Dialekt zachodniobułgarski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Granica jacia: na zachód od tej linii panuje wymowa typu beł, a na wschód – typu bjał

Dialekt zachodniobułgarski (bułg. западни български говори) – nazwa gwar bułgarskich położonych na zachód od tzw. granicy jacia (bułg. ятова граница), używanych przede wszystkim w północno-zachodniej Bułgarii, a także w przygranicznej części Serbii[1].

Obszar gwar zachodniobułgarskich jest od północy ograniczony Dunajem, na zachodzie i południu styka się on odpowiednio z gwarami torlackimi i wschodniomacedońskimi, w które przechodzi płynnie, bez łatwych do wytyczenia granic[1].

Cechy językowe[edytuj | edytuj kod]

Dialekt zachodniobułgarski charakteryzuje się następującymi cechami fonetycznymi:

  • rozwój prasłowiańskiego *ě (jać) w e, np. snek, mléko, tésen < psł. *sněgъ, *melko, *těsьnъ. Z wyjątkiem północno-zachodniej Bułgarii i dialektów przejściowych, ślady szerokiej wymowy ślady szerokiej wymowy spotyka się tylko po stwardniałym c, z właściwy rozciągającą się na wschodnią Macedonię Północną), np. cał, caná, cádim < psł. *cělъ, *cěna, *cěditi,[2][1]
  • proto-słowiańskie *tj / *kt i *ďj generalnie dają wspólne bułgarskie (i starobułgarskie) št i żd (np. svéšt, nošt, préžda); z wyjątkiem dialektów Trynu i Bełogradczik, gdzie rozwinęły się w č i dž (np. sfeč, noč, prédža), przejściowy do wspólnego serbskiego ć i đ; iewielka część dialektu Samokow gdzie podają šč i ždž oraz pas wzdłuż granicy z Macedonią Północną na zachód od Kiustendił, gdzie obraz jest mieszany, z št i żd używanymi w niektórych wioskach, ḱ, ǵ w innych i č, dž na trzecim.[3][4][5]
  • słabe nasilenie redukcji samogłosek wywołanej akcentem, silnej w gwarach wschodniobułgarskich,[6]
  • wtórna miękkość spółgłosek wywołana jotowaniem, np. trъ́n’e, cvék’e, brák’a, grózg’e < psł. *trьnьje, *cvětьje, *bratьja, *grozdьje,[6]
  • brak spotykanego w gwarach wschodniobułgarskich zmiękczenia spółgłosek przed samogłoskami przednimi, a także zachowania miękkości w wygłosie[4].
  • z reguły brak redukcji samogłosek, z wyjątkiem południa i północnego wschodu (co ciekawe, Dialekty torlackie zwykle mają redukcję samogłosek),[7]
  • akcent wyrazowy jest dynamiczny, jak w standardowym bułgarskim i starobułgarskim i może padać na dowolną sylabę słowa wielosylabowego. Jego pozycja może się różnić w zależności od przegięcia i wyprowadzenia.

Charakterystycznymi cechami morfologii gwar zachodniobułgarskich są:

  • partykuła futuralna šte / še na wschodzie, če na zachodzie i ḱe na południu, przy czym ten ostatni zastąpił oryginalne šte / še.[8][4]
  • rodzajnik męski mogący mieć postać -ъ na północy (mъżъ), -ъt wzdłuż granicy z Serbią (mъżъt), -a i -at na wschodzie (maża / mażat), ale najczęściej jest to -o (mъżo / mażo), jak w północno-wschodniej Bułgarii.[9] Przy tym wyjątkowo w gwarze Trynu spotyka się trojaki rodzajnik: -ъt, -ta, -to; -ъn, -na, -no (na określenie przedmiotów dalekich) i -ъv, -va, -vo (na określenie przedmiotów bliskich),[10][4]
  • zakończenie -i dla rzeczowników rodzaju żeńskiego w liczby mnogiej, jak w standardowym bułgarskim, np. (że'ni, ko'li, bъlhi), z wyjątkiem części dialektów przejściowych, w których jest to e (że'ne), jak w standardowym serbskim,[11]
  • zakończenie -ъt (na północy) i -at (na południu) dla trzeciej osoby liczby mnogiej, czas teraźniejszy, czasowniki kończące się na "ѫтъ" w języku starobułgarskim, zwykle -ъt lub -at, w zależności od odruchu ѫ, np. pletъt / perъt i pletat / perat (jak w standardowym bułgarskim) z wyjątkiem obszaru na zachód od Sofii i doliny Razlog, gdzie gubi się t, tj. pleta / pera i większość dialektów przejściowych, gdzie zakończenie to u: pletu / peru (jak w standardowym serbskim),[12]
  • podobny obraz dla trzeciej osoby liczby mnogiej, czas teraźniejszy, czasowniki kończące się na "ѧтъ" w języku starobułgarskim, zwykle - ъt lub - at, przedstawiający typowo bułgarskie połączenie wielkiego i małego jus, np. gor(j)ъt / gor(j)at/ gorat. Wyjątki obejmują obszar na zachód od Sofii, który traci t, tj. -gor'a, dolinę Razlog, która ma -et lub -e (bez mieszania juses, tj. go'r(j)et lub go'r(j)e) i większość dialektów przejściowych, gdzie zakończeniem jest -u (tj. goru). Wskazuje to ponownie na mieszanie juse i różni się od standardowego serbskiego, gdzie zakończeniem jest -e (-gore),[13]
  • zakończenie -ha lub -hъ (w zależności od odruchu wielkiego jus -"ѫ", zakończenie starobułgarskie -"śe") dla trzeciej osoby liczby mnogiej Aorystu w prawie całym regionie: vidjahъ / vidjaha / videha lub braha / braha, jak w całej Bułgarii, z wyjątkiem dialektów Trynu i Bełogradczik (ale nie Bosilegrad i Breznik dialektów), gdzie zakończeniem jest -śe jak w języku starobułgarskim i standardowym języku serbskim (videśe),[14]
  • zakończenie -ha lub -hъ (w zależności od odruchu wielkiego jus -"ѫ", zakończenie starobułgarskie -"hѫ") dla trzeciej osoby liczby mnogiej Imperfektu w większości regionu, np. bodjahъ / bodjaha / bodeha, z odruchami -e (bodee), -u (bodeu), -śeu (bodeśeu), -śea (bodeśea), -śee (bodeśee) i -śe (bodeśe) na małych obszarach w najbardziej wysuniętej na zachód części regionu. Standardowe serbskie zakończenie tutaj to -hu.[15]

