Epidemia ospy prawdziwej we Wrocławiu

Artykuł na Medal
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Epidemia ospy prawdziwej we Wrocławiu – ostatnia w Polsce i jedna z ostatnich w Europie epidemia ospy prawdziwej, która wybuchła latem 1963 roku we Wrocławiu. Chorobę przywlókł[a] do Polski w maju 1963 wracający z Indii (według innych źródeł z Birmy i Wietnamu[1]) Bonifacy Jedynak, oficer Służby Bezpieczeństwa. Pierwszą śmiertelną ofiarą była pielęgniarka, córka salowej, która miała styczność z zakażonym. Stan epidemii ogłoszono 17 lipca, odwołano go 19 września. Zachorowało 99 osób (najwięcej było pracowników służby zdrowia), z których siedem zmarło, w tym cztery to lekarze i pielęgniarki[2]. Najmłodszy pacjent miał 5 miesięcy, najstarszy zaś 83 lata[3]. Miasto zostało na kilka tygodni sparaliżowane i odcięte od reszty kraju kordonem sanitarnym. Ospa wydostała się poza Wrocław, leczono ją w pięciu województwach[4]. Wprowadzono zakrojony na szeroką skalę program profilaktyczny, umieszczając osoby podejrzane o kontakt z chorymi w izolatoriach. Zlokalizowano je między innymi przy ulicach Stabłowickiej (Pracze Odrzańskie) oraz Kiełczowskiej (Psie Pole). W miejscowości Szczodre zorganizowano szpital dla chorych na ospę[5].

Światowa Organizacja Zdrowia przewidywała, że epidemia potrwa dwa lata i w jej wyniku zachoruje do 2 tysięcy osób, a umrze 200[2]. Przeciw ospie zaszczepiono wówczas 98% mieszkańców miasta. Epidemia wygasła po 25 dniach od jej wykrycia[6].

Przebieg naturalny ospy prawdziwej[edytuj | edytuj kod]

Ospa prawdziwa to jedna z najgroźniejszych chorób zakaźnych, jakie kiedykolwiek wystąpiły na świecie[7][8][9]. Jej śmiertelność sięga od 1 (przy łagodnym przebiegu) do niemal 100% (w rzadkich przypadkach ospy krwotocznej), dodatkowo mogą ją podwyższać niezbyt częste powikłania[10][11][12]. Przenosi się ona drogą kropelkową oraz przez kontakt z chorym lub jego przedmiotami osobistymi[11][12]. Z powodu pewnych cech (człowiek jako jedyny chorujący organizm, stosunkowo krótki czas trwania choroby, niecharakterystyczny przebieg, brak nosicieli) wirus jest przystosowany głównie do zarażania ludzi żyjących w skupiskach[7][11][12]. Ozdrowieńcy po ospie prawdziwej są odporni na ponowne zarażenie przez długi czas, co ogranicza możliwość jej ponownego pojawienia się w miejscach, gdzie uprzednio wystąpiła, natomiast skutki pojawienia się wirusa w społecznościach, które nigdy nie miały z nim kontaktu mogą być katastrofalne[7][8].

Inne epidemie w Europie po II wojnie światowej[edytuj | edytuj kod]

W latach 1950–1971 choroba wystąpiła także w Czechosłowacji, Belgii, Francji, NRD, RFN (w Niemczech po zakończeniu wojny odnotowano 12 epidemii[13]), Francji, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Włoszech, ZSRR, Holandii, Szwajcarii i Szwecji[11]. Ostatnią epidemią w Europie była epidemia w Jugosławii w roku 1972, w której odnotowano 175 zachorowań, z czego 35 (20%) było śmiertelnych[11][14].

Ospa prawdziwa została uznana za eradykowaną w roku 1980[15].

W tym samym roku, w którym ospa wystąpiła we Wrocławiu, ogłoszono, że Polska jest wolna od malarii (do dzisiaj choroba ta pojawia się wyłącznie z powodu jej przywleczenia przez podróżnych)[16].

Sytuacja epidemiologiczna i prawna w Polsce[edytuj | edytuj kod]

Szpital przy ulicy Ołbińskiej, w którym leczono „pacjenta zero” – Bonifacego Jedynaka

W latach 1945–1962 w Europie zanotowano 69 pojawień się ospy, przy czym dziesięciolecie bezpośrednio po wojnie było o wiele obfitsze w zachorowania[17]. Tylko w sześciu przypadkach wystąpiło więcej niż sto zachorowań. W Polsce w tym okresie ospa pojawiła się dwa razy: w 1953 (13 zachorowań) i w 1962 w Gdańsku, kiedy to zachorowało 29 osób[18]. Mimo to brakowało kompleksowych procedur postępowania na wypadek epidemii, pod względem prawnym obowiązywała ustawa o zapobieganiu i zwalczaniu chorób zakaźnych z 21 lutego 1935, a po wypadkach gdańskich wprowadzono obowiązek regularnych szczepień w okresie trzyletnim dla pracowników służby zdrowia. Brakowało natomiast odpowiednich szkoleń; w momencie ogłoszenia zagrożenia wiedzę o ospie z własnego doświadczenia miało jedynie trzech wrocławskich lekarzy; nie wykorzystano ich doświadczenia[19].

Pacjent zero[edytuj | edytuj kod]

Chory z wysypką ospową pokrytą środkiem do dezynfekcji ran (Wrocław, 1963)

Choroba przywleczona została przez Polaka wracającego z Indii. Był nim oficer SB, Bonifacy Jedynak, wówczas podpułkownik (następnie generał, dyrektor generalny w Szefostwie Służby Kadr i Doskonalenia Zawodowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych). Po powrocie do Wrocławia 22 maja z kontroli placówek w Indiach, do których poleciał pod fałszywym nazwiskiem i wystawioną na nieprawdziwe dane osobowe książeczką zdrowia[2], zachorował na nieznaną chorobę zakaźną; 2 czerwca (według niektórych źródeł 29 maja[20]) zgłosił się do szpitala MSW przy ul. Ołbińskiej, gdzie po konsultacjach z Zakładem Medycyny Tropikalnej w Gdańsku[4] zdiagnozowano u niego malarię (pasożyty tej choroby znaleziono we krwi)[21]; po krótkotrwałym pobycie w szpitalu wyzdrowiał i w połowie czerwca został wypisany do domu. W rzeczywistości oprócz malarii zainfekowany był również wirusem ospy prawdziwej, którym zdążył zarazić w czasie pobytu w separatce w szpitalu tylko jedną osobę – salową – która stała się wtórnym źródłem epidemii[22].

