Cyprys

Cyprys
	; Cyprys wiecznie zielony
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	nagonasienne
Klasa	iglaste
Rząd	cyprysowce
Rodzina	cyprysowate
Rodzaj	cyprys
	Nazwa systematyczna
	Cupressus L.; Sp. Pl. 1002. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	C. sempervirens L.
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Cyprys (Cupressus L.) – rodzaj drzew i krzewów iglastych z rodziny cyprysowatych. Obejmuje ok. 17^[4]–19^[5] gatunków, występujących w Ameryce Środkowej, w Azji od południowo-zachodnich Chin, poprzez rejon Himalajów po południowo-zachodnią Azję i północną Afrykę^[4]. Często rosną w suchym i gorącym klimacie. Wiele gatunków to rośliny ozdobne^[6]. Pochodzący z Azji południowo-zachodniej cyprys wiecznie zielony jest popularnie sadzony jako ozdobny w całym obszarze śródziemnomorskim^[4].

Morfologia

Pokrój: Drzewa do 35 m wysokości^[6] (rzadko wyższe, aczkolwiek odkryto okaz C. torulosa osiągający aż 102 m wysokości^[7]), rzadziej krzewy o różnym pokroju^[8], często wąskokolumnowym^[6]. Korona gęsta^[4], z miotlastymi rozgałęzieniami tj. z gałązkami rozchodzącymi się w różnych płaszczyznach^[8].
Pień: Kora łuszcząca się włóknistymi pasmami^[8].
Liście: Łuskowate, gęsto ustawione i ściśle przylegające do pędu. Silnie aromatyczne po roztarciu^[4].
Organy generatywne: Cyprysy są jednopienne, z kwiatami rozdzielnopłciowymi i wiatropylnymi^[4]. Kwiaty męskie szczytowe, o długości od 3 do 6 mm, maczugowatego kształtu, z początku żółto-zielone, z czasem brązowieją. Kwiaty żeńskie zebrane w kuliste szyszki (do 4 cm średnicy). Szyszki składają się z 6–12 tarczowatych łusek, silnie drewniejących. Dojrzewają w drugim roku^[4].

Systematyka

Aleja cyprysów wiecznie zielonych w Toskanii

Wykaz gatunków^[5]:

Cyprysy Starego Świata:
- Cupressus cashmeriana Royle ex Carrière
- Cupressus chengiana S.Y.Hu
- Cupressus duclouxiana Hickel
- Cupressus dupreziana A.Camus
- Cupressus funebris Endl.
- Cupressus pakistanensis Silba
- Cupressus sempervirens L. – cyprys wiecznie zielony, cyprys włoski
- Cupressus silbae B.Huang bis
- Cupressus torulosa D.Don
Cyprysy Nowego Świata – zaliczane przez niektórych autorów na podstawie badań genetycznych do rodzaju Callitropsis (Xanthocyparis)^[9] lub do odrębnego rodzaju Hesperocyparis^[10]
- Cupressus abramsiana C.B.Wolf
- Cupressus arizonica Greene – cyprys arizoński
- Cupressus bakeri Jeps.
- Cupressus goveniana Gordon – cyprys Gowena
- Cupressus guadalupensis S.Watson
- Cupressus lusitanica Mill.
- Cupressus macnabiana A.Murray bis
- Cupressus macrocarpa Hartw. – cyprys wielkoszyszkowy
- Cupressus pygmaea (Lemmon) Sarg.
- Cupressus sargentii Jeps.

Zastosowanie

Cyprys wiecznie zielony jest od wielu wieków często sadzonym gatunkiem ozdobnym na terenach parkowych, w ogrodach i na cmentarzach w całym obszarze śródziemnomorskim. Drewno bardzo trwałe, odporne na szkodniki owadzie, często wykorzystywane w meblarstwie^[4]. W starożytnej Grecji często było używane jako drzwi świątyń. Według Teofrasta wykonane z drewna cyprysowego odrzwia Świątyni Artemidy w Efezie przetrwały 40 ludzkich pokoleń^[11].

W warunkach Europy Środkowej cyprysy przemarzają, jeśli uprawiane są w gruncie^[8].

