Departament białostocki
Departament białostocki – jednostka administracyjna pruskiej prowincji Prusy Nowowschodnie (Nowych Prus Wschodnich) w latach 1795–1807. Stolicą departamentu był Białystok.
Działalność władz pruskich doprowadziła do całkowitej przemiany miasta – z zaplecza istniejącego dworu Branickich w centrum administracyjne departamentu[1].
Historia departamentu[edytuj | edytuj kod]
16 listopada 1794 r. upadło powstanie kościuszkowskie, w rok później upadła I Rzeczpospolita i całe północne Mazowsze oraz Podlasie włączono do państwa pruskiego, jako Prusy Nowowschodnie.
Stan tymczasowej okupacji wojskowej zakończył się z chwilą podpisania traktatu rozbiorowego 24 października 1795 r. Wkrótce potem rozkazem z 14 grudnia 1795 r. Fryderyk Wilhelm II powierzył ministrowi Fryderykowi Leopoldowi von Schrötterowi organizację ziem położonych na prawym brzegu Wisły i Bugu. Podobnym rozkazem z 26 grudnia 1795 r. król zaproponował pierwsze propozycje organizacyjne, w myśl których nowa prowincja miała być przez cały rok administrowana przez specjalnych komisarzy, przy zachowaniu dotychczasowego, polskiego ustroju administracyjnego i sądowego.
24 października 1795 r. został podpisany przez zaborców III rozbiór Polski, ale ostatecznie decyzja, co do granic Prus i Rosji na ziemiach polskich zapadła dopiero 2 lipca 1796 r[3].
Od 26 stycznia 1796 r. rządy w Białymstoku przejęli Prusacy. Pruska administracja cywilna podjęła działania od czerwca 1797 r., Kamerą Wojen i Domen (wojenno-ekonomiczną) kierował prezydent Karol von Knobloch, a od 1802 r. Fryderyk von Wagner, zaś władzę sądowniczą przejęła Rejencja. W Białymstoku ulokował się ponadto landrat (starosta), tu mieściły się zarządy różnego rodzaju służb, deputacje, komisje, powstała hipoteka. Łącznie w mieście przebywało około 200 dobrze opłacanych urzędników, w zdecydowanej większości przyjezdnych z Prus i stacjonowały cztery kompanie batalionu fizylierów oraz oddział z regimentu bośniaków, czyli razem ponad 560 żołnierzy, a z rodzinami ponad tysiąc osób. Na potrzeby gospodarki miejskiej pracowało ponad 600 osób[4].
W 1802 r. miasto Białystok sprzedane przez Potockich, sukcesorów Branickiego, przechodzi na własność rządu pruskiego i staje się centrum administracyjnym, jako siedziba departamentu białostockiego Prus Nowowschodnich i siedzibą władz utworzonego wówczas powiatu białostockiego[5].
Po pokoju w tylżyckim w 1807 r. miasto zostało włączone w granice Rosji, jako stolica obwodu. Od 1842 r. było częścią guberni grodzieńskiej[6].
Podział departamentu białostockiego[edytuj | edytuj kod]
Departament białostocki zamieszkiwało ponad 500 tys. osób w 95 tysiącach domów (gospodarstw). W miastach zamieszkiwało 16% całej populacji.
W skład departamentu wchodziło 10 powiatów (dystryktów), były one jednakowej wielkości:
- powiat białostocki – Białystok
- powiat bielski – Bielsk Podlaski
- powiat dąbrowski – Dąbrowa Białostocka
- powiat drohiczyński (drohicki) – Drohiczyn
- powiat goniądzki (biebrzański) – Goniądz
- powiat kalwaryjski – Kalwaria
- powiat łomżyński – Łomża
- powiat mariampolski – Mariampol
- powiat suraski – Suraż
- powiat wigierski – Wigry[6].
W skład utworzonej w 1795 r. prowincji Prus Nowowschodnich weszły ziemie drugiego zaboru, leżące między Wisłą, Bugiem, Narwią i Niemnem część Mazowsza, położona na prawym brzegu Wisły, należąca przedtem do Prus południowych, ziemia trzeciego zaboru tj. pozostała część Mazowsza leżąca nad Narwią, cześć Podlasia oraz skrawki Litwy i Żmudzi, na lewym brzegu Niemna. Prusy Nowowschodnie zajmowały powierzchnię 778 mil kwadratowych. Ostateczne określenie granic dwóch departamentów: białostockiego i płockiego, na które podzielono Prusy Nowowschodnie, kamer wojenno-ekonomicznych oraz powiatów nastąpiło w cyrkularzu z 9 czerwca 1799 r. Podano wówczas do wiadomości, że kamery będą zajmowały się sprawami policji, finansów, zwierzchności terytorialnej i duchowieństwa katolickiego, landraci zaś wszystkimi problemami swojego okręgu z wyjątkiem sądownictwa oraz domen królewskich.
