Czarny Dunajec (miasto)
49°26′22″N 19°51′15″E/49,439444 19,854167
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Ulica Piłsudskiego | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Data założenia |
przed XVI w. | ||||
| Prawa miejskie |
1925–1934, 2023 | ||||
| Burmistrz |
Marcin Ratułowski | ||||
| Powierzchnia |
37,98[1] km² | ||||
| Wysokość |
675 m n.p.m. | ||||
| Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
18 | ||||
| Kod pocztowy |
34-470[2] | ||||
| Tablice rejestracyjne |
KNT | ||||
Położenie na mapie gminy Czarny Dunajec  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu nowotarskiego  | |||||
| 49°26′22″N 19°51′15″E/49,439444 19,854167
| |||||
| TERC (TERYT) |
1211034 | ||||
| SIMC |
0421629 | ||||
Urząd miejski ul. Piłsudskiego 234-470 Czarny Dunajec | |||||
| Strona internetowa | |||||
| BIP | |||||
Czarny Dunajec (gór. Corny Donajec[3]) – miasto w Polsce położone w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, siedziba gminy Czarny Dunajec.
Miasteczko w latach 1879–1896[4], miasto od 1 stycznia 1925[5] do 1 sierpnia 1934[6], po czym włączony do nowo utworzonej gminy Czarny Dunajec[7]. W latach 1954–1972 siedziba gromady Czarny Dunajec[8], a od 1 stycznia 1973 reaktywowanej gminy Czarny Dunajec[9]. Status miasta odzyskał 1 stycznia 2023 roku[10].
Położenie
[edytuj | edytuj kod]Pod względem historycznym Czarny Dunajec leży w południowej Małopolsce. Etnograficznie stanowi także część Podhala. Wieś królewska Dunajec w II połowie XVI wieku była położona w powiecie sądeckim województwa krakowskiego i należała do tenuty nowotarskiej[11]. Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest w Kotlinie Nowotarskiej (część mezoregionu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej)[12]. Leży na zupełnie płaskim terenie nad Czarnym Dunajcem, przy czym prawie cała zabudowa miasta ciągnie się wzdłuż lewego brzegu tej rzeki. Na zachodzie tereny administracyjne miasta sięgają po słabo wyraźny w tym rejonie Wielki Europejski Dział Wodny, stanowiący tu granicę pomiędzy zlewiskami Bałtyku i Morza Czarnego. Powyżej miasta (licząc z biegiem rzeki), na tym samym brzegu, leży wieś Podczerwone, zaś poniżej, na brzegu prawym – wieś Wróblówka[13].
W Czarnym Dunajcu krzyżują się drogi: nr 957 z Nowego Targu do Jabłonki i dalej przez Przełęcz Lipnicką do Zawoi oraz nr 958 z Chabówki do Chochołowa i dalej przez Witów do Zakopanego[13].
Historia
[edytuj | edytuj kod]XVIII-XX wiek
[edytuj | edytuj kod]W okresie zaboru austriackiego miejscowość była siedzibą tzw. państwa czarnodunajeckiego.
Od 1879 do 1896 roku Czarny Dunajec był zaliczany do miasteczek[4].
8 stycznia 1905 roku powstała tutaj spółdzielnia pod nazwą Towarzystwo Zaliczkowe, która nie tylko udzielała kredytów, ale również pomagała członkom w oszczędzaniu, sprawach finansowych i gospodarczych. W 1925 roku zmieniła nazwę na Bank Spółdzielczy. Obecnie jej tradycje kontynuuje Bank Spółdzielczy w Czarnym Dunajcu[14].
W okresie międzywojennym stacjonował w miejscowości komisariat Straży Granicznej[15] oraz funkcjonowało kolejowe przejście graniczne Czarny Dunajec-Suchá Hora. W latach 1925–1934 Czarny Dunajec posiadał prawa miejskie[16].
8 września 1939 roku żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali 2 mieszkańców i spalili ogółem 36 budynków[17][18].
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.