Pierwsze ofiary śmiertelne[edytuj | edytuj kod]

Pierwszą śmiertelną ofiarą epidemii we Wrocławiu była zmarła 8 lipca Lonia Kowalczyk[23], pielęgniarka, córka salowej, sprzątającej izolatkę chorego z Indii[6]. Salowa zachorowała na postać poronną ospy prawdziwej (pierwotnie zdiagnozowanej jako ospa wietrzna) i wyzdrowiała, a u jej córki rozpoznano pierwotnie białaczkę o niespotykanie gwałtownym przebiegu[21], a diagnozę oparto na nagłym, znacznym zwiększeniu się liczby leukocytów (odczyn białaczkowy)[4][24]. Zmarłą pochowano po kilku dniach, mimo że ówczesne przepisy nakazywały pochowanie w ciągu 24 godzin[17]. Następnym chorym był syn salowej, kolejnym lekarz (dr Stefan Zawada), u którego salowa szukała porady, jednak ospy prawdziwej wciąż nie rozpoznano (wysypkę na ciele chorych przypisywano ospie wietrznej), wskutek czego obaj pacjenci także zmarli[25].

Diagnoza[edytuj | edytuj kod]

Dopiero półtora miesiąca po pierwszych zachorowaniach, 15 lipca 1963 (dzień ten zwano później „czarnym poniedziałkiem”[2]), w mieście ogłoszono stan pogotowia przeciwepidemicznego; od pierwszego zachorowania do momentu ogłoszenia epidemii minęło aż 47 dni[6]. Spostrzeżenie, że w mieście rozprzestrzenia się epidemia Variola vera przypisuje się doktorowi Bogumiłowi Arendzikowskiemu z Miejskiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej, analizującemu pod względem epidemiologicznym wszystkie dotychczasowe trudne do wyjaśnienia przypadki[22]. Wśród nich był czteroletni chłopiec, świeżo wyleczony z ospy wietrznej, u którego ponownie pojawiła się na skórze ospowa wysypka. Tymczasem zachorowanie na tę chorobę (potocznie zwaną „wiatrówką”) uodparnia na nią do końca życia i ponowne zachorowania zdarzają się bardzo rzadko[26]. Uznaje się, że właśnie to zachorowanie okazało się przełomem w rozpoznaniu epidemii, a stało się to 15 lipca 1963[4][27]. Arendzikowski natychmiast skontaktował się ze swym szefem, kierownikiem Sanepidu, doktorem Jerzym Rodziewiczem, który o diagnozie bezzwłocznie zawiadomił władze w Warszawie. Tego samego dnia do Wrocławia dotarło pierwszych 10 tysięcy szczepionek[21].

Przebieg epidemii[edytuj | edytuj kod]

Szpital przy ulicy Rydygiera, jeden z trzech obiektów tego typu zamkniętych na czas epidemii

Początki[edytuj | edytuj kod]

Nadzór nad całością akcji, zwaną VV lub O sprawował delegowany do Wrocławia wiceminister zdrowia i jednocześnie główny inspektor sanitarny Jan Kostrzewski. Najważniejsze problemy rozstrzygano podczas posiedzeń powołanej Rady Epidemiologicznej, złożonej z wrocławskich lekarzy, pracowników Ministerstwa Zdrowia; był wśród nich również lekarz z Gdańska, miasta, w którym zmagano się z czarną ospą rok wcześniej[28].

Pierwsze izolatorium urządzono 18 lipca[29] w budynku Technikum Mechanizacji Rolnictwa w Praczach Odrzańskich[30] na północno-zachodnim krańcu miasta na ok. 360 miejsc[31], ponadto uruchomiono szpital obserwacyjny w internacie Technikum Budowy Silników na Psim Polu. Zamknięto również trzy szpitale: zakaźny przy ul. Piwnej, miejski przy ul. Rydygiera oraz resortowy przy ul. Ołbińskiej[21].

17 lipca w Szczodrem na północny wschód od miasta urządzono szpital epidemiczny i ośrodek kwarantanny, którego dyrektorem została dr Alicja Surowiec. Od razu umieszczono w nim pięć osób[4]. Zorganizowano także izolatoria, a na cztery szpitale nałożono kwarantannę; w sumie izolowano 1462 osoby podejrzane o kontakt z wirusem[32]. Szpital w Szczodrem podzielono na trzy oddziały, z których każdy był odrębnym miejscem izolacji: chorzy z objawami ospy przebywali na oddziale pierwszym, a leczenie trwało 36 dni. Na oddziale dziecięcym przebywało 9 dziewczynek i 6 chłopców w wieku od 5 miesięcy do 12 lat. Obowiązywał ścisły zakaz poruszania się po szpitalu[6]. Ponieważ obawiano się, że szpital w Szczodrem okaże się zbyt mały, przygotowano drugi obiekt w Prząśniku, w powiecie legnickim, w budynku Wojewódzkiego Szpitala Dermatologicznego[33].

Równolegle z tymi działaniami tego samego dnia władze zdecydowały się ogłosić alarm i zdecydować o obowiązku zaszczepienia wszystkich mieszkańców Wrocławia. Mieszkańcy na razie nie byli informowani o epidemii; pierwszym, nie do końca czytelnym sygnałem była informacja opublikowana 18 lipca w „Gazecie Robotniczej”[21], mówiąca o pięciu osobach, u których wykryto objawy ospy prawdziwej. Tydzień po ogłoszeniu alarmu w „Gazecie Robotniczej” ogłoszono listę osób poszukiwanych w związku z kontaktem z chorymi[21].