Z cyprysów destyluje się olejki eteryczne, wykorzystywane w przemyśle perfumeryjnym i kosmetycznym. Najpopularniejszy olejek cyprysowy destyluje się z igliwia i gałązek drzew z cyprysa wiecznie zielonego. Na rynku można też spotkać osiągający wysokie ceny olejek zwany cyprysowym, uzyskiwany jednak z żywiczlinu Callitris columellaris (syn. Callitris intratropica), nazywanego cyprysem australijskim lub niebieskim (wyróżniany jest też olej z cyprysu białego, ale taksonomicznie między tymi roślinami nie ma różnic^[12])^[13].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
↑ M.J.M.M.J.M. Christenhusz M.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).
↑ ^a ^b Index Nominum Genericorum (ING). Smithsonian Institution. [dostęp 2013-01-23]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 144. ISBN 83-214-1305-6.
↑ ^a ^b Cupressus. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2013-01-23].
↑ ^a ^b ^c Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 26. ISBN 0-333-73003-8.
↑ LydiaL. Smith LydiaL., World's deepest canyon is home to Asia's tallest tree - and Chinese scientists only just found it [online], livescience.com, 21 lipca 2023 [dostęp 2023-07-23] .
↑ ^a ^b ^c ^d Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy iglaste. Część I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 192-193. ISBN 83-01-05225-2.
↑ The Illustrated Encyclopedia of Trees and Shrubs: An Essential Guide to Trees and Shrubs of the World. books.google.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-04)]. MobileReference, 2008 – 5205
↑ Robert P. Adams, Jim A. Bartel & Robert A. Price. A new genus, Hesperocyparis, for the cypresses of the Western Hemisphere. „Phytologia”. 91 (1), s. 160–185, 2009. (ang.).
↑ Maria LudwikaM.L. Bernhard Maria LudwikaM.L., Maria LudwikaM.L. Bernhard Maria LudwikaM.L., Historia starożytnej sztuki greckiej. T. 3: Sztuka grecka IV wieku p.n.e. [przed naszą erą], Wyd. 2 popr. i uzup, Historia starożytnej sztuki greckiej / Maria Ludwika Bernhard, Warszawa: Państ. Wydaw. Naukowe : Wydaw. Naukowe PWN, 1992 (t. 3), s. 266, ISBN 978-83-01-05205-8 [dostęp 2025-03-12] .
↑ Callitris columellaris F.Muell.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-02].
↑ Marta K.M.K. Grochowalska Marta K.M.K., Olejek eteryczny cyprysowy, „Pharmacopola”, 2 (5), 30 października 2022, s. 32–34 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).

[christenhusz2011-2] M.J.M.M.J.M. Christenhusz M.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).

[ing-3] Index Nominum Genericorum (ING). Smithsonian Institution. [dostęp 2013-01-23]. (ang.).

[slownik-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 144. ISBN 83-214-1305-6.

[tpl-5] Cupressus. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2013-01-23].

[philips-6] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 26. ISBN 0-333-73003-8.

[7] LydiaL. Smith LydiaL., World's deepest canyon is home to Asia's tallest tree - and Chinese scientists only just found it [online], livescience.com, 21 lipca 2023 [dostęp 2023-07-23] .

[seneta-8] Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy iglaste. Część I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 192-193. ISBN 83-01-05225-2.

[9] The Illustrated Encyclopedia of Trees and Shrubs: An Essential Guide to Trees and Shrubs of the World. books.google.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-04)]. MobileReference, 2008 – 5205

[10] Robert P. Adams, Jim A. Bartel & Robert A. Price. A new genus, Hesperocyparis, for the cypresses of the Western Hemisphere. „Phytologia”. 91 (1), s. 160–185, 2009. (ang.).

[11] Maria LudwikaM.L. Bernhard Maria LudwikaM.L., Maria LudwikaM.L. Bernhard Maria LudwikaM.L., Historia starożytnej sztuki greckiej. T. 3: Sztuka grecka IV wieku p.n.e. [przed naszą erą], Wyd. 2 popr. i uzup, Historia starożytnej sztuki greckiej / Maria Ludwika Bernhard, Warszawa: Państ. Wydaw. Naukowe : Wydaw. Naukowe PWN, 1992 (t. 3), s. 266, ISBN 978-83-01-05205-8 [dostęp 2025-03-12] .

[12] Callitris columellaris F.Muell.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-02].

[13] Marta K.M.K. Grochowalska Marta K.M.K., Olejek eteryczny cyprysowy, „Pharmacopola”, 2 (5), 30 października 2022, s. 32–34 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]