Przy tym istnieje wiele cech fonetycznych różnicujących gwary, są to w szczególności:

  • rozwój prasłowiańskiego wielkiego jus *ǫ ("ѫ"), który na północy dawał -ъ (rъka), w dialektach południowych -a (raka), który rozciąga się na większość Macedonii Północnej i jest odruchem standardowego języka macedońskiego (jednak najczęstszym odruchem w Macedonii geograficznej jest ponownie -ъ) i w dialektach przejściowych dawał typowo torlackie u (ruka).[16][17]
  • grupa čr- w gwarach pasa przejściowego, na zachód od Sofii i w okolicach Kiustendiłu i Dupnicu dała cr-, np. crévo, cъrvá, crъn, zaś w pozostałej części obszaru dała čer- lub čъr-, np. čer, čirvó < psł. *črьnъ, *červo[4].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Sławski 1962 ↓, s. 130.
  2. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас. Обобщаващ том. I-III. Фонетика, Акцентология, Лексика.София, Книгоиздателска къща „Труд”, 2001. Page 92 [1]
  3. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас. Обобщаващ том. I-III. Фонетика, Акцентология, Лексика.София, Книгоиздателска къща „Труд”, 2001. Pages 208, 211 & 216 http://ibl.bas.bg/lib/bda/#page/3/mode/1up]
  4. ↑ a b c d e Sławski 1962 ↓, s. 132.
  5. ↑ Стойков, Стойко: Българска диалектология, Акад. изд. "Проф. Марин Дринов", 2006, pp. 159-162 (po bułgarsku) [2]
  6. ↑ a b Sławski 1962 ↓, s. 131.
  7. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас. Обобщаващ том. I-III. Фонетика, Акцентология, Лексика.София, Книгоиздателска къща „Труд”, 2001. Pages 138 [3]
  8. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас. Обобщаващ том. IV. Морфология“, София, 2016, Издателство на БАН „Проф. Марин Дринов“, p. 142 ISBN 978-954-322-857-7, [4]
  9. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас). Обобщаващ том. IV. Морфология“, София, 2016, Издателство на БАН „Проф. Марин Дринов“, p. 56 ISBN 978-954-322-857-7[5]
  10. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас). Обобщаващ том. IV. Морфология“, София, 2016, Издателство на БАН „Проф. Марин Дринов“, p. 79 ISBN 978-954-322-857-7. [6]
  11. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас. Обобщаващ том. IV. Морфология“, София, 2016, Издателство на БАН „Проф. Марин Дринов“, p. 45 ISBN 978-954-322-857-7. [7]
  12. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас. Обобщаващ том. IV. Морфология“, София, 2016, Издателство на БАН „Проф. Марин Дринов“, p. 133 ISBN 978-954-322-857-7. [8]
  13. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас. Обобщаващ том. IV. Морфология“, София, 2016, Издателство на БАН „Проф. Марин Дринов“, p. 135 ISBN 978-954-322-857-7. [9]
  14. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас. Обобщаващ том. IV. Морфология“, София, 2016, Издателство на БАН „Проф. Марин Дринов“, p. 155 ISBN 978-954-322-857-7. [10]
  15. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас. Обобщаващ том. IV. Морфология“, София, 2016, Издателство на БАН „Проф. Марин Дринов“, p. 152 ISBN 978-954-322-857-7. [11]
  16. ↑ Bulgarian Dialectal Atlas / Български диалектен атлас. Обобщаващ том. I-III. Фонетика, Акцентология, Лексика. София, Книгоиздателска къща „Труд”, 2001. Page77 [12]
  17. ↑ Slawski 1962 ↓, s. 131.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Franciszek Sławski: Zarys dialektologii południowosłowiańskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dialekt_zachodniobułgarski&oldid=72667498”