Francesco Nullo
Francesco Giuseppe Nullo (ur. 1 marca 1826 w Bergamo, zm. 5 maja 1863 w Krzykawce) – włoski wojskowy i działacz narodowy. We Włoszech uważany jest za jednego z radykalnych współpracowników Garibaldiego, który w licznych kampaniach wojennych przyczynił się do budowy zjednoczonego państwa włoskiego. Aczkolwiek nie jest zwykle zaliczany do panteonu włoskich bohaterów narodowych, jest stosunkowo znany we wschodniej Lombardii i w rodzinnym Bergamo. Znacznie większym uznaniem cieszy się w Polsce, gdzie w związku ze swoją śmiercią podczas powstania styczniowego jest uważany za jednego z nielicznych obcokrajowców poległych w walce o niepodległość Polski.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Dzieciństwo, młodość i rodzina
[edytuj | edytuj kod]Francesco Giuseppe Nullo[1] urodził się w dobrze sytuowanej burżuazyjnej rodzinie; jego ojciec Arcangelo Nullo (1801–1852) był właścicielem zakładu tekstylnego w Bergamo[2], miasta w należącym do korony austriackiej Królestwie Lombardzko-Weneckim. Francesco był najstarszy z sześciu synów[3]. Swoją najwcześniejszą edukację odebrał w Scuola Elementare dei Tre Passi; w 1837 roku wstąpił do Gimnasio Vescovile w Celana, gdzie uczył się do 1840 roku. Potem został wysłany do Mediolanu, by odebrał wykształcenie handlowe. Uczył się najprawdopodobniej w Regia Scuola Tecnica, a następnie praktykował w mediolańskich kantorach i zakładach przemysłowych[4].
Nullo nigdy się nie ożenił. Pod koniec lat 50. zaręczył się z Celestiną Belotti (1834–?)[5], wywodzącą się z klasy średniej dziewczyną z Bergamo, z zawodu modystką[6]. Nie jest jasne, dlaczego para się nie pobrała; aż do śmierci Francesco i Celestina pozostawali narzeczonymi. Nullo nie miał dzieci. Jego niektórzy bracia również zaangażowali się w działalność narodowo-rewolucyjną, jeden służył potem w armii sardyńskiej, jeden we flocie, jeden był urzędnikiem celnym, a dwaj prowadzili rodzinny zakład tekstylny w Bergamo. Żaden z nich nie stał się postacią publicznie znaną[3].
Mediolan i Treviso (1848–1849)
[edytuj | edytuj kod]Nullo i jego bracia natychmiast przyłączyli się do antyaustriackiego powstania, które wybuchło w Mediolanie w marcu 1848 roku[7]; podczas zamieszek brat Ludovico został ranny w nogę[8]. Kiedy po wycofaniu wojsk cesarskich mediolański Rząd Tymczasowy wezwał do wyzwolenia kolejnych terenów Włoch, Nullo wstąpił do korpusu ochotniczego znanego jako Corpo dei Volontari di Manara. Jednostka ta w kwietniu została skierowana na bagienne tereny nad Padem i nad Piawą; po krótkiej kampanii Nullo znalazł się w zajętym przez powstańców Treviso. Opuścili oni miasto w czerwcu, w obliczu kontrofensywy austriackiej, a Nullo powrócił do Mediolanu[9].
W stolicy Lombardii Nullo został wcielony do Regia Armata Sarda, regularnej armii sardyńskiej, w ramach której uczestniczył w walkach z nacierającym korpusem Radetzkiego. Został wtedy awansowany do stopnia podporucznika[10]. Po opuszczeniu Mediolanu jednostka Nullo wycofała się do Królestwa Sardynii i prowadziła działania odwrotowe aż do wiosny 1849 roku. Po bitwie pod Novarą, w której prawdopodobnie nie uczestniczył, w połowie maja 1849 Nullo złożył podanie o zwolnienie z armii sardyńskiej; zostało ono przyjęte[11].
