Domaradz (województwo podkarpackie)
49°47′18″N 21°56′41″E/49,788333 21,944722| wieś | |
.jpg) Zabytkowy kościół drewniany | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
258-473 m n.p.m. |
| Liczba ludności (31.12.2022) |
3049[2] |
| Strefa numeracyjna |
13 |
| Kod pocztowy |
36-230[3] |
| Tablice rejestracyjne |
RBR |
| SIMC |
0348507[4] |
Położenie na mapie gminy Domaradz  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu brzozowskiego  | |
| 49°47′18″N 21°56′41″E/49,788333 21,944722[1]
| |
| Strona internetowa | |
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Domaradz – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie brzozowskim, w gminie Domaradz[4][5].
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Domaradz. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.
Na przełomie XVI i XVII wieku położona była w ziemi sanockiej województwa ruskiego[6]. Wieś klucza brzozowskiego biskupów przemyskich[7].
Miejscowość jest siedzibą gminy Domaradz, dekanatu Domaradz i rzymskokatolickiej parafii św. Mikołaja.
Części wsi[edytuj | edytuj kod]
| SIMC | Nazwa | Rodzajj |
|---|---|---|
| 0348513 | Budzisz | część wsi |
| 0348520 | Debrza | część wsi |
| 0348536 | Góra | część wsi |
| 0348542 | Jasna Góra | część wsi |
| 0348559 | Krzywa | część wsi |
| 0348565 | Miasteczko | część wsi |
| 0348571 | Obszar | część wsi |
| 0348588 | Pańska Góra | część wsi |
| 0348594 | Pilchówka | część wsi |
| 0348602 | Płosina | część wsi |
| 0348619 | Podhyb | część wsi |
| 0348625 | Podlas | część wsi |
| 0348631 | Poręby | przysiółek |
| 0348648 | Role | część wsi |
| 0348654 | Rynki | część wsi |
| 0348660 | Wanicówka | część wsi |
| 0348677 | Zakarczma | część wsi |
| 0348683 | Zakościół | część wsi |
| 0348690 | Zatyle | część wsi |
Historia[edytuj | edytuj kod]
Domaradz leży na Pogórzu Dynowskim w łuku rzeki Stobnicy w jej dolnym biegu pomiędzy Brzozowem a Strzyżowem. Przez to kolano Stobnicy przebiegała przecinając teren wsi ustalona w toku walk międzypaństwowych w XI–XIII wieku granica Polski i Rusi, utrwalona następnie w podziale administracyjnym Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako granica województw sandomierskiego i ruskiego aż do zaboru przez Austrię w 1772. Położona na wschód (w rejonie Domaradza na południowy wschód) od tej linii ziemia sanocka jako część księstwa halicko-wołyńskiego została opanowana zbrojnie przez Kazimierza Wielkiego w 1341 i wcielona do państwa polskiego przez Jadwigę Andegaweńską w 1387. Początkowo była zarządzana w odrębny sposób przez starostę sanockiego (do ok. 1352–1359), następnie przez wojewodę z ramienia starosty ruskiego[8]. Za panowania Ludwika Węgierskiego Ruś Czerwona dostała się pod administrację królestwa Węgier. W latach 1372–1378 starostą ruskim był Władysław Opolczyk, a po nim Jan z Kapoli (1379–1383), Emeryk Bebek (1383–1385) i Andrzej Schona (1386)[9].
Od wczesnego średniowiecza do drugiej połowy XIV w. Pogórze Strzyżowskie i Dynowskie pozostawało z wyjątkiem doliny Sanu niezaludnione[10][11]. Według niepotwierdzonych informacji wieś była wzmiankowana w 1349[potrzebny przypis]. Akt lokacyjny Domaradza na prawie niemieckim z 26 lipca 1359 (pod nazwą niem. Domaretz) jest falsyfikatem, przypuszczalnie XV-wiecznym[12][13]. Niemniej do lokacji musiało dojść w tym okresie, a pierwsze wzmianki o wsi dowodzą jej dwudzielnego charakteru, być może związanego z dawniejszą granicą.