19 lipca Rada Narodowa Wrocławia pod przewodnictwem prof. Bolesława Iwaszkiewicza powołała komitet koordynacyjny, który wsparł Radę Przeciwepidemiczną. Powołano również inne zespoły: Kontaktów Ospowych, Diagnostyki i Konsultacji, Kwarantanny, Izolatoriów, Spraw Gospodarczych i Finansowych, Transportu i Łączności, Opieki nad Rodzinami Osób Izolowanych, Szczepień, Zespół Szpitala Szczodre oraz Zespół Dezynfekcji[34]. Z Gdańska ściągnięto dodatkowych lekarzy specjalistów, którzy mieli doświadczenie w leczeniu ospy prawdziwej: dr. Andrzeja Gajdę i prof. Wiktora Bincera, kierownika Kliniki i Katedry Chorób Zakaźnych[6]. Sztab akcji epidemiologicznej znajdował się w budynku rady narodowej na ul. Zapolskiej[35]. W pierwszym dniu formalnie ogłoszonej epidemii priorytetowo potraktowano izolowanie chorych oraz osób, z którymi miały one kontakt. Ponadto zdecydowano o uruchomieniu akcji masowych szczepień, początkowo wyłączając z niej noworodki, kobiety do 5. miesiąca ciąży, a także osoby przewlekle chore; decyzję tę zmieniono 1 sierpnia i szczepiono wszystkich, nawet gdy występowały przeciwwskazania[36]. Podczas całej epidemii zaszczepiono 98% mieszkańców Wrocławia[6]. Tego samego dnia rozpoczęto cykliczne szkolenia dla lekarzy z zakresu walki z ospą; w ich wyniku przeszkolono 50 lekarzy polskich i dwóch węgierskich[37].

Ubiór ochronny służby zdrowia w okresie epidemii

Dalszy przebieg[edytuj | edytuj kod]

Po początkowych chaotycznych działaniach przyjęto procedurę postępowania. Każdy nowo zgłoszony przypadek ospy sprawdzał lekarz konsultant. Lekarze wizytujący pacjenta nosili specjalne ubranie ochronne, na które składały się białe spodnie z płótna, bluza, czapka, rękawice i gumowe buty. Przez mieszkańców nazywani byli „przebierańcami”, „kolędnikami”, „kaskaderami”, „pajacami”, „Judymami okresu epidemii”. Decyzja lekarza konsultanta była ostateczna. O ile chorzy i osoby, u których podejrzewano chorobę, trafiali do szpitala, w niejasnych przypadkach pacjent pozostawał w domu z zaleceniem następnej konsultacji. Osoby mające kontakt z chorymi po zaszczepieniu były izolowane. Osoby, które miały kontakty II rzędu, po zaszczepieniu były poddawane pięciodniowemu nadzorowi sanitarnemu[6]. Według dr. Michała Sobkowego, który podczas epidemii pełnił dyżury lekarza inspekcyjnego wrocławskiego pogotowia ratunkowego, zabezpieczenie lekarzy kontaktujących się z podejrzanymi o chorobę było daleko niewystarczające: Co innego sanepid – oni rzeczywiście byli całkiem zamaskowani, gdy szli do pacjenta z ospą. Nawet oczy mieli osłonięte, rozmawiali z pacjentem przez płachtę, która była częścią osłony twarzy – mówił w rozmowie z „Newsweekiem”[4].

W ramach działań logistycznych związanych z operacją VV zarekwirowano samochody z wrocławskich przedsiębiorstw. Były one przeznaczone głównie do przewożenia osób poszkodowanych przez chorobę. Postanowiono również, że gdy zakłady pracy nie podporządkują się zarządzeniu, ich dyrektorzy zostaną ukarani w ciągu 24 godzin, a fakt ten zostanie ogłoszony w prasie[37]. Mimo tak drastycznych zarządzeń choroba wydostała się z Wrocławia, a nawet Dolnego Śląska. 19 lipca w Opolu zachorowała osoba mająca wcześniej kontakt z pacjentem zero, B. Jedynakiem. Dopiero po pięciu dniach postawiono prawidłową diagnozę, wcześniej stwierdzając ospę wietrzną. W tym czasie chory zdążył już zarazić dwie osoby. Do 24 lipca stwierdzono dwa przypadki zachorowań: w Oławie i Legnicy. Ponadto przypadki zachorowań stwierdzono w Wieruszowie i Gdańsku[38]

W izolatorium na Psim Polu
Przypomnienie o ostrożności przy kontaktach osobistych

Tymczasem w mieście starano się śledzić przebieg epidemii, co nieraz nastręczało spore problemy (m.in. skupiono się na poszukiwaniu taksówkarza, który wiózł zakażoną pasażerkę; jego odszukanie było o tyle trudne, że wiadomo było jedynie, iż nosił koszulę w kratę i prowadził samochód bardzo wówczas popularnej marki Warszawa). Stan bliski paniki osiągnięto, gdy zachorował motorniczy tramwaju 0, linii łączącej największe dworce wrocławskie: Wrocław Główny, Nadodrze i Świebodzki[21][31].

22 lipca ze szpitala w Szczodrem, tego samego dnia, w którym został utworzony, zostało zabrane ciało pierwszej ofiary; cztery dni później w izolatorium zabrakło miejsc. Ostatnią śmiertelną ofiarą był doktor Stefan Zawada, który zmarł 5 sierpnia. Dopiero 16 sierpnia Polska Kronika Filmowa pokazała materiał o epidemii ospy prawdziwej we Wrocławiu. Trzy dni później zamknięto izolatorium w Praczach Odrzańskich[21].

29 lipca w Wieruszowie zmarła kobieta, która zaraziła się wirusem na początku lipca w szpitalu im. Rydygiera. Był to jedyny przypadek zgonu poza Wrocławiem podczas tej epidemii. 1 sierpnia w „Gazecie Robotniczej” ukazała się informacja przekazana przez Bolesława Iwaszkiewicza podczas konferencji prasowej, iż nastąpiło już przesilenie w epidemii i zarazki znajdują się w odwrocie. Jednakże tego samego dnia wprowadzono przymusowe szczepienia przeciwospowe[39]. W tym okresie przygotowano również kolejne izolatorium, tym razem w domu studenckim „Labirynt” na placu Grunwaldzkim oraz (niewykorzystane) w Technikum Żeglugi Śródlądowej[40].

