Chryzelefantyna
Chryzelefantyna (gr. chryselephantinos, ze złota i kości słoniowej, od chrysós, złoto i elephás, słoń) – technika rzeźbiarska w starożytności, która wykorzystywała kość słoniową i złoto oraz inne drogie materiały (np. kamienie szlachetne).
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Nazwa pochodzi greckiego χρυσελεφάντινος chryselephantinos (pol. „zrobiony ze złota i kości słoniowej”[1]) – zbitki wyrazowej powstałej z połączenia dwóch wyrazów: χρυσός chrysós czyli złoto i ελεφάς elephás czyli słoń[2]. Termin ten pojawił się dwukrotnie w znanej literaturze antycznej, w obydwu przypadkach w odniesieniu do posągu Ateny Partenos dłuta Fidiasza z Partenonu na ateńskim akropolu[3].
Technika[edytuj | edytuj kod]
Technika polegała na stosowaniu złota i kości słoniowej w posągach montowanych na podkładzie drewnianym[4]. Kością słoniową pokrywano twarz i inne odsłonięte części ciała, złotą blachą, często inkrustowaną kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi oraz pastą szklaną – szaty, włosy, akcesoria[4].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Posągi ze złota i kości słoniowej powstawały w starożytnym Egipcie, Mezopotamii i na Krecie[5].
Technika chryzelefantynowa stosowana była w Grecji od V do I w. p.n.e.[4] Używano jej przy posągach kultowych[4]. Żaden z nich nie przetrwał do naszych czasów. Wszystkie zostały zdewastowane wskutek grabieży dla ponownego wykorzystania bardzo cennych materiałów.
Za pierwszych artystów posługujących się tą techniką uchodzą Dipojnos i Skyllis[1]. Najwybitniejszym przedstawicielem chryzelefantyny był Fidiasz[6], którego chryzelefantynowy posąg Zeusa w Olimpii starożytni zaliczali do siedmiu cudów świata[7].
Technikę tę stosowano również później (średniowiecze, nowożytność), ale ze względu na kosztowność, do małych rzeźb i dość rzadko.
Przykłady[edytuj | edytuj kod]
Posąg Zeusa w Olimpii[edytuj | edytuj kod]
Posąg (ponad 13 m[8]) został wykonany przez Fidiasza dla świątyni Zeusa w Olimpii. Rzeźba nie doczekała się kopii[9]. Wygląd posągu znany jest z wielu opisów literackich, m.in. Strabona z I w. n.e., Kallimacha z Cyreny z III w. p.n.e. i Pauzaniasza, który odwiedził Olimpię ok. 160 roku n.e.[10]
Według opisu Pauzaniasza przedstawiał Zeusa o poważnym i dostojnym obliczu siedzącego na tronie[11]. Bóg miał na głowie wieniec z gałązek oliwnych, z lewego ramienia zwisał mu złoty płaszcz, w prawej dłoni trzymał statuę bogini Nike, a lewą rękę wspierał na wykładanym szlachetnymi kamieniami berle[11]. Na rzeźbionych oparciach i nogach tronu ukazano postaci bóstw i sceny bitewne[11]. Szatę i włosy Zeusa wykonano ze złota, obnażone części ciała z kości słoniowej, tron z drewna cedrowego wykładanego hebanem i szlachetnymi kamieniami[11]. Posąg stał w świątyni przez ok. 800 lat[12]. Po wprowadzeniu zakazu igrzysk olimpijskich został wywieziony do Konstantynopola ok. 420 roku, gdzie przepadł w pożarze w roku 475[12].
Atena Partenos[edytuj | edytuj kod]
Wysoki na prawie 13 m posąg Ateny Partenos (pol. „Ateny Dziewicy”) wykonany został przez Fidiasza dla Partenonu na akropolu ateńskim[13]. Statua nie zachowała się do naszych czasów[13]. Jej wygląd znany jest z opisów starożytnych i ponad 200 mniejszych kopii[13]. Najbardziej znaną kopią posągu jest tzw. Atena Varvakeion, ok. 1 m wysokości, datowana na pierwszą połowę III w. n.e.[13]
Oryginalny posąg osadzony był na drewnianym trzonie, do którego przymocowane były twarz i kończyny bogini wykonane z kości słoniowej, tułów Ateny spowijały szaty z płatów złota, które ważyły 1150 kg[13]. Bogini ukazana była w hełmie, w długim peplosie, z egidą; niosąca w prawej ręce Nike (Zwycięstwo)[14]; w lewej miała włócznię[15]. U jej boku znajdowała się tarcza i wąż[15].
W 1990 roku replika posągu Ateny Partenos stanęła w replice Partenonu w Nashville w stanie Tennessee[16].