3 kwietnia 1384 należący do ziemi sanockiej Domaradz (Wyżny) przeszedł z domeny królewskiej nadaniem Marii, króla Węgier od 1382, w ręce biskupa przemyskiego Eryka z Winsen (1379–1391, mianowany 1377), wraz z Brzozowem, Cergową, Równem oraz położnym w ziemi przemyskiej Radymnem jako pierwsze uposażenie ziemskie utworzonej po podboju kazimierzowskim diecezji. Inny Domaradz (Niżny, zwany w 1465 Zakobylem, między 1581 a XVIII w. przyłączony do Lutczy jako jej przysiółek Kobyle) w ziemi sandomierskiej za potokiem Zakobyle należał wraz z Lutczą do dóbr rycerza Czadora z Potoka w 1390, kiedy obie wsie zostały za zgodą Władysława Jagiełły przeniesione z prawa polskiego na niemieckie[14]. W 1425 biskup przemyski Janusz z Lubienia lokował na prawie niemieckim w swojej części wsi Nowy Domaradz, połączony ze Starym w 1482[15].
Istnienie parafii w Domaradzu Wyżnym (Starym) potwierdza akt lokacyjny z 1425[16]. Domaradz Niżny należał do parafii w Lutczy[17], założonej przez właścicieli Domaradzkich z rodu Gryfitów przed 24 stycznia 1442[potrzebny przypis].
W 1589 Domaradz wspomniany jako posiadłość biskupów przemyskich.
W 1624 roku miejscowość zniszczona w czasie napadów Tatarów. W 1656 roku Król Jan Kazimierz przejeżdżał tędy z Krosna z orszakiem w kierunku do Łańcuta. W 1657 roku był najazd wojsk węgierskich. 25 czerwca 1945 roku oddział NSZ AK stoczył potyczkę z siłami sowieckimi koło Domaradza.
W Domaradzu urodził się Juliusz Kallay (1809–1863) – organizator Gwardii Narodowej, Przewodniczący Rady Narodowej, powstaniec, filozof, lekarz i działacz społeczny.
Osiadły w Domaradzu Benedykt Gajewski stworzył publikacje pt. Dawny obrzęd weselny w Domaradzu (Rocznik Sanocki 1963), Domaradz. Szkice i materiały (Rocznik Sanocki 1971), Domaradz. Wieś nad Stobnicą (1997).
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Miejscowość leży na Szlaku Architektury Drewnianej województwa podkarpackiego ze względu na zabytkowy drewniany kościół pod wezwaniem św. Mikołaja wzniesiony około roku 1485[18]. Świątynia należy do najstarszych drewnianych kościołów w Polsce. W kościele jest barokowy ołtarz boczny z 1632 roku, chrzcielnica z początku XVI wieku, dzwon gotycki z 1524 roku.
Kościół był wzmiankowany - w fundacji Kaspara, który w roku 1510 złożył podpis z okazji fundacji kościoła parafialnego w Hoczwi. W okresie późniejszym kościół był wielokrotnie remontowany i przekształcany: m.in. w XVII w. dobudowano wieżę. Znaczącej przebudowie uległ w 1878 roku (m.in. przedłużono nawę, zlikwidowano zaskrzynienia, wnętrze korpusu podzielono na trzy nawy). W 1887 roku kościół ozdobiono polichromią. W 1906 r. wzniesiono wieżyczkę na sygnaturkę oraz dobudowano kruchty. W 1936 roku wzniesiono dzwonnicę na miejscu wcześniejszej[18]. Odnowiony w 2019 roku.
Nieopodal, na południe od Domaradza, góra Chyb (405 m n.p.m.)[19][20].
Transport[edytuj | edytuj kod]
- 19E371 Droga krajowa nr 19: granica państwa – Kuźnica – Białystok – Lublin – Rzeszów – Barwinek – granica państwa
- 884 Droga wojewódzka nr 884: Domaradz – Przemyśl
- 886 Droga wojewódzka nr 886: Domaradz – Zabłotce
Sport[edytuj | edytuj kod]
W miejscowości istnieje, założony w 1999 roku, klub piłki nożnej Sokół Domaradz. W sezonie 2019/2020 klub gra w B klasie, w grupie Krosno III[21].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Domaradz
- Domaradzice, Domaradzka Kuźnia, Domaradzyn, Pogórzanie wschodni
- Parafia św. Mikołaja Biskupa w Domaradzu
- Historia Żydów w Domaradzu na portalu Wirtualny Sztetl
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 25790
- ↑ Raport o Stanie Gminy Domaradz za rok 2022. Stan ludności na 31.12.2022 r. [dostęp 2024-03-26] s. 7
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 231 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej wydany z zasiłkiem Akademii Umiejętności w Krakowie, [T. 1] , Epoka przełomu z wieku XVI-ego na XVII-sty. Dział II-gi. "Ziemie Ruskie" Rzeczypospolitej , Dział opracowany przez Aleksandra Jabłonowskiego [...], k. 4.
