Dniepr
 Dniepr | |
| Kontynent | |
|---|---|
| Państwo | |
| Rzeka | |
| Długość | 2285 km |
| Powierzchnia zlewni |
516300 km² |
| Średni przepływ |
1670 m³/s koło Chersonia |
| Źródło | |
| Miejsce | Wałdaj |
| Wysokość |
220 m n.p.m. |
| Współrzędne | |
| Ujście | |
| Recypient |
Morze Czarne w postaci estuarium |
| Miejsce | ?↗ |
| Współrzędne | |
Położenie na mapie Europy  | |
Dniepr (ukr. Дніпро, Dnipro, ros. Днепр, Dniepr, biał. Дняпро, Dniapro) – rzeka w Rosji, Białorusi i Ukrainie, w zlewisku Morza Czarnego; dł. 2285 km – jedna z najdłuższych w Europie.
Wypływa z Wałdaju, płynie w kierunkach przeważnie południowych przez rozległe tereny Niziny Wschodnioeuropejskiej, uchodzi do Limanu Dnieprzańsko-Buskiego; najważniejsze miasta nad rzeką: Smoleńsk (Rosja), Mohylew (Białoruś), Kijów, Czerkasy, Dniepr, Zaporoże, Chersoń (Ukraina).
Ważniejszymi dopływami są rzeki: Soż, Desna, Suła, Psioł, Worskła, Oril, Samara, Druć, Berezyna, Prypeć, Teterew, Roś, Ingulec[1].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Dniepr wspominał już historyk grecki Herodot (ok. 445 r. p.n.e.), pisząc o nim jako o największej rzece na świecie po Nilu i Dunaju. Jego ujście stało się przedmiotem greckiej kolonizacji. W czasach antycznych znany był pod nazwą Borysthenes (gr. klas. Βορυσθένης), tak samo jak greckie miasto leżące u jego ujścia w pobliżu wyspy Berezań.
We wczesnym średniowieczu Dniepr był ważną częścią magistrali rzecznej północ-południe, zwanej szlakiem „od Waregów do Greków”, łączącej Skandynawię z Konstantynopolem. Szlak przyczynił się do znaczenia roli Kijowa jako jednego z najbogatszych miast Europy. W dorzeczu Dniepru powstała Ruś Kijowska.
Od XIV wieku Dniepr kontrolowało Wielkie Księstwo Litewskie (w unii z Polską), a od zawarcia unii lubelskiej (1569) jego dorzecze (poza górnym biegiem i ujściem) leżało na terytorium Korony Królestwa Polskiego. Od połowy XVII wieku do II rozbioru (1793) na długim odcinku Dniepru biegła granica między Rzecząpospolitą a Cesarstwem Rosyjskim.
Pomiędzy górną Dźwiną i górnym odcinkiem Dniepru znajduje się obszar zwany Bramą Smoleńską, który miał strategiczne znaczenie w wielu konfliktach zbrojnych.
Dniepr w kulturze[edytuj | edytuj kod]
Dniepr był wiele razy tematem malarstwa, poezji i literatury w dziełach artystów polskich, rosyjskich, białoruskich i ukraińskich.
Rzekę często wspominali poeci polscy ze szkoły ukraińskiej polskiego romantyzmu. Wysławiał ją wielokrotnie Tomasz Padura, polsko-ukraiński poeta (autor pieśni Hej, sokoły). Pojawia się też w twórczości Juliusza Słowackiego (np. Duma ukraińska, Żmija, Beniowski), Wincentego Pola (Do Dniepra, Pieśń o ziemi naszej) i Józefa Ignacego Kraszewskiego. Porohy i dolny bieg rzeki sugestywnie opisał Henryk Sienkiewicz w powieści Ogniem i mieczem.
Dniepr pojawia się w literaturze rosyjskiej (np. Taras Bulba Gogola) oraz jest zasadniczym motywem w poezji i literaturze ukraińskiej. Jednym z najważniejszych utworów Tarasa Szewczenki był wiersz Szumi i jęczy Dniepr szeroki (Реве та стогне Днiпр широкий), który śpiewano jako pieśń narodową. Również oryginalny tekst Hymnu Ukrainy personifikuje rzekę i nazywa ją „dziad Dniepr” (дід Дніпро).
Dniepr był też tematem szeregu obrazów Jana Stanisławskiego (1860–1907) oraz innych malarzy.
Radzieckie zapory wodne[edytuj | edytuj kod]
Podobnie jak Wołga został wykorzystany do utworzenia szeregu obszernych sztucznych zbiorników wodnych; znajdują się one w środkowym i dolnym biegu, na odcinku między granicą białorusko-ukraińską i Morzem Czarnym; zbiorniki te to: Kremieńczucki (2252 km²), Kachowski (2155 km²), Kijowski (922 km²), Kamieński (567 km²), Zaporoski (410 km²) i Kaniowski (582 km²); ich utworzenie miało zgubny wpływ na naturalną ekologię rzeki. Zaporę zaplanowano w 1905, lecz zbudowano dopiero w latach 1927–1932. Budową zapory i elektrowni, przygotowanej przez zespół prof. Iwana Aleksandrowa, kierował inż. Aleksander Winter. Konieczne było jednak sprowadzenie ze Stanów Zjednoczonych hydrogeneratorów. Do użytku „DnieproGES” (skrót od: Dnieprowskaja Gidroelektrostancija) oddany został w październiku 1932. Obok Magnitogorska była to sztandarowa inwestycja pierwszej radzieckiej „pięciolatki”. Była to największa zapora w Europie o długości 760 m i wysokości 60 m[2].
Na odcinku między Dniprem a Zaporożem, na Dnieprze znajdowało się 9 skalnych progów rzecznych, porohów Dniepru. W 1932 porohy zostały zatopione przez wody zaporoskiego zbiornika retencyjnego.
Wysadzenie zapory przez NKWD w 1941 r.[edytuj | edytuj kod]
18 sierpnia 1941 na rozkaz Stalina zapora DnieproGES na Dnieprze została wysadzona w powietrze (operacją dowodzili dwaj oficerowie NKWD – Boris Jepow i Aleksiej Pietrowski)[3]. „Wskutek wyrwy w zaporze w dół runęła wysoka na prawie 30 m fala (...) Niektórzy historycy szacują, że zginąć mogło od 30 do 120 tysięcy osób”[2][3]. Byli to zarówno mieszkańcy okolicznych wiosek oraz miast (m.in. Nikopol i Marganiec), jak i uciekinierzy ze Wschodu, tysiące żołnierzy Armii Czerwonej oraz Wehrmachtu[3]. Zniszczono też hydrogeneratory. Stalin nie osiągnął operacją zamierzonego celu wojskowego, gdyż ofensywa sił niemieckich nie została istotnie zatrzymana. Po zdarzeniu propaganda NKWD rozpowszechniała wersję, że operację przeprowadzili żołnierze niemieccy[3]. W 1943 podjęto decyzję o odbudowie zapory, ale okoliczności wysadzenia jej w powietrze w czasie wojny długo okryte były tajemnicą. Ponowne uruchomienie elektrowni nastąpiło w 1947[3].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Dniepr, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 45.
- Strona o zaporach na Dnieprze