Władzą terenową departamentu była kamera pełniąca funkcję administracyjną i skarbową; władze sądownicza pełniła Rejencja. Stojący na czele powiatu landrat był pierwszą instancją policyjną, decydującą o wszystkich sprawach administracyjno –skarbowych. Nadzorował wykonywanie poleceń wyższych urzędników na podległym sobie terenie, z wyłączeniem spraw domen królewskich i miast. Niektórych landratów powoływano z miejscowej szlachty, a szczególnie tych, którzy pełnili funkcje w komisji organizacyjnej powiatu[3].
Landraci urzędowali w następujących siedzibach: Landratura Białostocka – Białystok, Bielska – Bielsk, Dąbrowska – Dąbrowa, Drohiczyńska – Drohiczyn, Goniądzka/Biebrzańska od 1803 r. – Goniądz/Szczuczyn, Kalwaryjska – Kalwaria, Łomżyńska – Łomża, Mariampolska – Mariampol, Suraska – Tykocin, Wigierska – Suwałki[7].
Opis departamentu białostockiego jest ukazany w publikacji z 1799 r[8]. Pieczęć Kamery Wojny i Domen w Białymstoku z 1799 r. znajduje się na jednym z dokumentów w Archiwum Państwowym w Białymstoku[1]. Nowe Prusy Wschodnie są natomiast ukazane na mapie z 1806 r[9].
Miasta[edytuj | edytuj kod]
W 1800 roku w departamencie znajdowało się 86 miast[10]:
- powiat białostocki (s. Białystok)
- powiat bielski (s. Bielsk)
- powiat dąbrowski (s. Dąbrowa)
- powiat drohiczyński (s. Drohiczyn)
- 5 miast: Ciechanowiec, Drohiczyn, Mielnik, Siemiatycze, Wysokie Mazowieckie (Niemirów nie zaliczony w 1800 do miast)
- powiat goniądzki (s. Goniądz)
- powiat kalwaryjski (s. Kalwaria)
- 8 miast: Kalwaria, Lubów, Olita, Simno, Urdomin, Wierzbołów, Wisztyniec, Wyłkowyszki
- powiat łomżyński (s. Łomża)
- powiat mariampolski (s. Mariampol)
- 10 miast: Balwierzyszki, Ludwinów, Mariampol, Pilwiszki, Poniemoń, Preny, Sapieżyszki, Sudargi, Szaki, Władysławów
- powiat suraski (s. Suraż)
- powiat wigierski (s. Wigry)
Wykaz miast 1800[edytuj | edytuj kod]
.svg){kind=small}
_COA.jpg){kind=small}
.svg){kind=small}
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Archiwum Państwowe w Białymstoku, Dzieje herbu Białegostoku – katalog wystawy z 2012 r. s. 12–14.
- ↑ File:Preussen-1806.jpg – Wikimedia Commons, commons.wikimedia.org [dostęp 2017-11-15] (ang.).
- ↑ a b Cz. Brodzicki, D. Godlewska, Łomża w latach 1794–1866. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987 r. s. 9–12.
- ↑ A. Cz. Dobroński, Białystok historia miasta. Białystok 2001 r. s. 53–57.
- ↑ S. Andrzejewski, M. Siuchniński, Miasta polskie w tysiącleciu, tom pierwszy. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965 r. s. 243.
- ↑ a b A. Cz. Dobroński, Od rozbiorów do końca lat dwudziestych XIX w., Rozdział XI z Historia Województwa Podlaskiego, Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010 r. s. 109–111.
- ↑ A. B. Małek, Kamera Wojny i Domen Departamentu Białostockiego Nowych Prus Wschodnich 1796-1807. Warszawa 2007 r. s. 24, 125, 132-133, 149.
- ↑ Friedrich Gottlob Leonhardi, Erdbeschreibung der Preußischen Monarchie, Hemmerde und Schwetschke, 5. Band, Halle 1799 r. – dostępna na stronie: Google books. (2012-10-19).
- ↑ Mapa Nowych Prus Wschodnich z 1806 r. (2012-10-28).
- ↑ Holsche A C. von: Geographie und Statistik von West-, Süd- und Neu-Ostpreussen, nebst einer kurzen Geschichte des Königreichs Polen bis zu dessen Zertheilung.
- ↑ Dym = wiejska chałupa lub zagroda, stanowiące podstawę do obliczania świadczeń podatkowych.
- ↑ Kr = miasto królewskie; Sz = miasto szlacheckie.
