Grubodziób zwyczajny
| ||
| Coccothraustes coccothraustes[1] | ||
| (Linnaeus, 1758) | ||
| ||
| Systematyka | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | zwierzęta | |
| Typ | strunowce | |
| Podtyp | kręgowce | |
| Gromada | ptaki | |
| Podgromada | Neornithes | |
| Infragromada | ptaki neognatyczne | |
| Rząd | wróblowe | |
| Podrząd | śpiewające | |
| Rodzina | łuszczakowate | |
| Podrodzina | łuskacze | |
| Plemię | Coccothraustini | |
| Rodzaj | Coccothraustes[2] Brisson, 1760 | |
| Gatunek | grubodziób zwyczajny | |
| Synonimy | ||
| ||
| Podgatunki | ||
| ||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | ||
 | ||
| Zasięg występowania | ||
 siedliska całoroczne letnie lęgowiska zimowiska | ||
Grubodziób zwyczajny, grubodziób[5], pestkojad, grabołusk[6] (Coccothraustes coccothraustes) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae), jedyny przedstawiciel monotypowego rodzaju Coccothraustes[3].
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Zamieszkuje strefę umiarkowaną Eurazji (poza Skandynawią) aż po Japonię, oraz północno-zachodnią Afrykę. To ptak częściowo wędrowny lub osiadły w zależności od dostępności pokarmu. Populacje z północnej i północno-wschodniej części areału regularnie na zimę wędrują w kierunku południowo-zachodnim. Osobniki z pozostałych terenów jedynie koczują w poszukiwaniu pokarmu.
- W Polsce południowej i zachodniej liczny ptak lęgowy, w pozostałych częściach kraju średnio liczny[7]. Najliczniej występuje w niższych górach, na pogórzach, wyżynach oraz na Pomorzu, Mazurach i ziemi lubuskiej[7]. Nie zasiedla wysokich gór. Nieliczne osobniki zimują i można je wtedy zobaczyć przy karmnikach. Przeloty odbywają się w marcu i od września do listopada. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2008–2012 populacja grubodzioba na terenie Polski liczyła 270–390 tysięcy par lęgowych[8].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Podgatunki[edytuj | edytuj kod]
Wyróżniono kilka podgatunków C. coccothraustes[3][9]:
- C. coccothraustes cocothraustes – Eurazja, osiąga na wschodzie Arguń, na południu Półwysep Iberyjski, Sardynię, środkową część Półwyspu Apenińskiego, północne i wschodnie Bałkany i tereny na północ od Kaukazu. Współwystępuje z C. c. nigricans na zachodzie i południu Bałkanów, w Grecji oraz północno-zachodniej Azji Mniejszej.
- C. coccothraustes buvryi – Maghreb
- C. coccothraustes nigricans – Krym, Kaukaz i Zakaukazie oraz północny Iran i wschodnia Azja Mniejsza
- C. coccothraustes humii – izolowana populacja w Azji Środkowej od wschodniego Afganistanu przez Pamir po Tienszan.
