Droga wodna Wisła-Odra

Brda w centrum Bydgoszczy

Śluza Okole na Kanale Bydgoskim

Kanał Bydgoski w Dolinie Bydgosko-Nakielskiej

Śluza Gromadno na Noteci Leniwej

Noteć w Santoku

Park Narodowy Ujście Warty

Warta w Kostrzynie w okolicy ujścia do Odry

Droga wodna Wisła-Odra – szlak żeglugi śródlądowej o długości 294,3 km, łączący Wisłę z Odrą. Prowadzi z Bydgoszczy do Kostrzyna nad Odrą rzekami: Brdą, Kanałem Bydgoskim, Notecią i Wartą.

Szlak stanowi fragment drogi wodnej E70, jednej z trzech międzynarodowych dróg wodnych kraju. Stanowi jedyne istniejące w Polsce połączenie wschodniego i zachodniego systemu europejskich dróg wodnych. Prowadzi przez trzy województwa: kujawsko-pomorskie, wielkopolskie i lubuskie.

Droga Wisła-Odra jako element szlaku E70

W 1996 r. w porozumieniu AGN (European Agreement on Main Inland Waterways of International Importance) droga wodna Wisła-Odra została wpisana do sieci europejskiego systemu dróg wodnych jako fragment drogi E70.

Części składowe

Droga wodna Wisła-Odra dzieli się na następujące odcinki:

• Brda skanalizowana (Bydgoszcz Brdyujście – Bydgoszcz Okole) – 14,4 km.
• Kanał Bydgoski (Bydgoszcz Okole – Nakło nad Notecią) – 24,5 km.
• Noteć skanalizowana (Nakło nad Notecią – Krzyż Wielkopolski) – 137,1 km, Odcinek ten składa się z dwóch części:
  • Noteć Leniwa – 66,4 km (od Nakła do ujścia Gwdy),
  • Noteć Bystra – 70,7 km (od ujścia Gwdy do Krzyża Wlkp).
• Noteć swobodnie płynąca (Krzyż Wielkopolski – Drezdenko – Santok) – 50,1 km.
• Dolna Warta (Santok – Gorzów Wielkopolski – Kostrzyn nad Odrą) – 68,2 km.

Historia

Zobacz też: Historia Kanału Bydgoskiego oraz Transport na drodze wodnej Wisła-Odra w latach 1774–1912

Początkiem drogi wodnej łączącej Wisłę z Odrą była budowa Kanału Bydgoskiego (1773-1774), który był łącznikiem dorzeczy Wisły (Brda) i Odry (Noteć). Kanał dwukrotnie przebudowywano: na początku XIX wieku i w latach 1908–1915. Natomiast pierwsze prace regulacyjne na Noteci Dolnej, których rezultatem były stopnie wodne oraz pogłębione i wyprostowane koryto rzeczne, przeprowadzono w latach 1863–1888. W latach 1891–1898 wykonano regulację Noteci Bystrej na odcinku, między ujściem Gwdy i Drawy. Łącznie na odcinku między Nakłem, a ujściem Drawy wykonano 105 przekopów likwidujących zakola rzeki o promieniu poniżej 180 m skracając bieg Noteci na tej przestrzeni ze 169,8 na 140,1 km. Prace te nie doprowadziły jednak do pełnego uspławnienia rzeki. W czasie kolejnych robót przeprowadzonych w latach 1910–1914 ukończono kanalizację Noteci na długości 140 km. Między Dziembowem, a ujściem Drawy zbudowano 7 stopni wodnych (śluz i jazów), zaś w Bydgoszczy powstał nowy odcinek Kanału Bydgoskiego z dwiema nowymi śluzami o wysokości piętrzenia 7,5 m.

Śródlądowy szlak żeglugowy Wisła-Odra konkurował pod względem gospodarczym ze szlakiem morskim przez Gdańsk, przejmując w XIX wieku większość transportu drewna z Rosji i Królestwa Polskiego do Cesarstwa Niemieckiego. Apogeum przewozów towarowych zanotowano w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. W latach 1903–1907 przez szlak przepływało średnio rocznie 3585 łodzi (berlinek) i parowców, które przewiozły 253 tys. ton towarów oraz 43,2 tys. tratw z 441 tys. ton drewna. Po 1920 r. drogę wodną przegrodziła granica polityczna Polski z Niemcami, co wpłynęło niekorzystnie na wielkość żeglugi towarowej. W całości w granicach Polski droga wodna znalazła się po 1945 r. Znaczenie gospodarcze szlaku zmalało po 1980 r., natomiast od lat 90. XX wieku wzrasta jego znaczenie turystyczne.