XXI wiek
[edytuj | edytuj kod]W 2016 r. Czarny Dunajec uzyskał wraz z sołectwem Piekielnik w gminie Czarny Dunajec status obszaru ochrony uzdrowiskowej („Obszar Ochrony Uzdrowiskowej Czarny Dunajec”)[19].
Odzyskanie praw miejskich (2023)
[edytuj | edytuj kod]4 lutego 2021 roku radni gminy Czarny Dunajec zdecydowali o przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami w sprawie przywrócenia Czarnemu Dunajcowi statusu miasta[20]. Konsultacje odbyły się pod koniec lata 2021 roku[21]. 8 lipca 2021 roku gmina rozpoczęła kampanię informacyjną na ten temat[22]. Konsultacje odbyły się w dniach od 1 do 30 września 2021 roku, a głosować mogli wszyscy mieszkańcy od 13 roku życia[23]. Spośród 19 153 mieszkańców Gminy Czarny Dunajec uprawnionych do głosowania, w konsultacjach ważny głos oddały 5834 osoby (frekwencja 30,46%). Za nadaniem statusu miasta Czarnemu Dunajcowi oddano 3954 głosy (67,8% ważnych głosów), przeciwko było 1107 osób (19%), a 773 mieszkańców gminy wstrzymało się (13,2%). W Czarnym Dunajcu w konsultacjach oddano 1266 ważnych głosów, z czego 733 (57,9%) uczestników konsultacji opowiedziało się za nadaniem statusu miasta, 472 (37,3%) było przeciwnych, a 61 (4,8%) wstrzymało się od zajęcia jednoznacznego stanowiska[24]. Podczas sesji w dniu 14 lutego 2022 roku Rada Gminy Czarny Dunajec podjęła uchwałę o wystąpieniu z wnioskiem o nadanie statusu miasta miejscowości Czarny Dunajec[25]. 16 lutego 2022 roku Rada Gminy wystąpiła z wnioskiem do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o nadanie Czarnemu Dunajcowi praw miejskich oraz o zmianę statusu gminy z wiejskiej na miejsko-wiejską[26]. 27 lipca 2022 roku Rada Ministrów przyjęła rozporządzenie, na mocy którego od 1 stycznia 2023 roku Czarny Dunajec stał się oficjalnie miastem[10].
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[27].
- Gmach dawnego Sądu Powiatowego, Mościckiego 12;
- synagoga, ul. Sienkiewicza 10.
Inne zabytki
[edytuj | edytuj kod]- Cmentarz żydowski w Czarnym Dunajcu z 2. poł. XIX w.
- Kościół Przenajświętszej Trójcy z 1871.
- Była stacja kolejowa z 1904.
Klimat
[edytuj | edytuj kod]Czarny Dunajec leży w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego, średnia temperatury w bieżącym stuleciu wynosi średnio 5,3 °C. Najwyższa temperatura, jaką zanotowano wynosiła 33,9 °C[28], a najniższa temperatura wynosiła –42 °C[29] (10 lutego 1929). 3 lutego 2012 roku temperatura spadła do –34,8 °C. Średnia roczna suma opadów wynosi 743 mm[30].
Torfowiska (szczególnie Puścizna Rękowiańska) w Czarnym Dunajcu są jednym z najchłodniejszych miejsc w Polsce. Nawet latem, w lipcu i sierpniu temperatura przy bezchmurnym niebie potrafi spadać poniżej zera. Przykładowo 8 lipca 2016 zanotowano –1,9 °C, a 8 stycznia 2017 –39,8 °C[31][32].
Sport
[edytuj | edytuj kod]W mieście Czarny Dunajec istnieją dwa kluby piłkarskie AP Wisła Czarny Dunajec oraz Czarni Czarny Dunajec. W miejscowości istnieje klub sportowy TS Podhalański Czarny Dunajec (Towarzystwo Sportowe Podhalański), utworzony w 2010. W chwili obecnej prowadzi sekcję piłki siatkowej. Debiut w rozgrywkach IV Ligi Piłki Siatkowej w sezonie 2011/2012 przyniósł drużynie 3 miejsce.