- C. coccothraustes shulpini – dorzecze Amuru oraz Mandżuria po Morze Japońskie
- C. coccothraustes japonicus – Sachalin, Kuryle, środkowa i południowa Kamczatka oraz Wyspy Japońskie
Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]
Cechy gatunku[edytuj | edytuj kod]
Największy łuszczak gnieżdżący się w Polsce, większy od wróbla, o dużej głowie i potężnym, masywnym dziobie i całej sylwetce, krótkiej szyi i ogonie. Obie płci są podobnej wielkości. Upierzenie samca w różnych odcieniach brązu jest bardziej intensywne i błyszczące: głowa, kuper i ogon brązowo-pomarańczowe, kark i potylica szare, podbródek, gardziel i kantarek czarne. Spód ciała beżowy, a grzbiet ciemnobrązowy. Skrzydła ciemne z szeroką biało-beżową pręgą, dobrze widoczną w locie. Lotki połyskują metalicznie granatowo i widać na nich biały ukośny pasek. Niezbyt długi, ale za to gruby i mocny dziób zmienia kolor zależnie od pory roku: w szacie godowej jest niebieskoszary, a w spoczynkowej bladobeżowy (od niego wzięła się nazwa gatunkowa ptaka). W jego wnętrzu znajdują się rowki i listewki, które ułatwiają odpowiednie ułożenie, przytrzymanie i zgniecenie nasion, nawet o grubej łupinie, jak u czeremchy i tarniny. Potężne mięśnie szczęk są w stanie wywrzeć nacisk do 70 kilogramów. Głowa i dziób są potężne i stanowią znaczne przeciwieństwo w stosunku do krótkiego ogona, z białym końcem. Tęczówki oczu są brązowo-szare, a nogi różowe. Samice podobne do samców, ale o bledszej i bardziej szarej kolorystyce upierzenia i większym zmatowieniu, zwłaszcza głowy. Młode podobne do dorosłych w szacie spoczynkowej, ale płowobrązowe z ciemnymi plamkami na brzuchu. Lot nie jest charakterystyczny.
Specyficzne proporcje ciała i potężna sylwetka sprawiają, że grubodzioba łatwo odróżnić od innych ptaków o podobnej wielkości. Jest nieco mniejszy od szpaka. Z pozoru wydaje się niezgrabny, ale lata szybko i lotem falistym. W powietrzu dobrze widać jasny rysunek na skrzydłach i ogonie. Jest ostrożny i skryty – unika siadania na eksponowanych miejscach, choć gdy przelatuje nad bezdrzewnymi siedliskami, nie kryje się.
Wymiary średnie[edytuj | edytuj kod]
- Długość ciała ok. 18 cm
- Rozpiętość skrzydeł ok. 32 cm
Masa ciała[edytuj | edytuj kod]
ok. 50–55 g
Głos[edytuj | edytuj kod]
Ptak gdy leci lub zbiera pokarm stale nawołuje ostrymi, krótkimi głosami. Szczególnie hałaśliwe są rodziny, które dopiero opuściły gniazdo i trzymają się razem przez pewien czas. Melodia samca składa się z piszczących i skrzypiących tonów, które nie są zbyt wyraziste. Dźwięk grubodzioba to cykanie, które jest odgłosem kontaktowym, który często wydają ptaki w stadzie. Głos wabiący to „sik sznik” lub „ci ci ci cit”. Śpiew natomiast jest cichy i rzadko słyszany. Dochodzi przeważnie z koron drzew.
Biotop[edytuj | edytuj kod]
Prześwietlone lasy liściaste i mieszane z dodatkiem grabu lub buku, niekiedy spotykany w miejskich i podmiejskich parkach z rosnącymi tam potężnymi drzewami (nawet gdy rosną pojedynczo), zadrzewieniach i sadach. Chętnie pojawia się w okolicach zbiorników wodnych. Borów iglastych unika, rzadziej też zasiedla drzewostany iglaste. Występuje na niższych i średnich wysokościach nad poziomem morza. W trakcie wędrówek i zimą spotyka się go w bardzo różnych środowiskach – od lasów po ugory porośnięte bylinami. W okresie lęgowym przebywa w koronach drzew, toteż trudno go tam zauważyć. Tym bardziej, że stara się nie zwracać na siebie uwagi. Jesienią i zimą pojawia się na terenach otwartych, gdzie skupia się w stada, które przeważnie liczą do 30 osobników, a wyjątkowo do 1000.
Okres lęgowy[edytuj | edytuj kod]
Trwa od maja do czerwca. Grubodzioby wyprowadzają jeden lęg w ciągu roku.
