Czartoryscy herbu własnego

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Czartoryscy
Czartoryjscy
Ilustracja
Czartoryski
Państwo

 Polska

Region

woj. wołyńskie

Gniazdo rodzinne

Czartorysk

Tytuły

książęta

Protoplasta

Konstanty

Status rodziny

żyje

Pochodzenie etniczne

wielkolitewskie

Ród macierzysty

Giedyminowicze

Gałęzie

łohojska, klewańska, korecka, sieniawska, wielkopolska, pełkińska

Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Herby Czartoryskich
Herb Czartoryski II
Herb Czartoryski de Vista-Alegre

Czartoryscy (hist. pol. Czartoryjscy[1]) herbu własnego (Czartoryski) – żyjący do dziś, polski ród książęcy pochodzenia wielkolitewskiego, należący do magnackiej warstwy społecznej.

Protoplastą rodu był najprawdopodobniej Konstanty, potomek dynastii Giedyminowiczów, poprzez ród Koriatowiczów[2]. Jego bratem stryjecznym był król Władysław II Jagiełło. Czartoryscy po kądzieli byli również potomkami Kazimierza III Wielkiego[3].

Gniazdem rodu był Czartorysk w dawnym województwie wołyńskim, położony na dzisiejszej Ukrainie.

Etymologia nazwiska[edytuj | edytuj kod]

Nazwisko Czartoryskich ma charakter odmiejscowy, a konkretniej pochodzi od nazwy miejscowości Czartorysk, zlokalizowanej w dawnym powiecie łuckim (obecnie Ukraina)[4].

Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]

Czartoryscy są rodem książęcym (kniaziowskim), o wielkolitewskim pochodzeniu etnicznym. Od początku dziejów Polski pochodzenie rodziny Czartoryskich budziło wiele kontrowersji związanych z genealogią. Niezmienna była decyzja historyków w sprawie pochodzenia Czartoryskich od Giedymina – wielkiego księcia litewskiego – akceptując zgodnie pochodzenie danego rodu od owego władcy[5].

Bartosz Paprocki był pierwszym, który wywiódł Czartoryskich w swym herbarzu „od trzeciego syna Giedymina Lubarta, od którego idą książęta Czartoryjskie i Sanguszkowie, pierwszy syn Lubarta, Michajło X. Czartoryski”. Po nim uczynił to Szymon Okolski, stwierdzając, „że Czartoryscy poszli od jednego z trzech synów Lubartorych”. Natomiast Kasper Niesiecki, przyznając Czartoryskim pochodzenie od Olgierda, wywiódł ich od Korygiełły, księcia na Czernihowie i Siewierzu, a polemizując z innymi historykami nadającymi mu różne imiona, stwierdzał, że miał na imię Bazyli Wasil, gdyż jego syn Michał został w 1458 r. nazwany Wasilewiczem. Teorii dotyczącej pochodzenia rodu Czartoryskich od Olgierda zwolennikami była na przestrzeni wieków znaczna część polskich historyków[5].

Najnowsze badania podały w wątpliwość tezę o pochodzeniu rodu. Jan Tęgowski w wydanej w 1999 roku publikacji pt. "Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów" dowodzi, że kniaź Wasyl Konstantynowicz protoplasta Czartoryskich mógł być w rzeczywistości synem Konstantego Koriatowicza, a nie Konstantego Olgierdowicza[6].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Ród miał dwie główne linie, ważniejszą z siedzibą w zamku w Klewaniu i drugą linię z centrum w zamku w Korcu, która wygasła w 1810 r. na Józefie Klemensie. Szczyt potęgi rodu przypadał na wiek XVIII i XIX, jednakże już wcześniej odgrywali ważną rolę w Rzeczypospolitej. Czartoryscy dążyli do zmian ustrojowych w Polsce, reformy stosunków gospodarczych, centralizacji władzy państwowej, usprawnienia administracji i wzmocnienia armii.

Czartoryscy byli aktywni w polityce. Po śmierci Augusta II Mocnego Familia opowiedziała się za ekskrólem Stanisławem Leszczyńskim. Jego przeciwnicy – pod Warszawą – obrali drugiego króla, Augusta III Sasa. Nastała wojna domowa, w którą włączyła się Rosja, stając po stronie Sasa. Po objęciu tronu przez Augusta III Familia pogodziła się z dworem królewskim, pełniąc na nim wpływową rolę. Po pewnym czasie zyskała poparcie wschodniej potencji[potrzebny przypis]. W 1744 przywódca Familii, Kazimierz Poniatowski zabił w pojedynku przywódcę opozycji Adama Tarłę. Czartoryscy oraz Rosja przygotowywali zamach stanu, przyśpieszony śmiercią Augusta III w 1763. Jako kandydata do korony desygnowano syna Augusta Czartoryskiego – Adama Kazimierza. Jednak cesarzowa Katarzyna II umieściła na tronie Stanisława Augusta Poniatowskiego, który przez swą matkę Konstancję z Czartoryskich był blisko spokrewniony z rodem. Część reform postulowanych przez Familię uchwalił sejm konwokacyjny (1764).

W 1801 powstało muzeum w Puławach w Świątyni Sybilli – najstarsze muzeum w Polsce. Jego zbiory zawierały dzieła malarstwa europejskiego XIII-XVIII w. (m.in. słynna Dama z gronostajem Leonarda da Vinci, zabytki europejskiego i islamskiego rzemiosła artystycznego od średniowiecza do XIX w., grafiki, sztuki starożytnej oraz militaria). W 1876 r. Czartoryscy przekazali swój wielki księgozbiór do użytku publicznego w Krakowie.

Współcześnie jedynymi potomkami księcia Adama Jerzego są Adam Karol Czartoryski i jego córka Tamara Czartoryska, którzy żyją w Wielkiej Brytanii. Z kolei potomkowie księcia Konstantego Adama żyją do dnia dzisiejszego w Polsce i mają swoich przedstawicieli w Związku Szlachty Polskiej[7].

Znani przedstawiciele[edytuj | edytuj kod]

 Główny artykuł: Drzewo genealogiczne Czartoryskich herbu Pogoń Litewska.

Zamki i Pałace[edytuj | edytuj kod]

Inne siedziby Czartoryskich:

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Józef Wolff; Kniaziowie litewsko-ruscy
  2. ↑ Jan Tęgowski Który Konstanty – Olgierdowic czy Koriatowic – był przodkiem kniaziów Czartoryskich?, Europa Orientalis, Toruń, 1996, s. 53-59.
  3. ↑ Jan Tęgowski
  4. ↑ Wolff 1895 ↓, s. 18.
  5. ↑ a b Andrzej Michalski, O pochodzeniu i początkach kariery domu książąt Czartoryskich, wyd. Słupskie Studia Historyczne, 2013, s. 47-71 [dostęp 2023-06-11] (pol.).
  6. ↑ Tęgowski 1999 ↓.
  7. ↑ Lista rodów aktualnie reprezentowanych w Oddziale ZSzP we Wrocławiu
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Czartoryscy_herbu_własnego&oldid=71244044”