- ↑ Maciej Dalecki: Akta dóbr biskupów przemyskich obrządku łacińskiego 1652–1883. Inwentarz archiwalny zespołu, w: Rocznik Historyczno-Archiwalny. T. XI, Przemyśl 1996, s. 102.
- ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 16.
- ↑ Sperka 2012 ↓, s. 375.
- ↑ Parczewski 1991 ↓, s. 45–47.
- ↑ Rutkowski 1910 ↓, s. 20–21.
- ↑ Rutkowski 1910 ↓, s. 21–22.
- ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 20.
- ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 20–21.
- ↑ Rutkowski 1910 ↓, s. 23.
- ↑ Tomasz Bober, Historia zabytkowego kościoła [online], Urząd Gminy Domaradz, 31 stycznia 2005.
- ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 21.
- ↑ a b Parafia Domaradz
- ↑ Warto zobaczyć. Gmina Domaradz [dostęp 2017-01-27]
- ↑ Gmina Domaradz. Podkarpacki Portal Turystyczny [dostęp 2017-01-27]
- ↑ Klub na portalu 90minut.pl
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jerzy Adamski (red.), Brzozów. Zarys monograficzny, Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK im. Adama Fastnachta, 1990.
- Jerzy Adamski (red.), Kościół katolicki w Brzozowskiem i Sanockiem 1939–1945, Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK im. Adama Fastnachta, 1992.
- Jerzy Adamski, Brzozów. Domaradz, Dydnia, Haczów, Jasienica Rosielna, Nozdrzec i okolice, Krosno: Roksana, 1999.
- Przemysław Dąbkowski, Ziemia sanocka w XV stuleciu, t. 1, Lwów: Wschód, 1931.
- Wojciech Dudek, Benedykt Gajewski, Tadeusz Miciak, Konspiracyjny ruch ludowy w powiecie brzozowskim 1940–1944, Brzozów 1997.
- Adam Fastnacht, Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1962.
- Adam Fastnacht, Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, Jerzy Adamski (red.), t. 1, Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK im. Adama Fastnachta, 1991.
- Benedykt Gajewski, Domaradz. Wieś nad Stobnicą, wyd. 2, Krosno: Roksana, 1997.
- Tadeusz Gierlach, Armia Krajowa w Brzozowskiem (1940–1947), wyd. 2, Krosno: Roksana, 1997, ISBN 83-87282-29-4.
- Jan Malczewski, Osadnictwo nad środkowym Wisłokiem i Stobnicą w gminach Niebylec i Domaradz (Wisłok prawobrzeżny). Studium historyczno-kulturowe i krajobrazowe, Rzeszów: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”, 2016.
- Michał Parczewski, Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach. U źródeł rozpadu Słowiańszczyzny na odłam wschodni i zachodni, Kraków: Instytut Archeologii UJ, 1991, ISBN 83-85531-00-9.
- Andrzej Potocki, Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów: Libra, 2004.
- Jan Rutkowski, Klucz brzozowski biskupstwa przemyskiego w w. XVIII, Kraków: Akademia Umiejętności, 1910.
- Jerzy Sperka, Władysław książę opolski, wieluński, kujawski, dobrzyński, pan Rusi, palatyn Węgier i namiestnik Polski (1326/1330 – 8 lub 18 maja 1401), Kraków: Avalon, 2012, ISBN 978-83-7730-956-8.
- Rafał Szczygieł, Oddział Narodowych Sił Zbrojnych pod dowództwem Jana Stefki ps. „Mściciel” w latach 1945–1946 w świetle dokumentów UB, „Folia Historica Cracoviensia”, 20, 2014, s. 205–258, DOI: 10.15633/fhc.654.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Domaradz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 113.
- Markt Domaradz in Galizien Sanoker Kreis [Mapa miasteczka Domaradz w Galicji w obwodzie sanockim (1852)
| Wsie | |
|---|---|
| Integralne części wsi |
|
