Czy to jest człowiek
| |||
| Autor | |||
|---|---|---|---|
| Tematyka | |||
| Typ utworu |
pamiętnik | ||
| Data powstania |
1946-1947 | ||
| Wydanie oryginalne | |||
| Miejsce wydania |
Włochy | ||
| Język |
włoski | ||
| Data wydania |
11 października 1947 | ||
| Wydawca |
Francesco de Silva | ||
| Pierwsze wydanie polskie | |||
| Data wydania polskiego |
1978 | ||
| Wydawca | |||
| Przekład |
Halszka Wiśniowska | ||
| |||
Czy to jest człowiek (wł. Se questo è un uomo) – pamiętnik Prima Leviego wydany w 1947 roku. Opisuje sytuację więźniów obozu Auschwitz-Birkenau w ostatnich miesiącach jego działania.
Dalsze wydarzenia, opisujące jak Levi wracał do Włoch, autor opisał w swojej książce Rozejm.
Okoliczności powstania utworu
[edytuj | edytuj kod]Levi zaczął pisać pamiętnik w lutym 1946 roku, począwszy od tego, co miało stać się ostatnim rozdziałem, zapisując ostatnie wspomnienia z Auschwitz[1]. W ciągu dnia pracował w fabryce farb pod Turynem, a pisał wieczorami i w nocy. Rozdział „Pieśń Ulissesa” został napisany niemal w całości w ciągu jednej, półgodzinnej przerwy obiadowej[2]. Pierwszy rękopis ukończył w grudniu 1946 roku. Jego partnerka, Lucia Morpurgo, pomogła mu w redakcji książki[3]. Tytuł roboczy Sul Fondo został ostatecznie zamieniony na Czy to jest człowiek – pierwsze słowa wiersza, który stanowi wstęp do książki[4].
Wydanie
[edytuj | edytuj kod]Po zakończeniu prac Levi zaczął szukać sposobu na wydanie książki. W styczniu 1947 roku rękopis został odrzucony przez wydawnictwo Arnoldo Mondadori Editore. Pisarze powiązani z wydawnictwem Cesare Pavese i Natalia Ginzburg uznali, że jest za wcześnie na takie sprawozdanie[4]. Levi znalazł mniejszego wydawcę, Francesco de Silva[5], który opublikował książkę 11 października 1947 roku[6]. Wydrukowali 2500 egzemplarzy książki, z czego 1500 zostało sprzedanych, głównie w rodzinnym mieście Leviego, Turynie. W międzyczasie pięć fragmentów zostało opublikowanych w odcinkach pod ówczesnym tytułem Sul fondo w turyńskiej komunistycznej gazecie L’amico del popolo, w okresie 29 marca–31 maja 1947 roku[6]. W 1955 roku Levi podpisał kontrakt z Arnoldo Mondadori Editore na nowe wydanie, które zostało opublikowane w 1958 roku. Po pierwszym nakładzie wynoszącym 2000 egzemplarzy, ukazał się drugi o tej samej wielkości[7]. Wersja z 1958 roku zawiera poprawki redakcyjne, nowy wstęp i wcześniej nieopisane postacie takie jak 3-letnia Emilia. 600 kopii w magazynie we Florencji uległo zniszczeniu podczas wielkiej powodzi w 1966 roku[4].
Angielskie tłumaczenie Stuarta Woolfa ukazało się w 1959 roku. Niemiecki przekład Heinza Reidta wydano w 1961 roku, a w tym samym roku ukazało się także wydanie francuskie[8] i hiszpańskie[4]. Pierwsze polskie tłumaczenie wydano w 1978 roku w przekładzie Halszki Wiśniowskiej[9]. Tłumaczenie hebrajskie wydano w 1988 roku[4].
W 1962 roku Levi zaczął pracować nad książką Rozejm, w której opisuje drogę powrotną do domu[8].
