Ełdyty Wielkie
54°00′06″N 20°10′02″E/54,001667 20,167222| osada | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2006) |
160 |
| Strefa numeracyjna |
89 |
| Kod pocztowy |
11-135[2] |
| Tablice rejestracyjne |
NLI |
| SIMC |
0480595 |
Położenie na mapie gminy Lubomino  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |
Położenie na mapie powiatu lidzbarskiego  | |
| 54°00′06″N 20°10′02″E/54,001667 20,167222[1]
| |
Ełdyty Wielkie (niem. Gross Elditten[potrzebny przypis]) – osada w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie lidzbarskim, w gminie Lubomino przy drodze wojewódzkiej nr 593.
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego. Osada znajduje się w historycznym regionie Warmia.
W części miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rolne Ełdyty Wielkie[3].
Historia wsi[edytuj | edytuj kod]
Ełdyty są najstarszą wsią parafialną na terenie Warmii. Wieś o powierzchni 110 łanów lokowana była w 1289 przez biskupa warmińskiego Henryka Fleminga. Pierwszym właścicielem wsi był Kondrad Wendepfaffe – szwagier biskupa Fleminga. Z rodziną Wendepfaffe związana była rodzina Padeluchów. (Wszyscy łącznie z biskupem pochodzili z Lubeki). Okresowo do 1388 r. właścicielem Ełdyt był Henryk Padeluche. W latach 1667–1908 Ełdyty (majątek ziemski o powierzchni 650 ha znajdowały się w posiadaniu rodziny Hatyńskich, później von Hatten. Z rodziny tej pochodził biskup Andrzej von Hatten. Po Hattenach właścicielami Ełdyt do 1945 r. była rodzina Strachowsky.
Z Ełdyt pochodziła Dorota Zegger, która w roku 1747 oskarżono o zmowę z diabłem i o to, że często udawała się na tańce. Sędzia skazał ją na spalenie na stosie, jednak właściciel Ełdyt (Theodor von Hatten) zmienił wyrok – polecił katu ściąć głowę, a tułów spalić.
Parafia[edytuj | edytuj kod]
Powstanie parafii przewidziano w akcie lokacyjnym wsi z 1289 r. Kościół w Ełdytach pw. św. Marcina wybudowano w pierwszej połowie XIV w. Pierwsza wzmianka o proboszczu pochodzi z 1345 r. Parafia jako jedna z niewielu na terenie diecezji warmińskiej miała patronat prywatny. Po ukształtowaniu się archiprezbiteratów parafia Ełdyty należała do archiprezbiteratu orneckiego. Według zachowanych protokołów wizytacyjnych parafii, szkoła parafialna była tu w 1583 r. i w latach późniejszych. W 1729 do parafii (obok Ełdyt) należały wsie: Wysokie, Świękity i Klony. W 1772 r. na terenie parafii było 16 urodzin, 14 zgonów i dwa śluby. Komunię wielkanocną przyjęło 400 parafian.
O kościele w Ełdytach pisał Orłowicz w sposób następujący: "...na granicy Warmii nad Pasarją Ełdyty (Elditten) z bardzo starym kościołem zbudowanym z granitu...". Kościół w całości wybudowany był z kamienia polnego. W czasie remontu w latach 1885–1886 prezbiterium nakryte zostało sklepieniem krzyżowo-żebrowym mury korpusu kościoła podwyższono domurówką z cegły. Świątynia jest niska, oszkarpowana, szczyty regotyzowane, nad zachodnią fasadą w XIX w. dodano niepozorną wieżyczkę[4]. Wystrój wnętrza kościoła jest neogotycki, z elementami baroku – rzeźby i obrazy z XVII–XVIII w.
Demografia i inne[edytuj | edytuj kod]
W 1818 r. w Ełdytach było 133 mieszkańców, w 1939 – 249 i w 2000 – 310. W XVIII w. funkcjonował tu młyn wodny i wiatrak. We wsi zachował się XIX w. dwór. Budynek dworu jest budowlą jednokondygnacyją na rzucie prostokąta z dwukondygnacyjnym ryzalitem. Od 2002 r. dwór jest własnością prywatną.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- Kościół w Ełdytach jest przypuszczalnie najstarszym zachowanym murowanym kościołem na Warmii. Zachodni portal był zabezpieczony przez bronę - dowód na funkcję kościoła jako schronienia w razie nagłej potrzeby, a więc czasową bliskość ostatnich powstań pruskich u schyłku XIII w. Ełdyty reprezentują pierwszy warmiński typ kościoła wiejskiego, złożonego z salowego korpusu i zwężonego, poligonalnego chóru, jednak bez zachodniej wieży[5].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec "Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich" (Wydanie III), Olsztyn 2001, ISBN 83-912840-2-6.
- Tadeusz Chrzanowski, "Przewodnik po zabytkowych kościołach północnej Warmii", Olsztyn, 1978.
- Andrzej Kopiczko ''Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525-1772", Olsztyn 1993.
- Jan Chłosta, "Słownik Warmii (historyczno-geograficzny)". Wyd. Littera, Olsztyn 2002.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 29471
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 247 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ M.P. z 1958 r. nr 11, poz. 73
- ↑ Piotr Skurzyński "Warmia, Mazury, Suwalszczyzna" Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8 s. 101
- ↑ Christofer Herrmann, Christofer Herrmann: Warmia i Mazury - przewodnik po zabytkach sztuki [online] [dostęp 2019-05-29] (ang.).
