Olbrzymkowce
 Sphaeropteris medullaris | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Klasa | |
| Podklasa | |
| Rząd |
olbrzymkowce |
| Nazwa systematyczna | |
| Cyatheales A.B. Frank Leunis, Syn. Pflanzenk. (ed.2) 3: 1452. 1877[2] | |
Olbrzymkowce (Cyatheales) – rząd paproci rozprzestrzenionych głównie w strefie międzyzwrotnikowej oraz wilgotnych lasach strefy umiarkowanej porastających m.in. Nową Zelandię, Tasmanię i południową Australię. Większość przedstawicieli należy do rodzin olbrzymkowatych (Cyatheaceae) i diksoniowatych (Dicksoniaceae).
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Niektóre gatunki płożą się, ale większość wykształca zdrewniałą, wznoszącą się łodygę zakończoną parasolem liści. Ten wygląd sprawił, że olbrzymkowce nazywane są paprociami drzewiastymi. Określenie to stosowane bywa również wobec paproci z innych rzędów wykształcających podobną, choć z reguły niższą łodygę.
Olbrzymkowce przypominają palmy oraz sagowce, z którymi jednak nie są blisko spokrewnione. „Pień” przypominający kłodzinę jest w istocie przekształconym kłączem otoczonym korzeniami przybyszowymi. Jego wysokość wynosi od kilkudziesięciu centymetrów do ok. 20 metrów. Liście mają po kilka metrów długości. Uszkodzenie wierzchołka powoduje śmierć rośliny, z kolei złamane kłącze potrafi się na nowo zakorzenić.
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
W systemie Smitha i in. z 2006 roku[3] oraz PPG I z roku 2016[2] rząd stanowił jedną z kolejnych linii rozwojowych paprotkowych, siostrzaną dla paprotkowców Polypodiales. W systemie Nitta i in. z 2022 rząd sklasyfikowany został jako siostrzany względem salwiniowców Salviniales, wraz z którymi tworzy grupę siostrzaną względem paprotkowców Polypodiales[4].
W różnych systemach do grupy tej stosowano w całości lub części następujące nazwy teraz mające status synonimów: Dicksoniales, Hymenophyllopsidales, Loxomatales, Metaxyales, Plagiogyriales.
- Pozycja systematyczna rzędu w systemie Nitta i in. (2022)[4]
| paprotkowe |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| paprotkowe |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Podział rzędu według systemu PPG I (2016)[2]
W obrębie rzędu wyróżnia się osiem rodzin tworzących dwa klady siostrzane:
| olbrzymkowce |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
Pnie olbrzymek Cyathea i diksonii wykorzystywane bywają jako materiał konstrukcyjny[5][6], np. do wykładania pomostów na terenach bagnistych[6]. Wydrążone używane są jako ule. Bogate w skrobię wnętrze pni bywa wykorzystywane jako pożywienie lub karma dla świń. Jadane przez Aborygenów australijskich były także kłącza diksonii. Niektóre gatunki paproci wykorzystywane są jako rośliny lecznicze[5].
Pnie paproci drzewiastych (m.in. olbrzymek i diksonii) wykorzystywane są po rozdrobnieniu do tworzenia mieszanek podłoży do upraw storczyków (często z dodatkiem włókien kokosowych, torfowców, granulowanej kory drzew)[5][6].
Liczne gatunki z rodzajów olbrzymka Cyathea, pierzastek Alsophila oraz diksonia antarktyczna uprawiane są jako ozdobne. Rośliny pochodzące z chłodnych lasów górskich uprawiane są na zewnątrz także na obszarach o łagodnym klimacie umiarkowanym[6][7]. Poza tym uprawiane są w palmiarniach lub jako okazałe, powoli rosnące rośliny doniczkowe[8].
Włoski pokrywające kłącza pierzastek i otężałek Cibotium wykorzystywane były tradycyjnie na Archipelagu Malajskim do tamowania krwotoków zewnętrznych. W XIX wieku ich zastosowanie zostało szeroko spopularyzowane, wykorzystywane były powszechnie w Europie np. podczas zabiegów operacyjnych[9].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
- ↑ a b c d e The Pteridophyte Phylogeny Group, A community-derived classification for extant lycophytes and ferns, „Journal of Systematics and Evolution”, 54 (6), 2016, s. 563–603, DOI: 10.1111/jse.12229.
- ↑ a b Smith, A. R., K. M. Pryer, E. Schuettpelz, P. Korall, H. Schneider & P. G. Wolf: A classification for extant ferns. Taxon 55(3): 705–731, 2006. [dostęp 2010-12-22]. (ang.).
- ↑ a b Nitta J.H. i inni, An open and continuously updated fern tree of life, „Frontiers in Plant Science”, 13, 2022, DOI: 10.3389/fpls.2022.909768 [dostęp 2023-08-06].
- ↑ a b c David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 261, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d Mark F. Large, John E. Braggins: Tree Ferns. Timber Press, 2004, s. 53, 83-86. ISBN 978-0-88192-630-9.
- ↑ Sue Olsen: Encyclopedia of Garden Ferns. Portland, Or.: Timber Press, 2007, s. 184. ISBN 978-0-88192-819-8.
- ↑ Diksonia (Dicksonia antarctica) – piękna i egzotyczna paproć drzewiasta. PoradnikOgrodniczy.pl. [dostęp 2010-02-11]. (pol.).
- ↑ Daniela i Stanisław Tałałajowie: Dziwy świata roślin. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1974, s. 35.