Cugnot (1909)

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cugnot (Q76)
Ilustracja
Bliźniak „Cugnota” – „Fresnel” w 1914 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Rochefort, Rochefort Francja

Położenie stępki

1 lutego 1908

Wodowanie

14 października 1909

 Marine nationale
Wejście do służby

10 września 1910

Wycofanie ze służby

1 grudnia 1919

Los okrętu

sprzedany w 1921, złomowany

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
6 torped
Wyrzutnie torpedowe

6 × 450 mm (zewnętrzne)

Załoga

25

Cugnot (Q76) – francuski oceaniczny okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt o wyporności 404 ton w położeniu nawodnym i 553 ton pod wodą. Jego główną bronią było sześć torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

„Cugnot” został zwodowany 14 października 1909 roku w stoczni Arsenal de Rochefort w Rochefort, a do służby w Marine nationale wcielono go 10 września 1910 roku. Okręt służył na Morzu Śródziemnym, nie odnosząc podczas działań wojennych sukcesów bojowych. Jednostka została skreślona z listy floty 1 grudnia 1919 roku, po czym w 1921 roku sprzedana i następnie złomowana.

Projekt i budowa[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Okręty podwodne typu Pluviôse.

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym, oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność, miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i wygaszenia kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Cugnot” został zamówiony 29 października 1906 roku w stoczni marynarki wojennej (Arsenale) w Rochefort w ramach budżetu na 1906 rok wraz z dwiema siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (wcześniejsze trzy zbudowane w tej stoczni zamówiono 26 sierpnia 1905 roku)[7][8]. Stępkę okrętu położono 1 lutego 1908 roku[8][b]. Jednostka została zwodowana 14 października 1909 roku[8][9]. Okręt otrzymał nazwę na cześć wybitnego francuskiego wynalazcy z przełomu XVIII i XIX wieku – Nicolasa-Josepha Cugnota[7][10]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q76 i kod identyfikacyjny CG[11][12]. Pierwszym dowódcą okrętu został kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Fenouil[10].

Dane taktyczno-techniczne[edytuj | edytuj kod]

Charakterystyka ogólna[edytuj | edytuj kod]

„Cugnot” był średniej wielkości oceanicznym okrętem podwodnym o konstrukcji dwukadłubowej[13][14]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[13][15]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[15]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[16][17]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[18]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[18]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][19]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez zawory denne, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[19]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[20]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[19]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[19]. Okręt miał dwa zbiorniki wody słodkiej, trzy zbiorniki wyrównawcze i zbiornik zastępczy (montowany na dziobie zamiast torpedy)[21].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy[c]; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[15]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[24]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[16].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony[16][d]. Zapas pływalności wynosił 27%[16].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[e] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[16]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[19]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[12], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[26].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[27][f].

Urządzenia napędowe[edytuj | edytuj kod]

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem produkcji zakładów w Saint-Denis[19]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[19]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[19]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły typu du Temple ze zwrotnym przepływem spalin (płomienicowe), o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[21]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[21]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[28]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[29].

W przedziale siłowni, oprócz maszyn parowych i kotłów, znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[28]. Zbiorniki paliwa płynnego mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[21]. Jako rezerwę paliwo można było też przewozić w dziobowej grupie zbiorników balastowych nr 1 o łącznej pojemności 3900 litrów oraz w rufowej grupie zbiorników balastowych nr 4 o łącznej pojemności 11 500 litrów[21]. Maksymalny zapas paliwa wynosił więc 27 710 litrów (24,939 tony)[21][30].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique z Nancy[22]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[22]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo[22]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[22]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[13][14][g]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy T.E.M. po 124 ogniwa[21].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[13][31]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[13][23].

Uzbrojenie i wyposażenie[edytuj | edytuj kod]

Okręt wyposażony był w sześć zewnętrznych wyrzutni torped kalibru 450 mm: dwie po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem sześciu torped modèle 1906[25][22]. Torpedy miały długość 5,07 metra, zaś ich masa wynosiła 646 kg[32].

Jednostka wyposażona była w dwa peryskopy – dzienny i nocny[33]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[34]. Peryskop nocny miał długość 2,5 metra i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[35].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[35]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[36]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[36]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[37]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[24].

Służba[edytuj | edytuj kod]

„Cugnot” został wcielony do służby w Marine nationale 10 września 1910 roku[8][11]. 21 września jednostka odbyła zakończony powodzeniem rejs na trasie La Rochelle – Brest – La Rochelle[38]. 24 października okręt wyszedł z Rochefort w rejs do Oranu, który osiągnął 2 listopada pokonując odległość 1230 Mm (zatrzymując się po drodze w A Coruña i Tangerze)[39]. Decyzją prezydenta Francji Armanda Fallièresa z 29 grudnia 1911 roku dowództwo stacjonującego w Bizercie „Cugnota” objął kpt. mar. Darré[40].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[41]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)[42]. 5 listopada 1913 roku wychodzący z Tulonu na próbne strzelania torpedowe „Cugnot” zderzył się z niszczycielem „Dague”, uszkadzając dziób[43].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej „Cugnot” znajdował się w składzie bazującej w Tulonie 1. Flotylli okrętów podwodnych (wraz z siostrzanymi okrętami „Ampère”, „Papin”, „Fresnel”, „Gay-Lussac”, „Messidor” i „Monge” oraz niszczycielami „Arbalète”, „Arc” i „Hallebarde”)[44][45].

I wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

W momencie wybuchu wojny jednostki 1. Flotylli przechodziły bieżące remonty i serwis mechanizmów okrętowych (m.in. oczyszczano podwodne części kadłubów)[44]. Po ich zakończeniu okręty typu Pluviôse otrzymały zadanie obrony swojej bazy w Tulonie, zaś 2. Flotylla (składająca się z jednostek typu Brumaire) została skierowana do działań ofensywnych u wybrzeży Austro-Węgier[44]. Wobec problemów technicznych nękających okręty typu Brumaire do działań u wybrzeży nieprzyjaciela musiały przystąpić także jednostki typu Pluviôse, które zostały przerzucone na Maltę[44]. 13 września 1914 roku „Cugnot” wraz z „Ampère” w eskorcie niszczyciela „Arbalète” wyszły z Malty i udały się na Adriatyk[46]. 18 września oba okręty podwodne zabezpieczały operację desantu francuskiego oddziału artylerii nieopodal Lovćen, patrolując wody między Antivari a Cattaro, a po wykonaniu zadania powróciły na Maltę[47]. 25 października okręt ponownie wyszedł z Malty i udał się na wody Zatoki Kotorskiej, jednak nie spotkał żadnych godnych ataku celów[47]. 26 listopada dowodzony przez kpt. mar. Duboisa „Cugnot” ponownie wszedł na wody Zatoki Kotorskiej i dwa dni później wykrył pod Tivat stojący na kotwicy pancernik obrony wybrzeża SMS „Kronprinz Erzherzog Rudolf”(inne języki)[47][48]. Szykujący się do ataku okręt zaplątał się jednak w sieć przeciwtorpedową i stał się celem ataku austro-węgierskich torpedowców, jednak załodze „Cugnot” udało się uwolnić z sieci i wyjść z opresji bez uszkodzeń[49][50]. Pod koniec 1914 roku okręt został wyposażony w relingi przeciwminowe, a na początku 1915 roku przeszedł remont[49]. Od końcówki marca do końca kwietnia „Cugnot”, „Fresnel”, „Ampère” i „Gay-Lussac” brały udział w rejsach patrolowych w rejon wyspy Vis, jednak nie odniosły żadnego sukcesu[51].

23 maja 1915 roku do wojny po stronie Ententy przystąpiły Włochy i już następnego dnia „Cugnot”, „Fresnel”, „Ampère”, „Messidor” i „Monge” w eskorcie dwóch niszczycieli wyszły z Malty i udały się do Brindisi, tworząc tam razem z dwoma dywizjonami niszczycieli oraz brytyjskimi okrętami podwodnymi Samodzielną Flotyllę, która miała podlegać włoskiemu dowództwu[52]. Wkrótce do flotylli w Brindisi dołączyły „Papin” i „Gay-Lussac”, przez co cała francuska 1. Flotylla znalazła się na Adriatyku[52]. Zadaniem francuskich okrętów była obrona podejść do bazy, stałe patrolowanie Zatoki Kotorskiej i ochrona większych jednostek Regia Marina[52].

W trzecim kwartale 1915 roku na okręcie zamontowano działo pokładowe kalibru 37 mm jako konsekwencję napotykania podczas rejsów na zerwane z kotwic miny[52]. Jednostka wraz z siostrzanymi okrętami dalej przeprowadzała rejsy dozorowe pod portami Cattaro i Pola, które spotykały się coraz częściej z przeciwdziałaniem sił lotniczych i morskich przeciwnika[53]. Operacje przeplatane były przeprowadzanymi w Tarencie okresowymi remontami i oczyszczaniem podwodnej części kadłuba[54]. 6 grudnia „Cugnot” wykonał dwa nieskuteczne ataki torpedowe na niszczyciel SMS „Turul”[55].

12 lutego 1916 roku w Tulonie „Cugnot” został odznaczony za wojenne zasługi Krzyżem Wojennym[56][57]. W ciągu tego roku wszystkie jednostki typu Pluviôse operujące z Brindisi przeszły kolejno remonty w macierzystej bazie w Tulonie[58]. 4 sierpnia francuskie Ministerstwo Marynarki wydało rozkaz wycofania z Adriatyku jednostek typu Pluviôse i zastąpienie ich nowocześniejszymi okrętami podwodnymi napędzanymi silnikami Diesla, jednak wobec nieprzygotowania tych ostatnich do prowadzenia działań ostatecznie 29 sierpnia rozkaz odpłynięcia do Gibraltaru anulowano[59]. W październiku większość parowych okrętów podwodnych wycofano z Adriatyku – w Brindisi pozostały jedynie „Cugnot” i „Gay-Lussac”[60].