Treść
[edytuj | edytuj kod]Levi w swoim pamiętniku opisuje ostatnie miesiące działania Auschwitz-Birkenau od lutego 1944 roku do wyzwolenia w styczniu 1945. Levi, włoski chemik żydowskiego pochodzenia, został aresztowany przez faszystowskie władze we Włoszech i deportowany do obozu w 1944 roku. Pisze o głodzie, niewolniczej pracy, nieludzkim traktowaniu więźniów i o tym, jak systematycznie niszczono godność ludzką. Autor przedstawia proces dehumanizacji, w wyniku którego więźniowie tracili poczucie własnej tożsamości, a ich życie sprowadzało się do walki o przetrwanie[10].
Odbiór
[edytuj | edytuj kod]Lawrence L. Langer zauważył, że wyjątkowość zeznań Leviego wynika z jego umiejętności obserwacji, podczas których był w stanie połączyć emocje świadka z dystansem naukowca. Zdaniem Langera wykształcenie chemiczne Leviego przyczyniło się do trzeźwości stylu, jasności i dokładności widocznych w jego książkach[11].
Chiara Volpato i Alberta Contarello w swojej pracy naukowej podkreślili tezę Leviego, mówiącą, że obóz zagłady nie został umieszczony w sztucznych i odrealnionych warunkach. Levi, w swoich dziełach, wielokrotnie wskazywał na powiązanie między ludźmi w obozie i tymi, którzy żyją na wolności. W jego opinii życie obozowe uwypukla mechanizmy społeczne, które istnieją również w świecie zewnętrznym, przez co analiza ekstremalnych warunków może wskazać na aspekty, które leżą u podstaw normalnego codziennego życia[12].
Dariusz Czaja oceniając ideę napisania książki stwierdził „A wszystko po to, by precyzyjnie opisać anatomię obozowego mikroświata i zrozumieć racje, które stały u źródeł powołania do życia tej demonicznej fabryki śmierci. Ale także po to, by pokazać, że doświadczenie obozowe pozostanie już na zawsze – chcemy czy nie – częścią naszej powojennej historii. Że Auschwitz to nie jest czas przeszły dokonany”[13].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Thomson 2003 ↓, s. 229.
- ↑ Thomson 2003 ↓, s. 226, 230–231.
- ↑ Thomson 2003 ↓, s. 241.
- ↑ a b c d e Philippe Sands, Primo Levi’s If This is a Man at 70, „The Guardian”, 22 kwietnia 2017 [dostęp 2025-02-23] (ang.).
- ↑ Levi 2005 ↓, s. 23–25.
- ↑ a b Thomson 2003 ↓, s. 247, 252.
- ↑ Levi 2024 ↓, s. xxxix.
- ↑ a b Levi 2005 ↓, s. 25.
- ↑ Levi 1978 ↓, s. 1.
- ↑ Survival in Auschwitz: Full Book Summary [online], SparkNotes [dostęp 2025-02-18] (ang.).
- ↑ Volpato 1999 ↓, s. 241.
- ↑ Volpato 1999 ↓, s. 240.
- ↑ Levi 2024 ↓, s. 8–9.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Primo Levi, Czy to jest człowiek, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1978, OCLC 69288994.
- Primo Levi, Czy to jest człowiek, Rozejm, Pogrążeni i ocaleni, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2024, ISBN 978-83-8191-856-5.
- Ian Thomson, Primo Levi The Elements of a Life, Londyn: Vintage, 2003, ISBN 978-0-09-951521-0.
- Primo Levi, The black hole of Auschwitz, Polity Press, 2005, ISBN 978-0-7456-3240-7, OCLC 989076306.
- Primo Levi, The Complete Works of Primo Levi, Penguin Classics, 2015, ISBN 978-0-7139-9956-3.
- Chiara Volpato, Alberta Contarello, Towards a social psychology of extreme situations: Primo Levi’s If This is a Man and social identity theory, „European Journal of Social Psychology”, 29 (2–3), 1999, s. 239–258, DOI: 10.1002/(SICI)1099-0992(199903/05)29:2/3<239::AID-EJSP926>3.0.CO;2-O [dostęp 2025-02-23] (ang.).