1 sierpnia odbyła się konferencja prasowa z udziałem przewodniczącego rady B. Iwaszkiewicza, na której powiedział on:

Osłabione zarazki będą działały między 1 a 15 sierpnia na bardzo małą liczbę osób niezaszczepionych lub na osoby o bardzo słabej – mimo szczepień – odporności. Dlatego po 15 sierpnia ilość zachorowań powinna radykalnie spaść. Choć mogą jeszcze później wystąpić pojedyncze przypadki, to jednak wszystko, co powiedzieliśmy, uprawnia do przypuszczeń, iż sytuacja jest już opanowana[41].

10 sierpnia nastąpił ostatni przypadek zachorowania na ospę mający miejsce poza izolatoriami i szpitalami. Dwa dni później w szpitalu w Szczodrem przebywało 50 osób. 14 sierpnia liczba konsultacji lekarskich dotyczących zachorowania na ospę prawdziwą zmniejszyła się do dziesięciu dziennie[42]. Tendencja ta okazała się stała już do końca epidemii; około 31 sierpnia udzielano od czterech do sześciu konsultacji dziennie. Rada Epidemiologiczna zdecydowała, że po upływie 32 dni od ostatniego zachorowania zgłosi wniosek do ministra zdrowia o uznanie Wrocławia za wolny od ospy. Pod koniec sierpnia zaczęto likwidować izolatoria; pierwszym było izolatorium w Praczach Odrzańskich[43].

Dynamikę przebiegu zachorowań przedstawia następująca tabela[44]:

Etap epidemii Okres trwania Liczba zachorowań Liczba zgonów
Rzut początkowy 19 maja – 14 czerwca 1 0
Rzut II 15 czerwca – 8 lipca 4 1
Rzut III 9 – 20 lipca 21 1
Rzut IV (szczytowy) 21 – 28 lipca 44 3
Rzut V (spadkowy) 29 lipca – 6 sierpnia 20 1
Rzut VI (szczątkowy) po 7 sierpnia 4 0

Życie miasta w okresie epidemii[edytuj | edytuj kod]

Ograniczenia[edytuj | edytuj kod]

Ograniczenie wjazdu do Wrocławia podczas epidemii

W okolicy święta państwowego 22 lipca fakt epidemii był w zasadzie oczywisty dla mieszkańców miasta. Mimo to nie odwołano uroczystych obchodów święta i tradycyjnie obchodzonego w tym dniu Wrocławskiego Święta Kwiatów[45]. Jednak miasto dalekie było od normalności. Klamki drzwi w budynkach użyteczności publicznej były owinięte bandażami nasączonymi chloraminą[21], podobnie jak okienka w kasach biletowych na dworcach kolejowych i lotnisku[25], a dodatkowo trzeba było również odkażać ręce w miskach wypełnionych chloraminą[46]. W mieście pojawiły się plakaty z hasłem „Witamy się i żegnamy bez podawania rąk”. Wrocław stał się miastem otoczonym kordonem sanitarnym: na szosach wyjazdowych patrole milicji obywatelskiej legitymowały podróżujących i sprawdzały świadectwa szczepienia, na dworcach kolejowych odmawiano sprzedaży biletów osobom, które nie mogły wylegitymować się świadectwem szczepienia[21]. Osoba, u której stwierdzono brak szczepień, mogła się spodziewać kary pieniężnej do 4,5 tys. złotych (co było kwotą czterokrotnie większą niż przeciętna miesięczna pensja w tamtym czasie) lub trzymiesięcznego aresztu[4]. Za odmowę leczenia i spowodowanie możliwości zakażenia innych groziła kara do 15 lat pozbawienia wolności[47]. Kary wymierzono: ukarano 40 osób, spośród których 10 osób wezwano przed kolegium do spraw wykroczeń, a 6 osób skazano[48]. Władze zmagały się również z próbami ucieczki z miasta osób kierowanych do izolatoriów; z tego powodu przyjeżdżano po nich nocą[23].

Ponadto zamknięto granice państwa na odcinku województwa wrocławskiego z Niemiecką Republiką Demokratyczną i Czechosłowacką Republiką Socjalistyczną dla ruchu turystycznego i małego ruchu granicznego[6]. Granicę można było przekraczać wyłącznie na podstawie paszportu, ponadto zorganizowano przygraniczne punkty szczepień[45]. Ograniczenia w życiu codziennym dotknęły wielu dziedzin, m.in. handlu. 3 sierpnia zawieszono sprzedaż chleba w systemie samoobsługowym, bojąc się, że choroba może rozprzestrzenić się przez wielokrotne dotykanie pieczywa przez klientów. Ponadto, mimo upalnego lata, nazywanego latem stulecia, zamknięto wszystkie baseny[4]. Nieczynne były również wrocławskie izby wytrzeźwień[49].

Poza wspomnianymi już ograniczeniami w życiu publicznym mieszkańcy Wrocławia musieli zmagać się z dodatkowymi utrudnieniami. Wrocławianie nie byli chętnie widzianymi gośćmi w kurortach nadmorskich[50]. Zdarzały się przypadki, że odmawiano im rezerwacji w miejscowościach wypoczynkowych[4]. Bywały wypadki, że wrocławian zawracano z podróży zagranicznych – taki los spotkał lekarza, który po pracy w izolatorium chciał pojechać na wczasy do Bułgarii. Na polecenie polskich władz został zatrzymany na granicy, a w prasie rozpętano nagonkę[4].

