Liczba podwójna

Liczba podwójna (liczba mnoga podwójna, dualis) – występująca w niektórych językach (w tym w dawnej polszczyźnie i czeszczyźnie) kategoria gramatyczna, służąca wyrażaniu podwójności, parzystości. Ma ona własne formy gramatyczne, inne od form liczby mnogiej, na oznaczenie dwóch osób lub rzeczy, na przykład:

• w rodzaju męskim oba koniá/a, dwa mieczá/a, dwaj królá/a;
• w rodzaju żeńskim obie stronie, dwie rybie, dwie niewieście;
• w rodzaju nijakim dwie słońcé/y, dwie polé/i), dwie oknie, dwie skrzydle, dwie pokoleni(é).

Wymowa głoski e pochylonego (é) „pochyla” (skłania) się ku wymowie i lub y w zależności od poprzedzających lub następujących dźwięków (a w przypadku poprzedzającej głoski i lub y zanika zlewając się z nią), ano podobnież pierwotnie o pochylone (ó) jedynie '„pochylało”' się ku współczesnemu u.

Rzeczowniki występujące w języku polskim w liczbie podwójnej miały trzy formy przypadkowe, np.

• w rodzaju męskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwaj) męża, dopełniacz i miejscownik: (dwu) mężu, celownik i narzędnik: (dwoma) mężoma;
• w rodzaju żeńskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie/obie) ręce, dopełniacz i miejscownik: (dwu/obu) ręku, celownik i narzędnik: (dwiema/obiema) rękama;
• w rodzaju nijakim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie) lecie, dopełniacz i miejscownik: (dwu) latu, celownik i narzędnik: (dwoma) latoma.

Wszystkie słowa mają lub miały swoją odmianę liczby podwójnej. Przykładowo: „Z obiemá/a otwartémá/a rękomá/a”, „Nagrobek dwiema braciej”.

Inne części mowy, pozostające w zdaniu w związku składniowym z rzeczownikami i odmienne przez liczbę (przymiotniki, osobowe formy czasowników), również mogą posiadać formy liczby podwójnej. Występuje współcześnie m.in. w językach łużyckich, języku litewskim, słoweńskim, arabskim, aleuckim i w niektórych dialektach języka polskiego. Liczbę podwójną miał język praindoeuropejski i następujące po nim języki jak m.in.: prasłowiański i wywodzące się z prasłowiańskiego. Większość współczesnych języków indoeuropejskich utraciła liczbę podwójną. W języku polskim zanikała ona od XV w., a we współczesnym dialekcie ogólnopolskim zachowały się tylko jej szczątki.

Liczba podwójna we współczesnych językach

Język litewski

Słowa	Liczba
	pojedyncza	podwójna	mnoga
mężczyzna	vyras	vyru	vyrai
dziewczyna	mergina	mergini	merginos
idę	einu	einava	einame

Język słoweński

Słowa	Liczba
	pojedyncza	podwójna	mnoga
chłopak	fant	fanta	fantje
dziewczyna	punca	punci	punce
idę	grem	greva	gremo

Ślady liczby podwójnej we współczesnym języku polskim

Niektóre rzeczowniki oznaczające części ciała człowieka, które występują parami (np. oczy, uszy, ręce) do dziś zachowały kilka form liczby podwójnej:

• (w) ręku/rękach, (w (obu) ręku bywa najczęściej błędnie rozumiane jako miejscownik liczby pojedynczej zamiast podwójnej),
• ręce/ręki (dziś mianownik l. mn.),
• rękoma/rękami (narzędnik l. mn.),
• uszy/ucha (mianownik l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. ucha dzbana),
• uszyma/uchami (narzędnik l. mn.),
• uszu/uch (dopełniacz l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. garnek bez uch – odmiana l. mn. uch często używana jest w przenośni lub błędnie dla l. podw.),
• oczy/oka (mianownik l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. oka sieci),
• oczyma/okami (narzędnik l. mn.), oczu/ok (dopełniacz na oznaczenie parzystej części ciała, por. nie lubię ok na rosole).

Liczba podwójna rzeczownika przetrwała bez zmian w przysłowiach takich jak:

• „Trzy gęsi, dwie niewieście uczyniły jarmark w mieście.”;
• „Mądrej głowie dość dwie słowie.”

(Dwie) „niewieście” (dwie) „słowie” to właśnie rzeczowniki liczby podwójnej.

Jan Kochanowski swobodnie władał liczbą podwójną.

Mianownik liczebnika 200 to zrost wyrazów dwa i liczby podwójnej od sto (tj. ście, liczba mnoga brzmiała zaś sta, por. trzy sta).

Język polski

Liczba
pojedyncza	podwójna	mnoga
oko	oczy	oka
ucho	uszy	ucha
ręka	ręce	ręki

Zanikająca umiejętność władania liczbą podwójną mogła objawiać się na różne sposoby aż do ogólnie całkowitej utraty tej umiejętności. (Przykładowo stopniowo zanikało odróżnianie jej odpowiednio do rodzajów: męskiego, żeńskiego itd. w pierwszej i trzeciej osobie itd).

Można zauważyć w przykładach na dole jak w późniejszych wiekach zmieszałe i „zatarłe” są odmiany ileś bardziej niż tu niżej rekonstruowane.

Końcówka „ta” będąca w liczbie podwójnej, odmienia się w liczbę mnogą jako „cie”.

Podobnież niektórzy jeszcze przypuszczają, że końcówka „we” w liczbie mnogiej to „wy”. Natomiast w tabelce pominięto tu rozróżnienia płci w liczbie podwójnej. Możnaby rekonstruować odpowiednio: (rodzaj męski:) wa(j) ( dwa(j) ) szli, (one) we (dwie/dwié) szłé. Rodzaj „ono“ podobnież dbając o spójność końcówek w zdaniu. I tak dalej.

(Uwaga: trzeba pamiętać o powyższych spostrzeżeniach). Liczba:
pojedyncza:	podwójna:	mnoga:
(ja jeden) robię, (ty jeden) robisz	we robiwa, wy robita	robi my, robicie
(ja jeden) idę, (ty jeden) idziesz	we idziewa, wy idzieta	idzie my, idziecie
chodź ja (tryb rozkaźnikowy 1 os. l. poj.), chodź ty	we chodźwa, wy chodźta	chodź my, chodźcie

Zobacz też

• liczba potrójna
• liczba poczwórna
• singulare tantum
• plurale tantum
• rzeczowniki zbiorowe w języku polskim

Wyrazy takie jak: kwiecie, listowie, a też teoretycznie przymiotnikowe jak bezkrólewie, wzbogacenie i inne kończące się na -ie.

Linki zewnętrzne

• Blog profesora Jerzego Bralczyka. 11 maja 2011. [zarchiwizowane z tego adresu (3 maja 2013)].