W połowie 1917 roku „Cugnot”, „Berthelot”, „Gay-Lussac”, „Watt”, i „Giffard” zostały przyporządkowane do nowo utworzonej 2. Flotylli okrętów podwodnych w Bizercie, której głównym zadaniem było zwalczanie niemieckich i austro-węgierskich U-Bootów, głównie w Cieśninie Sycylijskiej i u wybrzeży Algierii[60]. 12 sierpnia jednostki 2. Flotylli przystąpiły do patrolowania wyznaczonych obszarów, prowadząc też wspólne operacje z żaglowcami występującymi w charakterze statków-pułapek[60]. Działania okrętów 2. Flotylli nie przyniosły żadnych rezultatów, a wysłużone jednostki doczekały zakończenia wojny[61].

Koniec służby[edytuj | edytuj kod]

16 października 1919 roku w Bizercie „Cugnot” został rozbrojony i wycofany ze służby, po czym skreślony z listy floty 1 grudnia 1919 roku[11][8]. Okręt sprzedano 11 czerwca 1921 roku prywatnemu przedsiębiorcy (M. Crispin z Marsylii) w celu złomowania za kwotę 30 236 franków[11][8]. Jednostkę rozebrano w Bizercie w 1922 roku[62].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Dianow 2020e ↓, s. 44, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2023 ↓ podają, że stępkę okrętu położono w 1906 roku.
  3. ↑ Początkowo miała tam znajdować się także wyrzutnia torpedowa, z której montażu zrezygnowano po wypadku na siostrzanej jednostce „Fresnel”, która została zalana przez wodę dostającą się do wnętrza okrętu przez dziobową wyrzutnię torped[22][23].
  4. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  5. ↑ Zdemontowanego po 29 sierpnia 1910 roku[25].
  6. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby.
  7. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2023 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c d e f Roberts 2021 ↓, s. 1723.
  9. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 25.
  10. ↑ a b Navigazette 1909 ↓, s. 4.
  11. ↑ a b c d Dianow 2020e ↓, s. 44.
  12. ↑ a b Gogin 2023 ↓.
  13. ↑ a b c d e Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  14. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  15. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  16. ↑ a b c d e Dianow 2020a ↓, s. 21.
  17. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  18. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  19. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  20. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  21. ↑ a b c d e f g Dianow 2020a ↓, s. 26.
  22. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 27.
  23. ↑ a b Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  24. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  25. ↑ a b Dianow 2020b ↓, s. 32.
  26. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  27. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  28. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 25.
  29. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  30. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1717.
  31. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  32. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 33.
  33. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  34. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  35. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  36. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  37. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  38. ↑ L'Éclair comtois 1910 ↓, s. 1.
  39. ↑ Le Courrier de la Rochelle 1910 ↓, s. 3.
  40. ↑ Figaro 1911 ↓, s. 3.
  41. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  42. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 30.
  43. ↑ Le Rappel 1913 ↓, s. 3.
  44. ↑ a b c d Dianow 2020e ↓, s. 32.
  45. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  46. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 32–33.
  47. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 33.
  48. ↑ Csonkaréti 2004 ↓, s. 40.
  49. ↑ a b Dianow 2020e ↓, s. 34.
  50. ↑ Csonkaréti 2004 ↓, s. 40–41.
  51. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 34-35.
  52. ↑ a b c d Dianow 2020e ↓, s. 35.
  53. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 36-37.
  54. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 35, 37.
  55. ↑ Csonkaréti 2004 ↓, s. 109.
  56. ↑ Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 143.
  57. ↑ Le Temps 1916 ↓, s. 2.
  58. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 39.
  59. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 39-40.
  60. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 40.
  61. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 42.
  62. ↑ Miramar 2023 ↓.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Károly Csonkaréti: Marynarka wojenna Austro-Węgier w pierwszej wojnie światowej 1914–1918. Kraków: Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, 2004. ISBN 83-918940-3-7.
  • Collision en mer. „Le Rappel”. Nr 15972, 1913-11-07. Paris. 
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • CUGNOT (6103850). miramarshipindex.nz. [dostęp 2023-06-27]. (ang.).
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2023-06-27]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • La Croix de guerre du « Cugnot ». „Le Temps”. Nr 19945, 1916-02-14. Paris. 
  • Lancement du « Cugnot ». „Navigazette”. Nr 1069. 8, 1909-10-21. Paris. 
  • Nominations. „Figaro: journal non politique”. Nr 365, 1911-12-31. Paris. 
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859-1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
  • Traversée mouvementée. „Le Courrier de la Rochelle”. Nr 91. 62, 1910-11-13. La Rochelle. 
  • Un raid de sous-marin. „L'Éclair comtois: journal d'union libérale quotidien”. Nr 2644. 8, 1910-09-22. Besançon. 
Okręty podwodne typu Pluviôse

Francja

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cugnot_(1909)&oldid=73336312”