Czyściec (roślina)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Czyściec
Ilustracja
Czyściec wełnisty
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

jasnotowate

Rodzaj

czyściec

Nazwa systematyczna
Stachys L.
Sp. Pl. 580. 1753
Typ nomenklatoryczny

Stachys sylvatica L.[3]

Multimedia w Wikimedia Commons
Czyściec leśny
Czyściec błotny
Czyściec prosty
Czyściec wielkokwiatowy
Bukwica zwyczajna, czyściec lekarski

Czyściec (Stachys L.) – rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Liczy ok. 300[4]–375[5] gatunków, występujących w strefach umiarkowanych i ciepłych, głównie na półkuli północnej[6]. W strefie tropikalnej spotykany tylko w górach. Rośliny różnych siedlisk, najczęściej jednak miejsc suchych i skalistych[7]. W obrębie rodzaju wyróżnia się dwa podrodzaje – Stachys i Betonica, przy czym pozycja tego drugiego jako podrodzaju lub odrębnego rodzaju nie jest ustalona i wciąż podlega debacie. Liczne gatunki uprawiane są jako ozdobne (zwłaszcza bukwica zwyczajna, czyściec wielkokwiatowy, czyściec wełnisty). Czyściec bulwiasty ma jadalne bulwy[7].

Rozmieszczenie[edytuj | edytuj kod]

Zasięg rodzaju obejmuje wszystkie kontynenty z wyjątkiem Australii i Antarktydy[7]. Najbardziej jest jednak zróżnicowany na półkuli północnej[6], w strefie klimatu umiarkowanego[7]. Do obszarów o szczególnym zróżnicowaniu rodzaju należy Turcja, w której występują 72 gatunki, w tym 25 endemitów, w całej Europie rośnie 81 gatunków (w tym 26 endemitów), liczne gatunki rosną w Azji południowo-zachodniej (tylko w Iranie 47 gatunków, w tym 25 endemitów) i pozostałej części Azji (np. w Chinach 18 gatunków, w tym 13 endemitów), poza tym w Afryce Północnej rośnie 20 gatunków (7 endemitów). Wyraźnie izolowany ośrodek znajduje się w Afryce Południowej, gdzie wśród 41 gatunków aż 40 to endemity). W Ameryce Północnej występuje 28–32 gatunków (w tym 22–25 endemitów), w Ameryce Środkowej 38 gatunków (wszystkie to endemity), w Ameryce Południowej – 12 (w tym 7 endemitów)[8].

Gatunki dziko rosnące we florze Polski[9]

W niektórych ujęciach do rodzaju włączana jest bukwica zwyczajna Betonica officinalis L. (jako Stachys officinalis L.).

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój
Rośliny jednoroczne lub byliny, rzadko drewniejące u dołu (półkrzewy) lub krzewy[4]. Osiągają zwykle do 70 cm wysokości[7]. Często z kłączami[4], czasem z bulwami[7].
Liście
Naprzeciwległe, często gęsto owłosione[4].
Kwiaty
Zebrane po dwa lub zwykle w większej liczbie w nibyokółki tworzące na szczycie pędu kwiatostan kłosokształtny[4]. Szypułki kwiatowe bardzo krótkie lub kwiaty siedzące. Kielich rurkowaty, dzwonkowaty lub lejkowaty z 5 ząbkami i 5 lub 10 żyłkami. Ząbki kielicha zaostrzone do ościstych[4]. Korona kwiatu grzbiecista – 5 płatków zrośniętych u nasady w rurkę, a na końcu dwuwargowe, przy czym górna, prosto wzniesiona warga powstaje z dwóch płatków (dlatego jest rozcięta), a dolna warga powstaje z trzech płatków. Środkowa łatka dolnej wargi z reguły jest większa od dwóch bocznych. Korona ma różną barwę – od białej, przez szarą, kremową, żółtą, pomarańczową, do purpurowej i czerwonej. Pręciki 4, w dwóch parach, zwykle wygięte na boki. Zalążnia dwukomorowa, w każdej z dwoma zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza[4][4].
Owoce
Rozłupnia rozpadająca się na cztery rozłupki[4][4].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj typowy plemienia Stachydeae w obrębie podrodziny Lamioideae w rodzinie jasnotowatych Lamiaceae Martinov, nom. cons.[10]