Rzym i aresztowanie (1849)
[edytuj | edytuj kod]Pod koniec maja 1849 Nullo przedostał się do Rzymu, wówczas pod rządami powstańczego dyrektoriatu. Został przyjęty do pułku republikańskiej kawalerii Lancieri della Morte; w początkach czerwca uczestniczył w walkach z Francuzami i po raz pierwszy znalazł się wtedy pod rozkazami Garibaldiego[12]. W lipcu w ramach trzytysięcznej kolumny garibaldczyków wyszedł z Wiecznego Miasta, a w trakcie przemarszu na północny wschód został w Cetonie mianowany kwatermistrzem i krótko reprezentował Garibaldiego w San Marino[13]. Ścigany przez korpus austriacki Garibaldi zdecydował się rozproszyć kolumnę; w początkach sierpnia Nullo powrócił w rodzinne strony i tymczasowo ukrył się w Celana, miejscowości którą znał z okresu nauki w szkole biskupiej[14].
W połowie listopada 1849 Nullo został aresztowany jako podejrzany o udział w rebelii. Śledczy nie dysponowali jednak przekonującymi dowodami i Nullo został skazany na 3 miesiące więzienia. Odwołał się i jego apelacja została uwzględniona, a karę zmniejszono do 6 dni więzienia[15]. Pod koniec miesiąca znalazł się znowu na wolności, gdzie zadeklarował wolę kontynuowania studiów handlowych, a w dalszej perspektywie prowadzenia działalności komercyjnej; zaraz potem powrócił do Bergamo[16].
Zawodowe intermezzo (1849–1858)
[edytuj | edytuj kod]W Bergamo Nullo zaangażował się w działalność przedsiębiorstwa prowadzonego przez swojego ojca oraz w działalność firmy Ditta Magni, własność swojego matczynego dziadka[17]. Według utrzymanej w hagiograficznym tonie biografii znacznie przyczynił się do rozwoju obu firm, rozbudowując istniejącą infrastrukturę oraz wprowadzając nowe technologie dotyczące obróbki przędzalniczej lnu, konopi oraz bawełny. Po śmierci ojca w 1852 roku stał się główną postacią w rodzinnym przedsiębiorstwie. W związku z poszerzeniem produkcji w 1854 roku zawarł nowy dziesięcioletni kontrakt dotyczący wynajmu nieruchomości dla zakładu Santa Anna w Clusone, niedaleko Bergamo[18].
Po kilku latach doświadczeń w produkcji i handlu w 1857 roku Nullo założył własną spółkę komandytową o nazwie Francesco Nullo & C. i został jej dyrektorem[19]. W 1857 roku Nullo został nagrodzony oznaczeniem Medaglia d’Argento na Wystawie Prowincjonalnej organizowanej przez Societá Industriale Bergamasca; cztery lata potem otrzymał honorowe wyróżnienie na Esposizione Nazionale di Firenze[20]. Działalność firmy prowadzona była na szeroką skalę; Nullo wielokrotnie opuszczał Cesarstwo Austriackie w interesach, wyjeżdżając z Lombardii m.in. do różnych państw włoskich i do Szwajcarii[20].
Zdobycie Lombardii wschodniej (1859)
[edytuj | edytuj kod]Po wybuchu wojny sardyńsko-austriackiej w kwietniu 1859 roku Nullo opuścił rodzinne strony i ponownie oddał się pod rozkazy Garibaldiego. W początkach maja znalazł się w Turynie i dołączył do ochotniczej kolumny Cacciatori delle Alpi, strzelców alpejskich; działała ona na lewym skrzydle armii francusko-sardyńskiej[21]. Stanowisko, konkretny przydział bojowy i generalnie rola samego Nullo nie są znane, wiadomo jednak, że nie dowodził żadnym większym oddziałem liniowym. Źródła wspominają głównie o jego zaangażowaniu w działania plutonu konnego znanego jako Squadra delle Guide, prowadzącego akcje o charakterze rozpoznawczym.
Na początku czerwca Nullo wraz z kilkoma ludźmi w cywilnym ubraniu przeniknął do Bergamo, zbierając informacje wywiadowcze. Wkrótce potem kolumna garibaldczyków wkroczyła do miasta, opuszczonego już przez armię austriacką[21]. Nastąpił kilkudniowy okres świętowania triumfu. W tym czasie Nullo został odznaczony medalem za odwagę. W ciągu kilku następnych tygodni, po utarczkach i drobniejszych starciach z wycofującymi się Austriakami, garibaldczycy zajęli całą wschodnią Lombardię i wkroczyli na teren Wenecji Euganejskiej. Tam też zastał ich podpisany w lipcu 1859 roku traktat rozejmowy[22].