Gniazdo[edytuj | edytuj kod]
W rozwidleniu grubych, bocznych poziomych gałęzi w pewnej odległości od pnia w koronie drzewa lub w krzewie, najczęściej na wysokości od 4 do 7 m. Podstawę czarki stanowią gałązki, trawa, mech, porosty, włosy, pióra i korzonki. Tworzone pary są monogamiczne.
Jaja[edytuj | edytuj kod]
Na początku maja składa 3–6 różnobiegunowych, wydłużonych jaj z tłem bladozielonkawym z nielicznymi, czarnymi i szarobrązowymi plamkami lub kreskami o średnich wymiarach 24×17 mm.
Wysiadywanie[edytuj | edytuj kod]
Od złożenia ostatniego jaja trwa ok. 11–14 dni i jest wykonywane przez samicę. Samiec w tym czasie ją karmi. Pisklęta, gniazdowniki, przebywają w gnieździe ok. 11–14 dni. Mają na sobie szary puch. Karmione są przez oboje rodziców.
Pożywienie[edytuj | edytuj kod]
Podstawę pokarmu stanowią duże, suche nasiona drzew iglastych i liściastych oraz pestki (jawora, leszczyny), ale też nasiona mięsistych owoców – głównie pestki dzikiej wiśni lub czereśni (a czasem nawet jabłek i gruszek, a na polach grochu), również nasiona innych drzew, w tym buka i grabu, a także łuskane nasiona orzecha włoskiego. Oprócz tego żywi się pączkami, kwiatami, owocami, młodymi pęczkami. Wiosną w okresie lęgowym chwyta też gąsienice i inne bezkręgowce. Pisklęta są karmione zwykle rozmiękczonymi nasionami z dodatkiem owadów i pająków.
Dzięki swojemu charakterystycznemu, potężnemu dziobowi z łatwością rozłupuje lub miażdży pestki z owoców, np. czereśni i dzikich śliw. Nie interesuje go zwykle sam miękisz owocu, który zręcznie usuwa brzegiem dzioba, ale zależy mu na zarodku przyszłego drzewa. Pestką manipuluje w dziobie przez chwilę, aż znajdzie najwłaściwsze ułożenie, po czym zaciska szczęki i pestka pęka z głośnym trzaskiem. Wtedy ptak zjada jej zawartość. Rodzinne stada po okresie lęgowym, wspólnie koczując na otwartych terenach, żerują zwykle na ziemi. Latem szuka pokarmu pod osłoną liści. Potrafi łowić owady w locie.
Ochrona[edytuj | edytuj kod]
Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[10].
Pojawiła się opinia o szkodliwym oddziaływaniu grubodzioba na sady czereśniowe. Jednak w rzeczywistości jego niska liczebność sprawia, że szkody są nieznaczne. Poza tym, gdy czereśnie dojrzewają, ptaki te korzystają również z innych źródeł pokarmu, których wtedy nie brakuje.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Coccothraustes coccothraustes, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
- ↑ ''Coccothraustes'', [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] [dostęp 2013-02-08] (ang.).
- ↑ a b c F. Gill, D. Donsker (red.): Finches, euphonias, longspurs, Thrush-tanager (ang.). IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-09-23].
- ↑ BirdLife International, Coccothraustes coccothraustes, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2017 [online], wersja 2019-2 [dostęp 2019-09-23] (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek, M. Kuziemko: Plemię: Coccothraustini Swainson, 1831 (wersja: 2019-05-02). W: Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-09-23].
- ↑ Albin Łącki: Wśród zwierząt – ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988, s. 204. ISBN 83-09-01320-5.
- ↑ a b Kuczyński L., Chylarecki P.: Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, wybiórczość siedliskowa, trendy. Warszawa: GIOŚ, 2012. ISBN 978-83-61227-40-3.
- ↑ T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.
- ↑ Hawfinch (Coccothraustes coccothraustes) (ang.). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-26)].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183)
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
- Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia i materiały multimedialne (ang.). W: eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. [dostęp 2020-06-17].