W obrębie rodzaju wyróżniane są dwa podrodzaje – Stachys i Betonica (L.) Bhattacharjee, przy czym pozycja tego drugiego jako podrodzaju lub odrębnego rodzaju nie jest ustalona i wciąż podlega debacie. Badania molekularne wskazują na bazalną i odrębną pozycję roślin z grupy Betonica w stosunku do pozostałych roślin z rodzaju Stachys[11][12][13], przemawiają za tym także wyniki analiz biochemicznych[14] i z zakresu morfologii (odrębna budowa włosków)[15].

Wykaz gatunków[5][16][17]
 Zobacz też: bukwica (roślina).

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne. Czyściec bulwiasty ma jadalne bulwy[7]. Uprawiany jest zwłaszcza w Japonii, ale na przełomie XIX i XX wieku uprawiany był także w różnych krajach europejskich. Gatunek ten jest blisko spokrewniony z europejskim czyśccem błotnym, także o zgrubiałych i jadalnych kłączach[18].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-09].
  4. ↑ a b c d e f g h i j Stachys Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-07-15].
  5. ↑ a b Stachys. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-07-15].
  6. ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  7. ↑ a b c d e f g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 210. ISBN 0-333-74890-5.
  8. ↑ Yasaman Salmaki, Shahin Zarre, Rafaël Govaerts, Christian Bräuchler. A taxonomic revision of the genus Stachys (Lamiaceae: Lamioideae) in Iran. „Botanical Journal of the Linnean Society”. 170, 4, s. 573–617, 2012. DOI: 10.1111/j.1095-8339.2012.01317.x. 
  9. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 171-172, ISBN 978-83-62975-45-7.
  10. ↑ Genus: Stachys L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-07-15].
  11. ↑ Ekrem Dündar, Ekrem Akçi̇çek, Tuncay Di̇rmenci̇, Şaki̇r Akgün. Phylogenetic analysis of the genus Stachys sect. Eriostomum (Lamiaceae) in Turkey based on nuclear ribosomal ITS sequences. „Turk. J. Bot.”. 37, s. 14-23, 2013. 
  12. ↑ Bendiksby M., Thorbek L., Scheen A-C, Lindqvist C, Ryding O.. An updated phylogeny and classification of Lamiaceae subfamily Lamioideae. „Taxon”. 60, s. 471-464, 2011. 
  13. ↑ Scheen A-C, Bendiksby M., Ryding O. Mathiesen C., Albert V.A., Lindqvist C.. Molecular phylogenetics, character evolution, and suprageneric classification of Lamioideaea (Lamiaceae). „Annals of the Missouri Botanical Garden”. 97, s. 191-217, 2010. 
  14. ↑ E. Radnai, A. Dobos, K. Veres, L. Tóth, I. Máthé, G. Janisák, G. Blunden: Essential Oils in Some Stachys Species growing in Hungary. [w:] ISHS Acta Horticulturae 597: International Conference on Medicinal and Aromatic Plants (Part II) [on-line]. [dostęp 2018-07-16].
  15. ↑ Giuliani C., MAleci Bini L.. Glandular trichomes as further differential characters between Stachys subgenus Betonica (L.) Bhattacharjee and Stachys subgenus Stachys. „Plant Biosystems”. 146, s. 1-8, 2012. DOI: 10.1080/11263504.2012.663810. 
  16. ↑ Nazwy polskie według: Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 171-172. ISBN 978-83-925110-5-2.
  17. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
  18. ↑ Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 292. ISBN 83-7079-778-4.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Czyściec_(roślina)&oldid=72985638”