Posągi Apollo, Artemidy i Leto w Delfach[edytuj | edytuj kod]
W Muzeum Archeologicznym w Delfach znajdują się pozostałości trzech posąg chryzelefantynowych z VI w. p.n.e. przedstawiających najprawdopodobniej boga Apollo, jego siostrę Artemidę i ich matkę Leto[17].
Apollo przedstawiony jest, siedząc na tronie[17]. Zachowane fragmenty głowy i prawej ręki wykonane są z kości słoniowej, włosy z pozłacanej blachy – dwa złote warkocze spływają na pierś boga[17]. W prawej ręce Apollo trzymał posrebrzaną miskę[17]. Szata boga wykonana była ze złotych dysków umocowanych na brązowych płytkach zdobionych rozetami[17]. Brzegi szaty zdobiły pasy ze złotej blachy dekorowanej rozetami z 8 przedstawieniami zwierząt na każdej blasze[17]. Spod szaty wystawały czubki stóp boga wykonane z kości słoniowej[17].
Z posągu Artemidy zachowały się pozostałości głowy z kości słoniowej ze złotym diademem i złotymi kolczykami, fragmenty ramienia i palców stopy z kości słoniowej[17]. Pozostałości posągu Leto to zniszczona głowa z kości słoniowej ze złotym diademem[17]. Z ozdób posągów zachowały się m.in. złote bransolety i złote naszyjniki z koralików w kształcie głowy lwa oraz fragmenty złotych szat[17].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Mała encyklopedia kultury antycznej 1990 ↓, s. 150.
- ↑ Lapatin 2001 ↓, s. 3–4.
- ↑ Lapatin 2001 ↓, s. 4.
- ↑ a b c d PWN ↓.
- ↑ Encyclopædia Britannica – Chryselephantine 2011 ↓.
- ↑ Woodford 2015 ↓, s. 28–29.
- ↑ Spivey 2013 ↓, s. 178.
- ↑ Price 2013 ↓, s. 63.
- ↑ Price 2013 ↓, s. 64.
- ↑ Price 2013 ↓, s. 65–66.
- ↑ a b c d Pauzaniasz V 11,2 ↓.
- ↑ a b Vickatou ↓.
- ↑ a b c d e Valavanis 2015 ↓, s. 60.
- ↑ Venieri 2012 ↓.
- ↑ a b Encyclopædia Britannica – Phidias 2018 ↓.
- ↑ Kreyling 1996 ↓, s. 124–129.
- ↑ a b c d e f g h i j Petsas 2019 ↓, s. 76–77.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Phidias, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2019-05-19] (ang.).
- chryselephantine, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2019-05-19] (ang.).
- Christine Kreyling: Classical Nashville: Athens of the South. Vanderbilt University Press, 1996. ISBN 978-0-8265-1277-2. [dostęp 2019-05-19]. (ang.).
- Kenneth D. S. Lapatin: Chryselephantine Statuary in the Ancient Mediterranean World. Oxford University Press, 2001. ISBN 978-0-19-815311-5. [dostęp 2019-05-18]. (ang.).
- Photios M. Petsas: Delphi: Monuments and Museum. Athens: Krene Editions, 2019. (ang.).
- Zdzisław Piszczek (red.): Mała encyklopedia kultury antycznej. Warszawa: PWN, 1990. ISBN 83-01-03529-3.
- Pauzaniasz, tłum. Janina Niemirska-Pliszczyńska: Wędrówka po Helladzie. (pol.).
- Martin J. Price: The Statue of Zeus at Olimpia. W: Peter A Clayton, Martin Price: The Seven Wonders of the Ancient World. Routledge, 2013. ISBN 978-1-136-74810-3. [dostęp 2017-01-15]. (ang.).
- chryzelefantyna, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-05-18].
- Nigel Spivey: Greek Sculpture. Cambridge University Press, 2013. ISBN 978-0-521-76031-7. [dostęp 2019-05-19]. (ang.).
- Susan Woodford: An Introduction to Greek Art: Sculpture and Vase Painting in the Archaic and Classical Periods. Bloomsbury Publishing, 2015. ISBN 978-1-4725-2639-7. [dostęp 2019-05-19]. (ang.).
- Panos Valavanis: Acropolis. Visiting its Museum and its Monuments. Kapon Editions, 2015. ISBN 978-960-6878-74-9. (ang.).
- Ioanna Venieri: Parthenon. [w:] Ministry of Culture and Sports [on-line]. 2012. [dostęp 2019-05-19]. (ang.).
- Olympia Vickatou, Temple of Zeus at Olympia, [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [online] [dostęp 2019-05-19] (ang.).
- Akropolis Restoration Service: Parthenon. [w:] ysma.gr/ [on-line]. 2018. [dostęp 2019-05-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-23)]. (ang.).