TS Podhalański posiada boiska do siatkówki plażowej oraz boisko do piłki nożnej plażowej.
Przyroda
[edytuj | edytuj kod]- Torfowisko Baligówka
Ludzie związani z Czarnym Dunajcem
[edytuj | edytuj kod]
- Stanisław Łętowski – sołtys z Czarnego Dunajca, przywódca powstania chłopów podhalańskich w połowie XVII w.
Czarny Dunajec jest miejscem urodzenia Karola Zająca, Józefa Rafacza oraz Stanisława Cikowskiego.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 175 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Andrzej Stopka, Sabała, Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 67, Cytat: Roz wybralimy sie z nieboscýke ojce na jarmak do Cornego Donajca,[...] (pol.).
- ↑ a b Karpiniec J 1932. Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka. In Bujak F & Rutkowski J (eds). Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych, 2, 1–37.
- ↑ Dz.U. z 1925 r. nr 8, poz. 57.
- ↑ Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294.
- ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 68, poz. 594.
- ↑ Uchwała Nr 27/IV/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 6 października 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu nowotarskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 17 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 4 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 29 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 50).
- ↑ Uchwała Nr XVIII/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie krakowskim oraz ustalenia siedzib gminnych rad narodowych (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 8 grudnia 1972 Nr 18, poz. 268).
- ↑ a b Dz.U. z 2022 r. poz. 1597.
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 97
- ↑ Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], warmaz.pl, 2018 [dostęp 2023-08-25] (pol.).
- ↑ a b Mapa turystyczna. [dostęp 2025-02-08].
- ↑ Grzegorz Jaworek, » Historia Banku [online], Bombel4Design [dostęp 2022-02-12].
- ↑ Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.
- ↑ Czy Czarny Dunajec stanie się znów miastem? [online], radiokrakow.pl [dostęp 2022-02-18] (pol.).
- ↑ Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1981, s. 241.
- ↑ Rozstrzelani to Jan Gliściński i Władysław Ogrodny
- ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 maja 2016 r. w sprawie nadania statusu obszaru ochrony uzdrowiskowej sołectwu Czarny Dunajec i sołectwu Piekielnik położonym na obszarze gminy Czarny Dunajec (Dz.U. z 2016 r. poz. 755).
- ↑ Czarny Dunajec chce znowu być miastem. Zdecydują mieszkańcy.
- ↑ “Czarny Dunajec chce się bardzo mocno rozwijać”. Stąd starania o odzyskanie praw miejskich
- ↑ Warto być miastem. Fakty, a nie plotki
- ↑ Czarny Dunajec chce być miastem. Teraz czas, by mieszkańcy powiedzieli, czy chcą takich zmian
- ↑ Wyniki konsultacji.
- ↑ Uchwała XLII/418/2022
- ↑ 24.pl, Wójt: „Czarny Dunajec zaczyna być miejscowością widmo”. Dlatego powinien zostać miastem – podhale24.pl [online], podhale24.pl [dostęp 2022-02-18].
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-15].
- ↑ Gmina Czarny Dunajec Geografia, klimat [online], czarny-dunajec.pl [dostęp 2017-10-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-25] (pol.).
- ↑ Jerzy Michalczewski, Zagadnienia Klimatyczne Kotliny Podhalańskiej, s. 55, 1962.
- ↑ Czarny Dunajec | Klimat. [dostęp 2009-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-05)].
- ↑ Zastoisko mrozowe w Cz. Dunajcu- klimat.
- ↑ –39,8 °C i –38,9 °C – Pogoda i Klimat, „Pogoda i Klimat”, 8 stycznia 2017 [dostęp 2017-10-24] (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Czarny Dunajec (miasto), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 765.
- Historia Żydów w Czarnym Dunajcu na portalu Wirtualny Sztetl
- Strona klubu TS Podhalański
| Miasto | |
|---|---|
| Wsie | |
| Osady | |
| Integralne części miejscowości |
|
