tylko kwiaty żeńskie lub tylko męskie. Co roku z podziemnej karpy wyrastają nowe pędy nadziemne i rozłogi. Roślina, jeśli nie znajdzie podpory, płoży się.

Cechy fitochemiczne

Wewnętrzna strona przysadek kwiatów żeńskich pokryta jest gruczołowatymi włoskami wydzielającymi lupulinę, gorzkawą żywicę. Lupulina formuje się w drobne ziarenka o średnicy 0,15-0,25 mm. Zawiera żywicę (do 80%[5]), olejki eteryczne (1–6%[5]) i kwasy chmielowe[3]. Dodatkowo zawiera tłuszcze, białka, wielocukrowce.

Szyszki chmielowe zawierają te same substancje czynne, tylko w innych proporcjach: olejek eteryczny (0,5–2%), składający się z ok. 20 związków terpenowych i seskwiterpenowych (m.in. humulen, mircen i kariofilen), oraz żywice (10–22%), garbniki (2–5%) i flawonoidy[5]. Zawarte w chmielu α-kwasy (humolon, kohumulon, adhumulom, prehumulon, posthumulon, adprehumulon), zaliczane do żywic chmielowych potrafią izomeryzować do izo-α-kwasów[6].

Siedlisko

Rośnie w wilgotnych zaroślach, olsach i łęgach, nad rowami, a także na terenach ruderalnych, przy zabudowaniach i śmietniskach[4].

Odmiany[edytuj | edytuj kod]

Rozróżnia się dwie odmiany chmielu zwyczajnego:

  • chmiel goryczkowy
  • chmiel aromatyczny

Klasyfikacja opiera się na zawartości i proporcjach między zawartością alfa-kwasów i beta-kwasów a estrów.

W uprawie wyróżnia się wiele kultywarów[7]. Polskie odmiany to:

Nazwa chmielu Zawartość alfa-kwasów
Lubelski 2,0-3,2%
Lomik 3,8-5,0%
Limbus 3,0-5,5%
Zbyszko 5,0-8,0%
Sybilla 5,2-8,0%
Izabella 6,5-8,5%
Oktawia 7,0-9,3%
Marynka 8,6-10,4%
Zula 7,6-13,2%
Iunga 9,3-13,2%

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Humulus lupulus 'Aureus'

Roślina lecznicza[edytuj | edytuj kod]

Surowiec zielarski
Szyszka chmielu (Lupuli flos) – wysuszone, zwykle całe, żeńskie kwiatostany[8]. Zawiera aromatyczną żywicę (lupulinę), olejek lotny, gorycze i inne substancje o właściwościach uspokajających, bakteriostatycznych, moczopędnych[5], estrogennych, czy też chemoprewencyjnych[9]. W szczególności obecny w chmielu ksantohumol wykazuje działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwutleniające i przeciwnowotworowe (głównie wobec raka płuca, jelita grubego, piersi, jajnika, prostaty i nowotworów mózgu, jak glejak wielopostaciowy i nerwiak zarodkowy)[10].
Działanie i zastosowanie
Zawarty w chmielu ksantohumol wykazuje działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwutleniające i przeciwnowotworowe (głównie wobec raka płuca, jelita grubego, piersi, jajnika, prostaty i nowotworów mózgu jak glejak wielopostaciowy i nerwiak zarodkowy)[10]. Izo-α-kwasy odpowiadają za charakterystyczną goryczkę piwa i hamują rozwój bakterii Gram-dodatnich oraz pierwotniaków[6].: Napar z chmielu działa skutecznie przy zasypianiu, łagodzi nadpobudliwość, ma zastosowanie w leczeniu gruczołu krokowego, usprawnia trawienie. Wyciągu z szyszek używa się na wrzody i trudno gojące się rany, ze względu na silne właściwości bakteriobójcze[5].

Roślina kosmetyczna[edytuj | edytuj kod]

Hormonalne działanie chmielu jest wykorzystywane w kosmetyce do opóźniania procesu starzenia się skóry. Wyciąg z chmielu jest używany do produkcji kremów, mleczek, lotionów oraz jako składnik kąpieli regeneracyjnych, a przede wszystkim do produkcji szamponów[11].

Sztuka kulinarna[edytuj | edytuj kod]

Młode pędy mogą mieć zastosowanie w kuchni – surowe przyrządza się jako surówki, gotowane przypominają w smaku szparagi. Pliniusz Starszy, w swojej „Historii Naturalis” wymienia chmiel jako delikatną jarzynę. Opinię tę potwierdza Marcjalis w jednym ze swoich epigramatów. Młode pędy i liście mogą zostać wykorzystane także do przygotowania zupy[12]. Żeńskie szyszki chmielu wykorzystywane są w piwowarstwie jako przyprawa do brzeczki.

Uprawa[edytuj | edytuj kod]

Wymagania i pielęgnacja

Miejsce pod plantację powinno być nasłonecznione i osłonięte od wiatrów. Gleba żyzna, o odczynie obojętnym do lekko zasadowego. Przed założeniem plantacji prowadzi się staranne zabiegi pielęgnacyjne ziemi, nawożenie i odchwaszczanie. Następnie co roku nawozi się i wykonuje zabiegi niszczące chwasty, szkodniki i choroby.

Rozmnażanie

Plantacje chmielu owocują do kilkunastu, nawet kilkudziesięciu lat. Uprawiane są tylko osobniki żeńskie – wytwarzające szyszki. Rośliny rozmnażane są wegetatywnie. Sadzonki pozyskuje się wiosną z ubiegłorocznych pędów.