Srebrny medal, który reprezentacja Polski w koszykówce mężczyzn wywalczyła podczas Mistrzostw Europy w Koszykówce 1963, które rozegrano we Wrocławiu niespełna miesiąc po zakończeniu epidemii

Ze względu na epidemię rozważano odwołanie Mistrzostw Europy w Koszykówce 1963, których gospodarzem miał być Wrocław – miejski komitet zajmujący się epidemią rekomendował takie rozwiązanie, podczas gdy komitet organizacyjny mistrzostw opowiadał się za przeprowadzeniem imprezy zgodnie z planem. O sytuacji informowano Fédération Internationale de Basketball (wiadomości tych nie przekazywano jednak koszykarzom, którzy nie wiedzieli o epidemii), jednak ówczesny sekretarz generalny tej organizacji, Brytyjczyk Renato William Jones, był zdania, iż mistrzostwa powinny zostać rozegrane w Polsce. Miastem, które mogło zastąpić Wrocław w roli gospodarza, była Łódź, w której 5 lat wcześniej odbyły się kobiece mistrzostwa kontynentu. Ostatecznie około miesiąca przed rozpoczęciem zawodów zadecydowano, iż odbędą się one zgodnie z pierwotnym planem[51] – 4 października o godzinie 16 ich otwarcia dokonał Adam Rapacki[52].

W czasie epidemii znacząco zmieniło się nastawienie wrocławian do życia. Jak pisze lokalny dziennikarz i historyk Bogdan Daleszak,

Ospa zwalczała epidemię biurokracji... Nie czekano na pisemka, powiadomienia, pokwitowania, zarządzenia. W tym czasie urzędy nie „urzędowały”, lecz pracowały, działacze nie „działali”, lecz harowali, sprawy mało znaczące były rzeczywiście mało znaczące i załatwiane od ręki, a bardzo trudne nie znaczyły niewykonalne...[53]

Informacja[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza informacja o ospie we Wrocławiu pojawiła się dwa dni po ogłoszeniu stanu alarmowego, na ostatniej stronie lokalnej gazety „Słowo Polskie”. Brzmiała ona następująco:

W ciągu ostatnich kilkunastu dni zarejestrowano i objęto leczeniem szpitalnym we Wrocławiu pięć przypadków, w których dotychczasowy przebieg nie wyklucza ospy prawdziwej[54].

W tym momencie na ospę chorowało już około 20 osób[55]. O sytuacji w mieście wrocławianie, a także ludność w Polsce, byli informowani w prasie, gdzie publikowano, między innymi, zarządzenia sztabu epidemicznego. Jednym z niewielu dostępnych środków komunikacji izolowanych mieszkańców z ich rodzinami, oprócz telefonów, w tamtych czasach niezbyt łatwo dostępnych (łączność zamiejscową można było uzyskać tylko przez centrale obsługiwane ręcznie przez telefonistki; w Szczodrem dostęp do telefonów zarezerwowany był dla sztabu kryzysowego), było radio – radiostacja lokalna Polskiego Radia nadawała krótkie komunikaty skierowane do odbywających kwarantannę, nadawane zawsze o 17.45. Poczta wprowadziła specjalny numer telefonu 019, pod którym retransmitowano komunikaty radiowe[56][47]. Pierwszy poważny komunikat, w którym nie ukrywano powagi i grozy sytuacji, nadano 25 lipca[40], po 10 dniach od jego napisania[57]. Artykuły w lokalnej prasie były cenzurowane szczególnie skrupulatnie i przechodziły konsultację merytoryczną, pierwsze reporterskie zapisy pokazujące prawdziwą sytuację pojawiły się, dopiero gdy do miasta przyjechali dziennikarze z Krakowa i Warszawy, nad którymi lokalna cenzura nie mogła zapanować[58].

W związku z brakiem dostatecznej informacji w Polsce krążyły plotki, że we Wrocławiu ludzie umierają na ulicach, a na chodnikach leżą trupy[21][47]. Kiedy do izolatorium na Praczach dostarczono komorę dezynfekcyjną, powstały przypuszczenia, że jest to piec krematoryjny, w którym będą palone zwłoki zmarłych[59]. Plotki krążyły zresztą na wiele tematów związanych z epidemią: i tak choroba miałaby być przywleczona do Wrocławia przez cyrk, w którym zachorowała tancerka na linie, mająca romans z oficerem, lub też przez Murzyna, który obsypany był strupami, a lekarze rozpoznali u niego świerzb[60].

Izolacja[edytuj | edytuj kod]

Specyficzne życie toczyło się w izolatoriach, w których umieszczono 989 osób (na 2500 przygotowanych miejsc)[58]. Na ich terenie panowały rygorystyczne przepisy. Obowiązywał zakaz tworzenia większych grup, a dotyczyło to zarówno personelu, jak i izolowanych. Obowiązywał szczegółowy regulamin, określający rozkład dnia, prace porządkowe, sprzątanie sal, pranie i tym podobne czynności. Przykładowo odzież przed oddaniem do pralni musiała być wymoczona w roztworze chloraminy[61]. Pacjenci i osadzeni, którzy nazywali siebie żartobliwie „internowanymi”, zachowywali się w większości godnie i spokojnie[60]. Do najczęstszych problemów należało nadużywanie alkoholu przez izolowanych, mimo ścisłej kontroli paczek i prób utrzymania dyscypliny[35]. Dla osób szczególnie uciążliwych przygotowano karne izolatorium w izbie wytrzeźwień przy ul. Sokolniczej, którego szefem był dr Leopold Arendt. Pacjenci źle znosili izolowanie. Były skargi na jakość posiłków oraz żądania dostarczenia papierosów, alkoholu[62], a także szafy grającej[6]. W izolatorium na Psim Polu pijane prostytutki biegały nago po korytarzach[59].

Jednym z elementów walki z chorobą była kwarantanna. Zajmował się nią pięcioosobowy zespół, na czele którego stała Wanda Kocielska. Po każdym stwierdzonym przypadku ustalano metodą wywiadu grupę kontaktów I i II rzędu. Osoby mające kontakt I rzędu z chorym były natychmiast izolowane; osoby, u których stwierdzono kontakt II rzędu trafiały na pięciodniową obserwację. Budynki, w których odbywano kwarantannę, były strzeżone przez milicjantów[63].

W rozmowach prywatnych unikano terminu „ospa”, nazywając ją „czarną panią”[62].

