Dżadydyzm
Dżadydyzm[1][2] lub ruch dżadidów[3] – muzułmański (tatarski) ruch religijno-społeczny powstały pod wpływem zachodnich idei i prądów naukowych w 1883[2]. Występował w Turkiestanie i Tatarstanie. Nazwa pochodzi od tureckich słów oznaczających nową metodę, w języku polskim spotykamy różne rodzaje zapisu, gdzie druga część zwrotu znaczy nowy: usul jadid[3], usul-i dżedid[1] lub usul-i-jadid[2]. Ruch ten popularny był wśród muzułmanów rosyjskich, zwłaszcza wśród Tatarów, będąc jednym z reformatorskich, antykolonialnych ruchów, które pojawiły się w XIX-wiecznym świecie muzułmańskim i których celem było pogodzenie zachodniej nowoczesności z kulturą islamską[2]. Jego twórcą był İsmail Gaspıralı.
Historia[edytuj | edytuj kod]
W latach 80. XIX wieku zwolennicy dżadydyzmu rozpoczęli walkę ideologiczną z ortodoksyjnymi muzułmanami. Modernizacja islamu łączyła się w ich postulatach z nacjonalizmem i panturkizmem, czyli zjednoczeniem ludów turkijskich zamieszkujących carską Rosję. Z czasem jednak ruch ten w Turkiestanie zrezygnował z idei panturkizmu i skupił się na reformie edukacyjnej, społecznej i politycznej, dostrzegając zacofanie Azji Środkowej na tle innych regionów świata[3].
W 1883[2][4] lub 1885[1] zaczęło ukazywać się tatarskojęzyczne pismo Terciman (pol. Tłumacz[4]), którego redaktorem był Gaspıralı. Propagowało ono idee panturkizmu i panislamizmu[1]. Inną gazetą, która miała za zadanie kształtować światopogląd mieszkańców Turkiestanu, był Qanun (pol. Prawo)[3]. W Bucharze ukazywały się perskojęzyczna Buchara-i-Sharif oraz uzbeckojęzyczny Turan[3]. Jednak rozpowszechniony w regionie (nawet wśród elit) analfabetyzm, utrudniał komunikowanie za pomocą prasy (w Emiracie Buchary czytać i pisać umiało zaledwie 2% społeczeństwa)[3]. Dodatkowo władze rosyjskie, zaniepokojone tworzeniem się turkijskiej świadomości narodowej, w 1912 roku wprowadziły cenzurę na gazety. Dżadydyści próbowali dotrzeć do mieszkańców regionu również za pomocą teatru, który jednak – jako element kultury zachodniej – nie przyjął się na gruncie muzułmańskim[3].
Przeciwko ruchowi dżadydystów występowali mułłowie, którzy powołali do życia ugrupowanie Kadim, oraz władze rosyjskie. W latach 1905–1917 ruch ten zyskał zwolenników w Azji Środkowej i rozprzestrzenił się na tych terenach. Dżadydyści w 1917 roku na krótko objęli władzę w Chanacie Chiwy, zdobywając większość miejsc w miejscowym parlamencie (madżlisie)[5]. Dzięki współpracy z partiami lewicowymi w czasie rewolucji październikowej (celem było obalenie caratu, a w komunizmie widzieli szansę na większą wolność i realizację swoich postulatów[2]), ruch istniał do lat 30. XX wieku[1]. Niektórzy dżadydyści walczyli przeciwko bolszewikom, ze względu na ich brak szacunku dla islamu[2]. Ci, którzy wstąpili do partii komunistycznej, odegrali dużą rolę w tworzeniu jej lokalnych komórek w Azji Środkowej. Mimo tego uznani zostali za burżuazyjnych reformatorów, a ich literaturę objęto zakazem rozpowszechniania. Represje rozpoczęły się po dojściu Stalina do władzy, a ostatnich dżadydystów zlikwidowano w czasie czystek 1937[2].
Ruch ten - podzielony ideologicznie i politycznie - był ruchem głównie intelektualnym i nigdy nie osiągnął masowości[2]. Dżadydyzm bywa zaliczany do tzw. islamu liberalnego[1].
Szkoły[edytuj | edytuj kod]
By osiągnąć swoje cele modernizacyjne, dżadydyści tworzyli szkoły, kształcące zgodnie z ideologią dżadydyzmu. Powstało ich około 5 tysięcy w Tatarstanie[1], na Krymie[1], w Azerbejdżanie[1], Taszkencie[2] (w 1903 było w tym mieście 20 reformowanych maktab, czyli szkół pierwszego stopnia[3]), Bucharze (w latach 1900–1902 otwarto 3 szkoły, które od 1911 musiały, ze względu na sprzeciw emira, działać w ukryciu, a od 1914 przestały funkcjonować w ogóle)[3] oraz w Kotlinie Fergańskiej[2]. Pierwsza w Turkiestanie reformowana szkoła powstała w 1893 roku[3]. Miały one nowoczesny program nauczania obejmujący matematykę, nauki przyrodnicze, wiedzę o teatrze, poezję, literaturę rosyjską i turkijską oraz tradycyjne przedmioty islamskie[2]. W szkołach wystawiane były sztuki i opery oraz wydawane gazety, które miały duży wpływ na odrodzenie się języków turkijskich i na rozwój nowoczesnej kultury turkijskiej[2]. Maktaby otwarte były dla dzieci obojga płci, jednak ze względu na konserwatyzm społeczeństwa niechętnie wysyłano do szkół córki[3]. W ramach reformy szkolnictwa dżadydyści proponowali również zarzucenie kar cielesnych[3].
Dziedzictwo dżadydyzmu po 1991[edytuj | edytuj kod]
Po uzyskaniu niepodległości przez kraje Azji Środkowej, uzbeccy intelektualiści podjęli próbę wznowienia wydawania dzieł dżadydystów. Jednak swój sprzeciw wyraził prezydent tego kraju – Islom Karimov, który przeciwny był jakimkolwiek próbom rozbudzenia zainteresowania tą ideologią. Ruch ten miałby niebagatelny wkład w toczącą się obecnie dyskusję nad możliwością współistnienia islamu, nacjonalizmu i demokracji w warunkach środkowoazjatyckich[2].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g h i Landowski Z., Islam. Nurty, odłamy, sekty, Książka i Wiedza, Warszawa 2008, s. 81.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Rashid A., Dżihad. Narodziny wojującego islamu w Azji Środkowej, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003, s. 47.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Wójcik J., Ruch basmaczy w radzieckiej Azji Środkowej 1918-1933, Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 28-29.
- ↑ a b Kaźmierak A., Media Tatarów krymskich – historia rozwoju, struktura, rola, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, nr 1/2010, s. 135.
- ↑ Wójcik J., Ruch basmaczy..., s. 33-34.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Kaźmierak A., Media Tatarów krymskich – historia rozwoju, struktura, rola, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, nr 1/2010.
- Landowski Z., Islam. Nurty, odłamy, sekty, Książka i Wiedza, Warszawa 2008.
- Rashid A., Dżihad. Narodziny wojującego islamu w Azji Środkowej, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003.
- Wójcik J., Ruch basmaczy w radzieckiej Azji Środkowej 1918-1933, Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 2008.