Dwuprzodozębowce
| Diprotodontia[1] | |||
| R. Owen, 1866[2] | |||
 Przedstawiciel rzędu – drzewiak dwupręgi (Dendrolagus goodfellowi) | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| (bez rangi) | torbacze | ||
| Nadrząd | |||
| Rząd |
dwuprzodozębowce | ||
| Podrzędy | |||
| |||
Dwuprzodozębowce[3] (Diprotodontia) – rząd ssaków niższych z nadrzędu australotorbowych.
Budowa[edytuj | edytuj kod]
Masa ciała dwuprzodozębowców zależy od podtaksonu. U koali dochodzi do 14 kg[4], u cięższych wombatowatych od 20 do 40 kg. Jednak w plejstocenie żyły wombatowate wielkości dzisiejszych nosorożców[5]. Mniejsi przedstawiciele rzędu ważą kilkadziesiąt gramów, jak np. ważąca 45 g drzewnica górska[6] czy ważące do 60 g akrobatkowate[7]. Do przedstawicieli średniej wielkości należą ważące od 0,5 do 2 kg pseudopałankowate[8]. Najmniejsze z kanguroksztatłnych, torebnikowate, ważą po pół kg, największe nawet do 90 kg[9].
Dwuprzodozębowce charakteryzuje uzębienie diprotodontyczne. Oznacza to, że mają pojedynczą parę siekaczy w żuchwie. Natomiast w szczęce siekacze liczą zazwyczaj 3 pary, prócz wombatowatych, u których występuje tylko jedna[4]. Rodzina ta cechuje się jeszcze bardziej zredukowanym uzębieniem, wombatowate nie mają w ogóle kłów, dysponują po jednym przedtrzonowcem w każdym szeregu zębowym i leżącymi za nim czterema trzonowcami[5], podczas gdy ich bliski krewny koala ma kieł w szczęce i 3 pary górnych siekaczy[4]. Z kolei pałankokształtne mogą mieć dwie pary siekaczy dolnych[6]. Górne kły są selenodontyczne bądź lofodontyczne, dolnych kłów nie ma[4]. Kłów górnych może też brakować u kangurokształtnych[10].
Ogon może chwytny, jak u akrobatkowatych[7].
Tylne kończyny dwuprzodozębowców cechuje syndaktylia: ich drugi i trzeci palec zrastają się ze sobą. Nie dotyczy to jednak oddzielnych pazurów wieńczących oba zrośnięte palce[4]. U koali pazury te służą pielęgnacji futra. U koali występują też przeciwstawne palce, ułatwiające chwytanie się gałęzi drzew[5]. Akrobatkowate rozwinęły wąską i grubą błonę lotną umożliwiającą im lot ślizgowy[7], podobna twór jest dobrze rozwinięty u części lotopałankowatych[8].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Rodziny zaliczane do dwuprzodozębowców[11] grupowane są w trzech podrzędach[11][3]:
- Vombatiformes Burnett, 1830 – wombatokształtne
- Phascolarctidae Owen, 1839 – koalowate
- Vombatidae Burnett, 1829 – wombatowate
- Diprotodontidae Gill, 1872 – takson wymarły
- Phalangeriformes Szalay, 1982 – workolotokształtne
- Burramyidae Broom, 1898 – drzewnicowate
- Phalangeridae Thomas, 1888 – pałankowate
- Macropodiformes Ameghino, 1889 – kangurokształtne
- Petauroidea Bonaparte, 1838 – lotopałankowce
- Pseudocheiridae Winge, 1893 – pseudopałankowate
- Petauridae Bonaparte, 1838 – lotopałankowate
- Tarsipedidae Gervais & Verreaux, 1842 – ostronogowate – jedynym przedstawicielem jest Tarsipes rostratus Gervais & Verreaux, 1842 – ostronóg kwiatowy
- Acrobatidae Aplin, 1987 – akrobatkowate
- Macropodoidea J.E. Gray, 1821
- Hypsiprymnodontidae Collett, 1877 – torebnikowate – jedynym żyjącym współcześnie przedstawicielem jest Hypsiprymnodon moschatus Ramsay, 1876 – torebnik piżmowy
- Potoroidae J.E. Gray, 1821 – kanguroszczurowate
- Macropodidae J.E. Gray, 1821 – kangurowate
- Petauroidea Bonaparte, 1838 – lotopałankowce
Czyni to dwuprzodorzębowce największym rzędem torbaczy[4].
Według innych klasyfikacji kangurokształtne są zaliczane do Phalangeriformes (które bez nich byłyby taksonem parafiletycznym) jako nadrodzina Macropodoidea[12][13].