Dezynfekcja[edytuj | edytuj kod]

Odkażanie odzieży w izolatorium w Praczach Odrzańskich

Jednym ze sposobów na zahamowanie szerzenia się zarazków i walki z zakażeniami wtórnymi była dezynfekcja. Grupę dezynfekcji, dezynsekcji i deratyzacji powołano pod koniec lipca 1963. Powołano stałe punkty: w izolatoriach na Psim Polu i Praczach oraz w szpitalu w Szczodrem. Wykonywano trzy rodzaje dezynfekcji: profilaktyczną, dezynfekcję ognisk ospy oraz dezynfekcję końcową. W ramach dezynfekcji profilaktycznej odkażano sprzęty, pomieszczenia, odzież, wydzieliny i wydaliny, powietrze, glebę i zwłoki, a także rzeczy codziennego użytku zmieniające często posiadacza, jak np. pieniądze. Wykorzystywano różne metody: komory dezynfekcyjne, lampy bakteriobójcze, a także chemikalia: chloraminę, wapno chlorowane. Osoby wchodzące do budynków musiały przejść przez słomianą matę nasączoną płynem dezynfekcyjnym, klamki drzwi były owinięte gazą nasączoną chloraminą. Obowiązywało dwukrotne odkażanie podłogi w ciągu dnia[64]. Ponadto karetki odkażano po każdym przewiezieniu chorego. Dezynfekcję końcową wykonywano w szpitalach i izolatoriach po opuszczeniu ich przez chorych. Wykonywano również dezynfekcję mieszkań, z których zabrano osoby chore i przeznaczone do pobytu w izolatorium, co wiązało się z koniecznością oddania kluczy osobom wykonującym odkażanie. Wywoływało to opory z uwagi na troskę o dobro mienia, dlatego czynności te wykonywano z pomocą milicji. Przepisy te złagodzono po 30 lipca i dezynfekowano wyłącznie mieszkania chorych[65].

Szczepienia i leczenie[edytuj | edytuj kod]

Wjazd do izolatorium

Zorganizowano sieć punktów szczepień przeciw ospie, którymi objęto wszystkich mieszkańców miasta (ok. 500 tysięcy) oraz znaczną liczbę mieszkańców kraju spoza Wrocławia; ogółem szczepieniom poddano w Polsce 8,2 mln osób[6][47] (według Rocznika statystycznego 7881 tys.[66][67]), z czego na Dolnym Śląsku dwa miliony[22]. Szczepieniem objęto wszystkich, w późniejszym okresie również tych z przeciwwskazaniami[36], a za uchylanie się od szczepienia przewidziano od 5 sierpnia karę 3 miesięcy aresztu bądź 4500 zł[68]. Do szczepienia przeciwospowego używano sztucznego szczepu wirusa hodowanego na krowach. Szczepienie wykonywano przez naniesienie krowianki na ramię, a następnie wykonanie ok. 30 nakłuć igłą lub skaryfikatorem[69]. Po szczepieniu należało sprawdzić, czy szczepionka się przyjęła (po 4–5 dniach); jeśli po trzech próbach nie było reakcji, wydawano zaświadczenie[36]. Szczepienia wprowadzono od momentu rozpoznania epidemii, a 20 lipca ministerstwo zdrowia zdecydowało o objęciu szczepieniami całego kraju[36]. Wskutek szczepień również osób z przeciwwskazanymi do szczepienia szczepionkami żywymi zanotowano 9 zgonów, u około tysiąca szczepionych zarejestrowano niepożądane odczyny[70].

Liczba szczepień w okresie akcji epidemiologicznej[71]:

Obszar Liczba zaszczepionych
Wrocław i woj. wrocławskie 2598 tys.
woj. opolskie 978 tys.
woj. katowickie 724,2 tys.
Łódź i woj. łódzkie 499,7 tys.
Warszawa 465,7 tys.
Ogółem 7881 tys.

Podczas całego okresu epidemii leczono z powodu ospy 99 pacjentów (w tym 25 pracowników służby zdrowia) w wieku od 8 miesięcy do 83 lat (86 hospitalizowano w Szczodrem), z czego 7 osób zmarło (w tym 4 to personel medyczny). Trzej chorzy pochodzili spoza Wrocławia (z Opola, Wieruszowa i Gdańska). Leczenie chorych trwało ok. 40 dni, z czego 36 dni na oddziale zamkniętym, do momentu odpadnięcia strupów. Leczono m.in. przez podanie surowicy z krwi osób zaszczepionych. Następnie przenoszono ich na oddział drugi; tam poddawani byli kąpieli w roztworze nadmanganianu potasu. Gdy objawy do tego momentu ustąpiły, chory mógł być wypisany do domu, gdzie przebywał jeszcze na 14-dniowym zwolnieniu lekarskim[72][73]. W walce z wirusem uczestniczyło ponad 350 pracowników służby zdrowia[32].

Zakończenie epidemii[edytuj | edytuj kod]

Pod koniec sierpnia rozpoczęto akcję likwidacji izolatoriów. Drugiego września ustalono plan likwidacji szpitali ospowych, ustalając, że chorzy ze Szczodrego mają być zwolnieni do 14 września, a z Prząśnika – do 17 września. Gdyby jednak wystąpiły dalsze zachorowania, przejąłby je szpital w Szczodrem[74]. 19 września, po zakończeniu kwarantanny ostatnich osób narażonych na kontakt z wirusem, uznano, że epidemia wygasła i wszystkie blokady zniesiono. Dokument podpisali: dr Jerzy Rodziewicz i dr Andrzej Ochlewski[6]. Wrocławska epidemia czarnej ospy była ostatnią odnotowaną w Polsce[21]. 8 maja 1980 roku Światowe Zgromadzenie Zdrowia w Genewie oznajmiło zlikwidowanie wszystkich ognisk Variola vera na świecie[6].

W telewizyjnym plebiscycie na człowieka roku 1963 zwyciężyła dr Alicja Surowiec[35].

