Collegium Nowodworskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego
nr rej. A-101 z 6 sierpnia 1936[1] | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Miejscowość | |
Adres |
ul. św. Anny 12 |
Styl architektoniczny |
barok, manieryzm, gotyk |
Fundator |
Gabriel Prowancjusz Władysławski |
Kondygnacje |
3 (1 podziemna, 2 nadziemne)[2] |
Powierzchnia użytkowa |
1900 m²[2] |
Rozpoczęcie budowy |
1636 |
Ukończenie budowy |
1643 |
Ważniejsze przebudowy |
lata 70. XVIII w. |
Pierwszy właściciel |
Akademia Krakowska |
Kolejni właściciele |
Biblioteka Jagiellońska |
Obecny właściciel |
Uniwersytet Jagielloński |
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego | |
Położenie na mapie Krakowa | |
50°03′43,47″N 19°56′00,00″E/50,062075 19,933333 |
Collegium Nowodworskiego – zabytkowy budynek Uniwersytetu Jagiellońskiego znajdujący się w Krakowie przy ulicy św. Anny 12, na Starym Mieście.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Fundacja
[edytuj | edytuj kod]Nazwa kolegium pochodzi od nazwiska Bartłomieja Nowodworskiego, który zapisał w latach 1617 i 1619 dwie potężne fundacje (łącznie na 15 tys. złotych polskich) na rzecz zarządzanej przez Akademię Krakowską szkoły średniej[3]. W 1630 Gabriel Prowancjusz Władysławski dokonał na rzecz Uniwersytetu zapisu w wysokości 30 tys. złotych polskich, z przeznaczeniem głównie na reformę i rozwój szkoły średniej[4]. Dodatkowo Władysławski mocą testamentu przepisał Akademii swój majątek, co przyniosło kolejne 20 tys. złotych polskich[5]. Fundacje te umożliwiły budowę nowej siedziby dla istniejących od 2 poł. XVI w., zarządzanych przez uniwersytet, Szkół Nowodworskich[5]. W 1636 postanowiono wznieść budynek naprzeciw kościoła św. Anny, na parceli przyległej do Collegium Maius[5]. W 1638 budowę wsparli finansowo rektor Akademii, Jakub Najmanowicz (1000 złp) , oraz król Władysław IV (2500 złp)[5]. Przez dłuższy czas kolegium, dla upamiętnienia Nowodworskiego oraz Władysławskiego, nazywano Collegium Władysławsko-Nowodworskim; z czasem jeden z członów nazwy zanikł[5].
Budowa
[edytuj | edytuj kod]Budowniczym kolegium został Jan Leitner[6]. Budowę zakończono zasadniczo w 1643[6]. Na kolegium składały się dwa ustawione równolegle pawilony, połączone z obydwu stron murem[7]. Pomiędzy nimi znajdował się brukowany dziedziniec, z trzech stron otoczony krużgankami[7]. Poza salami lekcyjnymi i pomieszczeniami gospodarczymi w kolegium mieściło się m.in. oratorium[7]. Dachy na pawilonach były dwuspadowe[8]. Całość kolegium prezentowała połączenie stylu barokowego i manieryzmu, z wyraźnymi nawiązaniami do gotyckich rozwiązań sąsiedniego Collegium Maius[8].
Siedziba szkoły średniej
[edytuj | edytuj kod]W latach 1645–1650, w związku z usterkami popełnionymi przez Laitnera, Uniwersytet zmuszony był sfinansować w budynku szereg napraw[9]. Po zajęciu Krakowa przez Szwedów zajęcia w szkole zawieszono, a najeźdźcy, po skrupulatnym splądrowaniu budynku, urządzili w kolegium stajnię[10]. Po opuszczeniu Krakowa przez Szwedów zajęcia wznowiono w 1657[10]. Do ponownego zniszczenia budynku doszło w 1769, po zajęciu go przez rosyjskie wojsko i przekształceniu w koszary[10].
W latach 70. XVIII wieku stan techniczny budynku przedstawiał się źle[11]. Przy okazji reformy Szkół Nowodworskich przez Hugona Kołłątaja doszło do poważnej renowacji kolegium[12]. W 1786 znajdujące się w budynku oratorium przekształcono w amfiteatr, tj. aulę szkolną[13]. W 1810 szkołę wizytował książę warszawski Fryderyk August[14]. Od czasów reformy Kołłątajowskiej do połowy XIX wieku wygląd budynku zasadniczo nie zmienił się[15]. W latach 40. XIX wieku z uwagi na zły stan techniczny zasypano i zamurowano piwnice budynku[16]. W 1845 miała miejsce potężna renowacja Collegium[17]. W tym okresie w amfiteatrze budynku miały miejsce zebrania m.in. Izby Reprezentantów Rzeczypospolitej Krakowskiej[18] i krakowskiego Towarzystwa Naukowego[19]. W 1849 miał miejsce remont tylnego pawilonu kolegium.[20]. Podczas wielkiego pożaru Krakowa w 1850 budynek ocalał nietknięty[21].