Filogeneza[edytuj | edytuj kod]
Możliwy kladogram Diprotodontia[13]
Diprotodontia |-- †Palorchestidae |-- †Wynyardiidae |-- †Thylacoleonidae (lwy workowate) |--o Vombatiformes (wombatokształtne) | |--o Phascolarctoidea | | `-- Phascolarctidae (koalowate) | `--o Vombatoidea | |-- †Ilariidae | `--+-- †Diprotodontidae | `-- Vombatidae (wombatowate) `--o Phalangeriformes |-- Burramyidae (drzewnicowate) `--+--o Macropodoidea | |-- Potoroidae (kanguroszczurowate) | `-- Macropodidae (kangurowate) `--+--o Petauroidea | |-- Acrobatidae (akrobatki) | |-- Pseudocheiridae (pseudopałankowate) | `-- Petauridae (lotopałankowate) `--o Phalangeroidea |-- Phalangeridae (pałankowate) `--+-- †Pilkipildridae `--+-- †Ektopodontidae `-- †Miralinidae
Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]
Dwuprzodozębowce występują w krainie australijskiej. Koalowate zamieszkują lasy porastające wschód Australii[4]. Ostronóg nektarowy zamieszkuje południowo-zachodnią Australię[7], torebnik piżmowy – północny wschód Queensland. Kanguroszczurowate[9] i wombatowate również ograniczone są do Australii[5]. Nie dotyczy to pałankokształtnych. Drzewnicowate prócz Australii zamieszkują także Nową Gwineę[6], podobnie jak pseudopałankowate, lotopałankowate[8] i pałankowate, te dwie ostatnie spotykane także na mniejszych okolicznych wyspach[14][8]. Kangurowate również spotyka się w Australii i Nowej Gwinei[9]. Burramys parvus spędza życia na znacznych wysokościach[6].
Ekologia[edytuj | edytuj kod]
Dwuprzodozębowce pożywiają się różnym pokarmem. Zdarzają się formy wyłącznie roślinożerne[4]. Koalowate odżywiają się wyłącznie liśćmi eukaliptusa, wytworzyły przystosowania do tego trującego i niezbyt pożywnego pokarmu[5]. Wombat natomiast spożywa trawy, turzyce, mchy, korzenie i korę[6]. Z kolei kitanka lisia gustuje w roślinach uprawianych przez ludzi[14]. Inne dwuprzodozębowce przystosowały się do odżywiania nektarem bądź sokiem[4]. Wydłużony język przydatny w penetrowaniu kwiatów w poszukiwaniu nektaru wykształciły ostronogowate, które, podobnie jak nietoperze, odgrywają przez to istotną rolę w zapylaniu roślin[7]. Owoce, nektar, kwiaty i pąki stanowią poza liśćmi eukaliptusa pożywienie pseudopałanki wędrownej[8]. Jeszcze inne są owadożercami[4], jak torebnikowate[9], bądź wszystkożercami, jak większość pałankowatych[14] i część kanguroszczurowatych[9]. Lotopałankowate łączą owady oraz sok eukaliptusów i akacji, niektóre z nich, jak palcownik pręgowany, opukują korę drzew podobnie jak palczak madagaskarski[8].
Rozmnażanie[edytuj | edytuj kod]
Występuje krótka ciąża. U koali, wytwarzających łożysko, trwa ona 25-35 dni[5]. Wombatowate również wytwarzają łożysko[5], a ciąża wombata tasmańskiego trwa około miesiąca[6]. Znacznie krócej, od 13 do 16 dni, trwa ciąża u drzewnicy górskiej z rodziny drzewnicowatych[14]. U lotopałanki karłowatej ciąża trwa 16 dni[8]. Ciąża kangura olbrzymiego twa od 34 do 38 dni[15].
Koala rodzi jedno półkilogramowe młode[5]. Również u pałankowatych noworodek jest jeden[14]. U pseudopałankowatych bywa różnie: wolatucha wielka wydaje na świat jedno dziecko, a pseudopałanka wędrowna już dwa. Lotopałanka karłowata może urodzić zarówno 1, jak i 2 młode, ważą one około 0,19 g[8]. Pojedynczy noworodek lub bliźniaki występują też u kangura olbrzymiego, podczas gdy walabia bagienna rodzi pojedyncze młode ważące 1 g (masa dorosłej walabii wynosi do 20 kg)[15].
Po urodzeniu młode zamieszkuje w torbie matki. U koali otwiera się ona do tyłu, podobnie jak u wombatowatych[5], u pałankowatych zaś do przodu[14], tak jak i u pseudopałankowatych i lotopałankowatych[8]. Młode koali spędza w niej 7 miesięcy[5], młode walabii bagiennej 8-9[15]. Akrobatki mogą jednocześnie mieć w torbie lęgowej do czwórki młodych[7].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Diprotodontia, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
- ↑ R. Owen: On the anatomy of vertebrates. Cz. 2: Birds and mammals. London: Longman, Green and Co, 1866. (ang.).
- ↑ a b W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 10–18. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 81.
- ↑ a b c d e f g h i j Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 82.
- ↑ a b c d e f Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 83.
- ↑ a b c d e f Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 86.
- ↑ a b c d e f g h i Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 85.
- ↑ a b c d e Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 87.
- ↑ Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 87-88.
- ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 74–106. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ Fauna Australii / Zwierzęta Australii – Part 2, DinoAnimals.pl [dostęp 2015-07-13].
- ↑ a b Diprotodontia. Mikko's Phylogeny Archive. [dostęp 2015-07-13]. (ang.).
- ↑ a b c d e f Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 84.
- ↑ a b c Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 88.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Czesłąw Błaszak, Maciej Skoracki, Joanna Gliwicz, Infragromada: ssaki żyworodne niższe – Metatheria; torbacze – Marsupialia, [w:] Czesław Błaszak, Zoologia, t. Tom 3, część 3. Ssaki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, ISBN 978-83-01-17337-1 (pol.).
- Myers, P.: Diprotodontia. (On-line), Animal Diversity Web, 2001. [dostęp 2008-04-16]. (ang.).
- Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-04-16]. (ang.).