Wrocławska epidemia w kulturze[edytuj | edytuj kod]

Na kanwie wydarzeń we Wrocławiu z 1963 oparto fabułę kilku książek, m.in. Żołnierze grzechu Andrzeja Ziemiańskiego czy Szczury Wrocławia Roberta Jerzego Szmidta, a także filmu fabularnego w reżyserii Romana Załuskiego pod tytułem Zaraza z 1971[75], zrealizowanego na podstawie reporterskiej książki o epidemii Jerzego Ambroziewicza, wydanej w 1965. Epidemii ospy poświęcono także jeden odcinek serialu dokumentalnego Czarny serial[76].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ „Przywleczenie choroby” (jak też „zawleczenie choroby” oraz słowa i wyrażenia pochodne) to termin używany przez epidemiologów.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 39.
  2. ↑ a b c d Marta Tychmanowicz: Marta Tychmanowicz: czarna śmierć – epidemia czarnej ospy we Wrocławiu. [w:] Wirtualna Polska [on-line]. 2013-07-15. [dostęp 2017-09-17].
  3. ↑ Skotnicka-Palka 2013 ↓, s. 27.
  4. ↑ a b c d e f g h i j Joanna Kuciel-Frydryszak: Ospa we Wrocławiu: Jak pięćdziesiąt lat temu zabijała Czarna Pani?. [w:] Newsweek [on-line]. 2013-07-15. [dostęp 2017-09-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-17)].
  5. ↑ Robert Gluth. „Twierdza” Szczodre. „Dziennik Łódzki” rozmawia z bohaterską lekarką.. „Dziennik Łódzki”. Rok XVIII (193 (5194), „A”), s. 1–2, 1963-08-14. Wydawnictwo Prasowe „Prasa Łódzka”, RSW „Prasa”. (pol.). 
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l „Witamy się bez podawania rąk” Epidemia ospy prawdziwej we Wrocławiu. [w:] Gazeta Dolnośląskiej Izby Lekarskiej [on-line]. [dostęp 2017-09-16]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  7. ↑ a b c John M. Eyler, Smallpox in history: the birth, death, and impact of a dread disease, „The Journal of Laboratory and Clinical Medicine”, 142 (4), 2003, s. 216–220, DOI: 10.1016/S0022-2143(03)00102-1, ISSN 0022-2143, PMID: 14625526 [dostęp 2017-10-05].
  8. ↑ a b Erika Hammarlund i inni, Antiviral Immunity following Smallpox Virus Infection: a Case-Control Study, „Journal of Virology”, 84 (24), 2010, s. 12754–12760, DOI: 10.1128/JVI.01763-10, ISSN 0022-538X, PMID: 20926574, PMCID: PMC3004327 [dostęp 2017-10-05].
  9. ↑ Catherine Thèves, Eric Crubézy, Philippe Biagini, History of Smallpox and Its Spread in Human Populations, „Microbiology Spectrum”, 4 (4), 2016, DOI: 10.1128/microbiolspec.PoH-0004-2014, ISSN 2165-0497, PMID: 27726788 [dostęp 2017-10-05].
  10. ↑ Reed F. Johnson i inni, Cowpox virus infection of cynomolgus macaques as a model of hemorrhagic smallpox, „Virology”, 418 (2), 2011, s. 102–112, DOI: 10.1016/j.virol.2011.07.013, ISSN 0042-6822, PMID: 21840027, PMCID: PMC3164762 [dostęp 2017-10-05].
  11. ↑ a b c d e Elizabeta Ristanovic i inni, Smallpox as an actual biothreat: lessons learned from its outbreak in ex-Yugoslavia in 1972, „Annali dell’Istituto Superiore Di Sanita”, 52 (4), 2016, s. 587–597, DOI: 10.4415/ANN_16_04_21, ISSN 0021-2571, PMID: 27999233 [dostęp 2017-10-05].
  12. ↑ a b c Joel G. Breman, D.A. Henderson, Diagnosis and management of smallpox, „The New England Journal of Medicine”, 346 (17), 2002, s. 1300–1308, DOI: 10.1056/NEJMra020025, ISSN 1533-4406, PMID: 11923491 [dostęp 2017-10-05].
  13. ↑ Julia Sasse, Hans R. Gelderblom, [Lessons learnt from the German smallpox outbreaks after World War II], „Bundesgesundheitsblatt, Gesundheitsforschung, Gesundheitsschutz”, 58 (7), 2015, s. 730–737, DOI: 10.1007/s00103-015-2168-8, ISSN 1437-1588, PMID: 26059691 [dostęp 2017-10-05].
  14. ↑ Milena Ilic, Irena Ilic, The last major outbreak of smallpox (Yugoslavia, 1972): The importance of historical reminders, „Travel Medicine and Infectious Disease”, 17, 2017, s. 69–70, DOI: 10.1016/j.tmaid.2017.05.010, ISSN 1873-0442, PMID: 28545976 [dostęp 2017-10-05].
  15. ↑ Zack S. Moore, Jane F. Seward, J. Michael Lane, Smallpox, „The Lancet”, 367 (9508), 2006, s. 425–435, DOI: 10.1016/S0140-6736(06)68143-9, ISSN 1474-547X, PMID: 16458769 [dostęp 2017-10-05].
  16. ↑ Anna Kuna i inni, An attempt to estimate the minimal number of Poles infected and treated for malaria in Poland and abroad, „International Maritime Health”, 66 (4), 2015, s. 233–237, DOI: 10.5603/IMH.2015.0044, ISSN 2081-3252, PMID: 26726894 [dostęp 2017-10-05].
  17. ↑ a b Trzaskowska 2008 ↓, s. 8.
  18. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 8–9.
  19. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 9.
  20. ↑ Skotnicka-Palka 2013 ↓, s. 21.
  21. ↑ a b c d e f g h i j k l Mariusz Nowik: „Środek i dno piekła z nikłą nadzieją na ocalenie” Epidemia ospy we Wrocławiu. [w:] tvn24 [on-line]. [dostęp 2017-09-16].
  22. ↑ a b c Wanda Dybalska: Dekady mojego Wrocławia. Lata 60.. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. 2005-05-18. [dostęp 2017-09-16].
  23. ↑ a b Julita Kamionkowska: Ostatnia wizyta Czarnej Pani – epidemia ospy prawdziwej we Wrocławiu. [w:] Histmag [on-line]. 2013-07-15. [dostęp 2017-09-17].