Zbiór i przechowywanie

Kwiatostany żeńskie, zwane szyszkami, zbiera się w sierpniu. Obrywane są ręcznie lub przy pomocy maszyn do zrywania. Szyszki suszy się w temperaturze do 40-55 °C[5]). Szyszki chmielu należy przechowywać krótko (maksymalnie rok) w ciemnym i suchym miejscu.

Produkcja na świecie w 2015 roku[edytuj | edytuj kod]

Oszacowana produkcja chmielu
Oszacowana produkcja chmielu
Kraje produkujące chmiel
Produkcja chmielu na świecie w 2015 roku
Kraj Powierzchnia

uprawy

(hektary)

Produkcja

oszacowana

(MT = 1000kg)

chmiel

aromatyczny

chmiel

goryczkowy

Razem chmiel

aromatyczny

chmiel

goryczkowy

Razem
Australia 88 400 488 200 1001 1201
Austria 187 58 245 340 116 456
Belgia 83 65 148 117 117 234
Chiny 250 2050 2300 300 5700 6000
Czechy 4152 42 4194 5420 80 5500
Francja 364 49 413 648 70 718
Hiszpania 0 534 534 0 950 950
Niemcy 9675 7019 16694 16500 16000 32500
Nowa Zelandia 328 60 388 600 140 740
Polska 604 820 1424 1000 1452 2452
Republika

Południowej Afryki

0 420 420 0 820 820
Rumunia 63 187 250 64 200 264
Rosja 84 54 138 92 70 162
Serbia 34 33 67 58 76 134
Słowacja 137 0 137 124 0 124
Słowenia 1203 25 1228 1930 70 2000
Ukraina 309 60 369 400 80 480
USA 13653 4654 18307 21572 12287 33858
Wielka Brytania 700 220 920 900 400 1300

źródło: Raport Międzynarodowej Konwencji Producentów Chmielu (IHGC)[13]

Produkcja chmielu w Polsce[edytuj | edytuj kod]

Polska jest czwartym pod względem wielkości producentem chmielu w Unii Europejskiej oraz szóstym na świecie (wyprzedzają ją Stany Zjednoczone, Chiny, Niemcy, Czechy i Słowenia). W 2009 r. zbiory chmielu w Polsce wyniosły prawie 3700 ton i były o ponad 7 proc. większe od zbiorów w 2008 r. W 2015 r. zbiory chmielu w Polsce wyniosły około 2452 ton i były o 16% większe od zbiorów w 2014 r. Chmiel w Polsce uprawiany jest na obszarze 1424 ha. Produkcją tą zajmuje się ok. 1000 gospodarstw. W samej gminie Wilków (województwo lubelskie) ponad 600 gospodarstw uprawia 40% całej krajowej produkcji chmielu (dane na 2009 r.)[14] Poza tym uprawy znajdują się na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce. W 2015 r. zbiory chmielu w Polsce wyniosły około 2452 ton i były o 16% większe od zbiorów w 2014 r.

Produkcja chmielu w Polsce (dane IHGC[13])
lata 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015*
powierzchnia (ha) 2250 2197 2172 2239 2291 2234 2179 2233 2233 1768 1768 1510 1407 1410 1424
produkcja (t) 2200 2127 3023 2898 3414 2700 3256 3446 3446 1900 1900 1818 2421 2072 2452

*wielkość szacowana

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-21] (ang.).
  3. ↑ a b Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 120-121. ISBN 83-214-1305-6.
  4. ↑ a b c d e f g Adam Jasiewicz (red.): Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Tom III. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 1992, s. 73-74. ISBN 83-85444-06-8.
  5. ↑ a b c d e f g Aleksander Ożarowski, Antonina Rumińska, Krystyna Suchorska, Zenon Węglarz: Leksykon roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990, s. 104-105. ISBN 83-09-01261-6.
  6. ↑ a b Łukasz Martowski, Od piwa do medycyny — kwasy goryczkowe chmielu, „Pharmacopola”, 2 (1), s. 6–11.
  7. ↑ Hop Cultivar Descriptions (ang.). USDA Agricultural Research Service. [dostęp 2009-01-11].
  8. ↑ Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4.
  9. ↑ Marta Mielczarek, Joanna Kołodziejczyk, Beata Olas; Właściwości lecznicze chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus L.) Borgis – Postępy Fitoterapii 4/2010, s. 205-210
  10. ↑ a b Iwaniuk P., Terlecka P. Ksantohumol – przeciwnowotworowy prenyloflawonoid zawarty w chmielu zwyczajnym (Humulus lupulus L.). W: Chwil M., Skoczylas M.M. (red.). Współczesne badania nad stanem środowiska i leczniczym wykorzystaniem roślin. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, s. 81-88. Dostępny w: https://wydawnictwo.up.lublin.pl/e-ksiazka
  11. ↑ Bohumír. Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 122. ISBN 83-09-00765-5.
  12. ↑ Marta Orłowska: Podlasie i Lubelszczyzna. Kielce: O-press sp. z o.o., s. 51, seria: Regionalna kuchnia polska. ISBN 978-83-60719-08-4.
  13. ↑ a b International Hop Growers Convention; Economic Commission -Summary Reports; July, 2015
  14. ↑ Ponad 350 gospodarstw straciło uprawy chmielu w wyniku powodzi. Portalspożywczy.pl, 03.07.2010. [dostęp 2010-07-04].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Chmiel_zwyczajny&oldid=66722698”