Przystanie

Najważniejsze przystanie:

• Bydgoszcz,
• Nakło nad Notecią,
• Ujście,
• Czarnków,
• Wieleń,
• Krzyż Wielkopolski,
• Drezdenko,
• Santok,
• Gorzów Wielkopolski,
• Kostrzyn nad Odrą.

Opis szlaku

Pierwszym odcinkiem drogi wodnej jest Brda, od ujścia do Wisły w rejonie bydgoskiego toru regatowego do połączenia z Kanałem Bydgoskim w dzielnicy Okole. Na odcinku 8,6 km, od Śluzy Miejskiej do Śluzy Osowa Góra konieczne jest pokonanie na 5 śluzach 25,6 m różnicy poziomu wody. Są to tzw. „schody Brdy”. Na odcinku Śluza Osowa Góra – Śluza Józefinki na Kanale Bydgoskim występuje najwyższy poziom wody (tzw. „tredl” 58 m n.p.m.) na całym szlaku. Tutaj droga wodna przecina wododział Wisły i Odry. Na przedmieściach Bydgoszczy z drogą wodną łączy się Kanał Górnonotecki, którym można dotrzeć do Noteci górnej, jeziora Gopło i dalej podróżować Wielką Pętlą Wielkopolski.

Kanałem Bydgoskim dociera się do Nakła, gdzie rozpoczyna się szlak Noteci. Prowadzi ona środkiem Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Brzegi rzeki otaczają łąki, torfowiska oraz skraj Puszczy Noteckiej. Krawędzie doliny otoczone są miejscami pasmami wzgórz moreny czołowej, m.in. w okolicach Santoka.

Od Nakła do Krzyża, na odcinku 137,4 km Noteć jest skanalizowana za pomocą 14 stopni wodnych (jaz i śluza). Przy pomocy śluz statki pokonują spad wynoszący 26,93 m. Jazy składane są na zimę i stawiane na wiosnę, wobec czego nawigacja trwa od połowy kwietnia do połowy grudnia.

W Santoku Noteć kończy swój bieg i odtąd przez 68 km szlak prowadzi rzeką Wartą, aż do ujścia do Odry w Kostrzynie. Końcowy odcinek drogi wodnej przebiega przez Park Narodowy Ujście Warty.

Infrastruktura

Na szlaku znajdują się (od Bydgoszczy do Krzyża) 22 śluzy żeglugowe, kilka dużych portów i nabrzeży przeładunkowych m.in. w Bydgoszczy, Nakle, Ujściu, Czarnkowie, Krzyżu, Gorzowie i Kostrzynie oraz wiele przystani pasażerskich m.in. w Bydgoszczy, Santoku, Gorzowie i Kostrzynie.

Śluzy na drodze wodnej Wisła-Odra:

Nr	Nazwa	Lokalizacja	Kilometraż km	Ciek wodny	Spad m	Długość m	Szerokość m	Napęd
1.	Śluza Czersko Polskie	Bydgoszcz (Brdyujście)	1,4	Brda	4,90	115,0	12,0	elektryczny
2.	Śluza Miejska Bydgoszcz	Bydgoszcz (Śródmieście)	12,4	Brda	3,13	57,4	9,6	elektryczny
3.	Śluza Okole	Bydgoszcz (Okole)	14,8	Kanał Bydgoski	7,58	57,4	9,6	elektryczny
4.	Śluza Czyżkówko	Bydgoszcz (Flisy)	16,0	Kanał Bydgoski	7,52	57,4	9,6	elektryczny
5.	Śluza Prądy	Bydgoszcz (Prądy)	20,0	Kanał Bydgoski	3,82	57,4	9,6	ręczny
6.	Śluza Osowa Góra	Bydgoszcz (Osowa Góra)	21,0	Kanał Bydgoski	3,55	57,4	9,6	ręczny
7.	Śluza Józefinki	Nakło nad Notecią	37,2	Kanał Bydgoski	1,83	57,4	9,6	ręczny
8.	Śluza Nakło Wschód	Nakło nad Notecią	38,9	Kanał Bydgoski	1,91	57,4	9,6	ręczny
9.	Śluza Nakło Zachód	Nakło nad Notecią	42,7	Noteć Leniwa	2,72	57,4	9,6	ręczny
10.	Śluza Gromadno	Gromadno	53,4	Noteć Leniwa	2,08	57,4	9,6	ręczny
11.	Śluza Krostkowo z jazem kołowo-iglicowym	Krostkowo	68,2	Noteć Leniwa	0,43	57,4	9,6	ręczny
12.	Śluza Nowe	Nowe	111,8	Noteć Bystra	1,71	57,4	9,6	ręczny
13.	Śluza Walkowice	Walkowice	117,1	Noteć Bystra	1,84	57,4	9,6	ręczny
14.	Śluza Romanowo	Romanowo Dolne	122,6	Noteć Bystra	1,59	57,4	9,6	ręczny
15.	Śluza Lipica	Lipica	128,3	Noteć Bystra	1,69	57,4	9,6	ręczny
16.	Śluza Pianówka	Pianówka	136,2	Noteć Bystra	2,18	57,4	9,6	ręczny
17.	Śluza Mikołajewo	Mikołajewo	143,0	Noteć Bystra	1,97	57,4	9,6	ręczny
18.	Śluza Rosko	Rosko	148,8	Noteć Bystra	1,53	57,4	9,6	ręczny
19.	Śluza Wrzeszczyna	Wrzeszczyna	155,5	Noteć Bystra	1,55	57,4	9,6	ręczny
20.	Śluza Wieleń	Wieleń	161,0	Noteć Bystra	1,93	57,4	9,6	ręczny
21.	Śluza Drawsko	Drawsko	170,9	Noteć Bystra	1,60	57,4	9,6	ręczny
22.	Śluza Krzyż Wlkp	Krzyż Wielkopolski	176,2	Noteć Bystra	1,85	57,4	9,6	ręczny

Parametry nawigacyjne

Nr	Nazwa	Miasta	Szerokość min. szlaku [m]	Głębokość tranzytowa [cm]	Prześwit minimalny pod mostami [m]	Śluzy
1.	Brda	Bydgoszcz	30	180-200	3,2	2
2.	Kanał Bydgoski	Bydgoszcz – Nakło nad Notecią	28	160-200	3,8	6
3.	Noteć skanalizowana	Nakło nad Notecią – Krzyż Wielkopolski	25	120-160	3,4	14
4.	Noteć swobodnie płynąca	Krzyż Wielkopolski – Santok	30	120-200	4,0	brak
5.	Warta dolna	Santok – Kostrzyn nad Odrą	50	120-300	3,9	brak

Droga wodna Wisła-Odra na środkowym odcinku (Noteć skanalizowana) jest szlakiem żeglugi śródlądowej klasy Ib. Dolna Warta, Noteć odcinek swobodnie płynący, Kanał Bydgoski i Brda mają II klasę.

Stan techniczny w 2009

Stan techniczny obiektów hydrotechnicznych (śluz i jazów) i zabudowy regulacyjnej jest stabilny, lecz niezadowalający. Konieczne jest odmulenie odcinka Noteci skanalizowanej, oraz regulacja szlaku żeglownego Noteci swobodnie płynącej i Warty dolnej.

Obecnie istniejący stan techniczny drogi wodnej nie pozwala na prowadzenie żeglugi towarowej na większości jej odcinków.

Znaczenie turystyczne

Przewozy pasażerskie na drodze wodnej Wisła-Odra prowadzono już w XIX wieku. Znaczenie turystyczne szlaku wzrosło począwszy od lat 90. XX wieku. Niektóre miejscowości rozpoczęły budowę infrastruktury turystycznej dla turystów – wodniaków np. Santok, Nakło nad Notecią, czy Bydgoszcz.

Atutami szlaku są przede wszystkim walory przyrodnicze. Dolina Noteci jest jedną z najlepiej zachowanych bagiennych dolin rzecznych w zachodniej Polsce. Większość Doliny znajduje się w sieci Natura 2000, zaś w zachodnim węźle trasy leży Park Narodowy Ujście Warty. W pobliżu drogi wodnej położone są parki krajobrazowe:

• Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy,
• Drawieński Park Krajobrazowy,
• Krajeński Park Krajobrazowy,
• Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wisły.

Szlak otaczają duże kompleksy leśne: Puszcza Notecka i Puszcza Bydgoska oraz rezerwaty przyrody. W miejscowościach leżących przy szlaku wodnym atrakcjami są zabytkowe obiekty hydrotechniczne oraz zabytki architektury.