W 1855 do budynku dobudowano nowe, trzecie skrzydło od strony Plant[22]. Autorem planu skrzydła był Tomasz Majewski[22]. Nowa część budynku utrzymana została w stylistyce zbliżonej do starszych skrzydeł Collegium[23]. Pawilon zwieńczony został dachem czterospadowym[23]. Mieścił pięć pomieszczeń na parterze i pięć na piętrze[24].
W 1887 władze Uniwersytetu przeniosły umieszczoną w amfiteatrze galerię obrazów do nowo powstałego Collegium Novum[25]. Pod koniec XIX wieku zlikwidowano podwórze Collegium od strony ulicy Gołębiej, na którym znajdowały się ubikacje; na terenie tym postawiono Collegium Phisicum, a cześć dołączono do ogrodu akademickiego[26]. W 1880 budynek odwiedził cesarz Franciszek Józef[27], a w 1887 arcyksiążę Rudolf[28]. W 1890 wewnątrz Collegium Nowodworskiego założono toalety[29].W tym samym roku usunięto zewnętrzne schody prowadzące do budynku od strony ulicy św. Anny[30]. W 1897 rozpoczęto budowę nowej siedziby dla gimnazjum św. Anny, znajdującej się przy pl. Na Groblach[31]. W 1898 szkołę przeniesiono do nowej siedziby.
XX wiek
[edytuj | edytuj kod]Budynek, po opuszczeniu przez Nowodworek, przez kilka lat znajdował się w użytkowaniu Wyższej Szkoły Realnej[32]. W 1899 Kolegium Nowodworskiego przekazano rozrastającej się Bibliotece Jagiellońskiej, od dłuższego czasu mającej problemy z pomieszczeniem zbiorów w dotychczasowej siedzibie w Collegium Maius[33]. W niektórych pomieszczeniach rozlokowano inne jednostki uniwersyteckie, jak Seminaria: Filologiczne, Archeologiczne i Prawnicze, Bibliotekę Medyczną czy też Zakład Matematyczno-Fizyczny (ten ostatni do 1925)[34]. Do 1905, w związku ze zmianą przeznaczenia, dokonano znacznych przekształceń budynku[32]; podłączono go też do wodociągu[35]. Przerwa w działalności Biblioteki nastąpiła w 1914, kiedy Collegium Nowodworskiego zajęto na tymczasowy szpital wojskowy; biblioteka wznowiła działalność w 1916[36]. W latach 1927–1932 dokonano renowacji kolegium[37]. W 1931 Biblioteka Jagiellońska przejęła cały budynek[38].
Niemcy, po zajęciu Krakowa, w listopadzie 1939 postanowili zamknąć bibliotekę w Collegium Nowodworskiego[39]. Następnie w 1940 zbiory przeniesiono z ich rozkazu do wybudowanego jeszcze przed wojną nowego budynku Biblioteki Jagiellońskiej, w Collegium Nowodworskiego zaś ulokowano dyrekcję Ostinstitutu[39].
Budynek zdołał przetrwać II wojnę światową bez większych uszkodzeń[40]. Od 1949 udostępniono go nowo powstałej Akademii Medycznej[41]. Od tego czasu na określenie Collegium Nowodworskiego używa się także nazwy Collegium Medicum[41]. Nowe władze budynku postanowiły wyburzyć przewiązkę łączącą go z Collegium Maius[42]. Przebudowano toalety, wyremontowano fasadę, na dziedzińcu zamontowano elektryczną fontannę[42]. W latach 70. wymieniono bruk dziedzińca na nowy[42]. Do końca XX wieku przeprowadzono kilka remontów mających na celu przywrócenie pierwotnego wyglądu budynku: odtworzono między innymi piwnice[43]. W 1993, po włączeniu Akademii Medycznej w struktury UJ, budynek stał się ponownie własnością Uczelni[44]. W 1997 przeprowadzono w nim prace konserwatorskie[44].
6 sierpnia 1936 budynek został wpisany do rejestru zabytków[45]. Znajduje się także w gminnej ewidencji zabytków[46].
-
Ogólny widok budynku.
-
Dziedziniec Collegium.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2011-10-14] .
- ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 142.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 10-11.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 11.
- ↑ a b c d e Ferenc 2012 ↓, s. 12.
- ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 13.
- ↑ a b c Ferenc 2012 ↓, s. 14.
- ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 15.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 16.
- ↑ a b c Ferenc 2012 ↓, s. 26.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 27.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 28-29.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 22.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 43.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 38-39.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 40.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 48.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 54.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 55.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 61.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 56.
- ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 62.
- ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 63.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 64.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 71-72.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 72.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 89.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 90.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 77.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 92.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 93.
- ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 96.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 95-96.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 99-100.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 97-98.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 104-105.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 111.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 102.
- ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 117.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 122.
- ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 123.
- ↑ a b c Ferenc 2012 ↓, s. 125.
- ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 125-126.
- ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 141.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2024-10-07] .
- ↑ Gminna ewidencja zabytków Krakowa. Biuletyn Informacji Publicznej Miasta Krakowa. [dostęp 2024-10-07].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Marek Ferenc , Collegium Nowodworskiego, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2012, ISBN 978-83-7638-210-4 .
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Wizualizacja Collegium Maius, Collegium Minus i Collegium Nowodworskiego (dostęp: 2011-02-20)