  24. ↑ Jadwiga Nowicka i inni, [Leukemic reaction in the course of uterine myoma and urinary tract infection in pregnancy], „Ginekologia Polska”, 75 (11), 2004, s. 874–878, ISSN 0017-0011, PMID: 15754578 [dostęp 2017-10-06].
  25. ↑ a b Cegliński 2013 ↓, s. 12.
  26. ↑ Joshua R. Duncan i inni, Varicella seroepidemiology in United States air force recruits: A retrospective cohort study comparing immunogenicity of varicella vaccination and natural infection, „Vaccine”, 35 (18), 2017, s. 2351–2357, DOI: 10.1016/j.vaccine.2017.03.054, ISSN 1873-2518, PMID: 28359621 [dostęp 2017-09-17].
  27. ↑ Skotnicka-Palka 2013 ↓, s. 21–22.
  28. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 11.
  29. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 13.
  30. ↑ Śmiertelna zaraza we Wrocławiu. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. [dostęp 2017-09-17].
  31. ↑ a b Daleszak 1970 ↓, s. 321.
  32. ↑ a b Skotnicka-Palka 2013 ↓, s. 30.
  33. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 29.
  34. ↑ Skotnicka-Palka 2013 ↓, s. 22.
  35. ↑ a b c Wanda Dybalska: Akta W. Śmiertelna zaraza we Wrocławiu. Jak zmieniła miasto?. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. 2015-04-06. [dostęp 2017-09-17].
  36. ↑ a b c d Skotnicka-Palka 2013 ↓, s. 23.
  37. ↑ a b Trzaskowska 2008 ↓, s. 14.
  38. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 15–16.
  39. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 46.
  40. ↑ a b Daleszak 1970 ↓, s. 322.
  41. ↑ Ognisko ospy we Wrocławiu jest już w zasadzie opanowane. „Gazeta Robotnicza”, s. 4, 1963-08-01. 
  42. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 47.
  43. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 47–48.
  44. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 17.
  45. ↑ a b Skotnicka-Palka 2013 ↓, s. 29.
  46. ↑ Cegliński 2013 ↓, s. 113.
  47. ↑ a b c d 2-02-2013: Czarna ospa we Wrocławiu. Epidemia sprzed pół wieku (www.tvn24.pl). [w:] tvn24 [on-line]. [dostęp 2017-09-17].
  48. ↑ Skotnicka-Palka 2013 ↓, s. 29–30.
  49. ↑ Cegliński 2013 ↓, s. 13.
  50. ↑ Daleszak 1970 ↓, s. 324.
  51. ↑ Cegliński 2013 ↓, s. 13–15.
  52. ↑ Cegliński 2013 ↓, s. 24.
  53. ↑ Daleszak 1970 ↓, s. 323–324.
  54. ↑ Komunikat Wydziału Zdrowia. „Słowo Polskie”. 168, s. 4, 1963-07-17. 
  55. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 10.
  56. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 46–47.
  57. ↑ Daleszak 1970 ↓, s. 325.
  58. ↑ a b Daleszak 1970 ↓, s. 326.
  59. ↑ a b Skotnicka-Palka 2013 ↓, s. 28.
  60. ↑ a b Kienzler 2015 ↓, s. 46.
  61. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 37.
  62. ↑ a b Z archiwum: Epidemia ospy we Wrocławiu. [w:] Gazeta Wrocławska [on-line]. 2011-04-01. [dostęp 2017-09-17].
  63. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 38.
  64. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 40.
  65. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 40–41.
  66. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 24.
  67. ↑ Rocznik Statystyczny. Warszawa: 1994, s. 446 (tab. 25).
  68. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 22–25.
  69. ↑ Skotnicka-Palka 2013 ↓, s. 23–24.
  70. ↑ Agata Pająk, Barbara Królak-Olejnik. Polski Kalendarz Szczepień Ochronnych – wczoraj, dziś i jutro. „Piel. Zdr. Publ.”. 1, s. 94, 2015. Akademia Medyczna we Wrocławiu. ISSN 2082-9876. 
  71. ↑ Rocznik statystyczny 1964. Warszawa: 1964, s. 446, tab. 25 (631) Szczepienia ochronne.
  72. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 27.
  73. ↑ Skotnicka-Palka 2013 ↓, s. 26.
  74. ↑ Trzaskowska 2008 ↓, s. 48.
  75. ↑ Zaraza. [w:] Film Polski [on-line]. [dostęp 2017-09-17].
  76. ↑ Czarny serial. [w:] Film Polski [on-line]. [dostęp 2017-12-10].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Wrocław – strefa zamknięta, strefa otwarta. W: Łukasz Cegliński, Marek Cegliński: Srebrni chłopcy Zagórskiego. Warszawa: Studio AWP, 2013, s. 12. ISBN 978-83-85740-25-4.
  • Bogdan Daleszak: Bedeker Wrocławski. Ossolineum, 1970.
  • Zbigniew Hora: Variola vera. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982. ISBN 83-04-01052-6.
  • Kienzler Iwona: Kronika PRL tom 3. Afery i skandale. Warszawa: Edipresse Kolekcje, 2015, s. 39–45. ISBN 978-83-7989-415-4.
  • Jerzy Bogdan Kos: Epitafium dla ospy. Alarm dla Wrocławia. Wrocław: Wydawnictwo Silesia, 1991.
  • Małgorzata Skotnicka-Palka. 97 dni grozy. Epidemia ospy prawdziwej we Wrocławiu. „Pamięć i Przyszłość”. 21 (3), s. 21–30, 2013. 
  • Grażyna Trzaskowska: Epidemia czarnej ospy we Wrocławiu w 1963 roku. Wrocław: Stowarzyszenie na rzecz Promocji Dolnego Śląska, 2008. ISBN 978-83-923255-9-8.
  • Archiwum IPN (sygn. IPN BU 329/39), Dokumentacja dot. epidemii ospy naturalnej. Instrukcje, relacje z posiedzeń, wycinki gazet, raporty

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Epidemia_ospy_prawdziwej_we_Wrocławiu&oldid=70501394”