Droga wodna Wisła-Odra jest poza tym połączona z szeregiem dróg wodnych, które służą turystom: Lubuski Szlak Wodny, Wielka Pętla Wielkopolski, Pętla Kujawska, Odra, Warta, Brda, Dolna Wisła.

W 2007 r. marszałkowie sześciu województw leżących nad drogą E-70 podpisali porozumienie o współpracy przy rewitalizacji tej drogi wodnej.

Problemy dostosowania drogi Wisła-Odra do wymagań międzynarodowych

Droga wodna Wisła–Odra posiada parametry klasy Ib bądź II i nie spełnia wymagań porozumienia AGN przewidującego, że drogi śródlądowe o znaczeniu międzynarodowym powinny mieć parametry co najmniej IV klasy.

Uzyskanie tych parametrów jest możliwe w przypadku budowy nowych stopni żeglugowych na Wiśle, Brdzie, Warcie i Noteci, co wiąże się z ogromnymi kosztami i koliduje z wymogami ochrony przyrody (spore fragmenty drogi Odra-Wisła położone są na obszarach Natura 2000). W tej sytuacji przewiduje się konserwację szlaku oraz istniejących urządzeń hydrotechnicznych przy zachowaniu dotychczasowych parametrów. Umożliwi to transport towarowy w śladowej skali oraz rozwój turystyki wodnej.

Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej rozważa zmianę przebiegu drogi wodnej E-70 w Polsce z większym wykorzystaniem Warty, przez Poznań i Włocławek.

Zobacz też

• Śródlądowe drogi wodne
• Kanał Bydgoski
• Kanał Górnonotecki
• Brda
• Noteć
• Warta
• Park Narodowy Ujście Warty
• Bydgoski Węzeł Wodny

Bibliografia

• Badtke Marek: Kanał Bydgoski: Bydgoszcz, 2006
• Bartowski Krzysztof: W 231. rocznicę Kanału Bydgoskiego (1774-2005). [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 10. Bydgoszcz 2005
• Mrozek Zdzisław. Przez śluzy Kanału Bydgoskiego. [w:] Kalendarz Bydgoski 1995
• Słowiński Mirosław, Nadolny Grzegorz: Wielka Pętla Wielkopolski. Warta – Noteć – Gopło – Warta. Przewodnik nie tylko dla wodniaków. Wydawnictwo: Satchwell Warszawa, 2007 r.
• Winid Walenty: Kanał Bydgoski: Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Popierania Nauki, 1928
• Woźniak-Hlebionek Agnieszka. Kanał Bydgoski, Brda i Noteć w pruskich planach inwestycyjnych w latach 1773–1915. [w:] Kronika Bydgoska XXIII (2001). Bydgoszcz 2002
• Program Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego na stronie Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Bydgoszczy
• Drogi wodne Pętli Wielkopolskiej – prezentacja. rzekanotec.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-05-12)].
• Pętla Wielkopolska cz. 1 (Kostrzyn nad Odrą – Santok)
• Pętla Wielkopolska cz. 2 (Santok – Nakło nad Notecią)
• Pętla Wielkopolska cz. 3 (Nakło nad Notecią – Konin Morzysław)
• Na drodze wodnej E-70 cz.1 (Kostrzyn nad Odrą – Santok)
• Na drodze wodnej E-70 cz.2 (Santok – Nakło nad Notecią)
• Marek Beer. Międzynarodowa Droga Wodna E-70 Prezentacja Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego
• Mapa Międzynarodowej Drogi Wodnej E-70 na obszarze Polski. kanaly.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-19)].
• Techniczne, ekonomiczno-społeczne i środowiskowe uwarunkowania aktywizacji dróg wodnych śródlądowych w relacji wschód-zachód (E-70 i E-60). Instytut Morski w Gdańsku. Prezentacja
• Międzynarodowa Droga Wodna E-70
• Rewitalizacja drogi wodnej Wisła-Odra szansą dla gospodarki regionu. T. I. Praca pod red. Zygmunta Babińskiego. Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Instytut Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Bydgoszcz 2008
• Zasoby przyrodnicze i kulturowe drogi wodnej Wisła-Odra. Praca pod red. Danuty Szumińskiej. Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Instytut Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Bydgoszcz 2008
• Rewitalizacja drogi wodnej Wisła-Odra szansą dla gospodarki regionu. T. III. Praca pod red. Zygmunta Babińskiego. Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Instytut Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Bydgoszcz 2009

Linki zewnętrzne

• RZGW w Poznaniu
• Polskie szlaki wodne