Wyprawa Tysiąca i Sycylia (1860)
[edytuj | edytuj kod]Wiosną 1860 Nullo prowadził szeroką akcję rekrutacyjną w Bergamo, wówczas już należącym do Królestwa Sardynii. Zgodnie z poleceniem Garibaldiego szukał ochotników do kampanii na południu Półwyspu Apenińskiego. Gdy tzw. Wyprawa Tysiąca wypłynęła z Genui, Nullo znajdował się na tym samym statku co Garibaldi[23]. Po wylądowaniu w Marsali na Sycylii ponownie znalazł się w konnej formacji zwiadowczej, Corpo delle Guide, którą częściowo finansował z własnej kieszeni[23]. Dzięki m.in. jego działaniom rozpoznawczym kolumna garibaldczyków uniknęła zasadzek oddziałów burbońskich i manewrując, zajęła najpierw Calatafimi[24], a potem Palermo[25].
W czerwcu Nullo został mianowany Luogotenente delle Guide al Quartier Generale, kapitanem zwiadu przy Sztabie Generalnym. Jednym z jego zadań było m.in. sprowadzenie uzupełnień. Opuścił Sycylię i drogą morską przez Genuę powrócił na krótko do Bergamo, gdzie w czerwcu i lipcu prowadził intensywną akcję rekrutacyjną. W początkach sierpnia 1860 na czele około 900-osobowego kontyngentu, złożonego głównie z bergamończyków, wylądował ponownie na Sycylii[26]. W związku z sukcesem akcji rekrutacyjnej Bergamo zaczęto z czasem określać jako „Città Dei Mille”, Miasto Tysiąca, wskazując na jego kluczowe znaczenie w garibaldzkiej Wyprawie Tysiąca.
Zwycięstwa w Kalabrii i Kampanii (1860)
[edytuj | edytuj kod]W sierpniu 1860 Nullo uczestniczył w walkach w Kalabrii, jednak ich szczegóły nie są znane. Wiadomo, że pod koniec miesiąca został awansowany na majora[27]. Pojedyncze epizody dokumentują nie tyle kompetencje dowódcze Nullo ile raczej jego graniczącą z brawurą osobistą odwagę oraz talenty propagandowe; stając oko w oko z oddziałami burbońskimi, potrafił przekonać je do przejścia na stronę rebeliantów[28]. Garibaldi wysoko sobie cenił umiejętności Nullo; gdy we wrześniu czerwone koszule wkraczały do zdobytego bez walki Neapolu, Nullo znalazł się w składzie elitarnej trzydziestoosobowej gwardii dyktatora[29].
We wrześniu Nullo towarzyszył Garibaldiemu podczas jego krótkiego powrotu na Sycylię, poświęconego głównie reorganizacji tyłów i administracyjnym nominacjom personalnym[29]. Pod koniec miesiąca powrócił do sztabu garibaldczyków w Caserta. Nie jest jasne, czy w Bitwie nad Volturno brał udział, służąc w jednostkach liniowych, czy też pełnił funkcje sztabowe. Po zwycięstwie był wymieniany przez dyktatora wśród najbardziej zasłużonych: „quando si ha dei luogotenenti come Avezzana, Medici, Bixio, Sirtori, Tùrr, Eber, Sacchi, Milbitz, Simonetta, Missori, Nullo è ben difficile vedere la vittoria disertare le bandiere della libertà”[30]. W październiku został mianowany podpułkownikiem[31].
Katastrofa w Molise (1860)
[edytuj | edytuj kod]Chociaż jesienią 1860 roku niemal całe Królestwo Obojga Sycylii znalazło się pod kontrolą garibaldczyków i armii sardyńskiej, a Franciszek II schronił się w obleganej Gaetcie, to w górach Molise i Abruzji narodziła się proburbońska chłopska partyzantka. Opanowała ona niektóre mniejsze miasta, a jej siedzibą stała się Isernia. Garibaldi sformował dwutysięczną kolumnę, której zadaniem było zdławienie powstania. Składała się ona głównie z ochotników z Legione del Matese, a na jej czele stanął Nullo[32]. W połowie października kolumna skierowała się na tereny ogarnięte rebelią i zajęła wieś Pettorano, kilka kilometrów od Iserni.
17 października garibaldczycy zostali zaatakowani przez proburbońską partyzantkę. Nullo, który do tej pory nie dowodził żadnym większym zgrupowaniem, nie zdawał sobie sprawy z zagrożenia. Zachowywał się niefrasobliwie i niemal natychmiast stracił kontrolę nad swoim zgrupowaniem, a gdy jego sztab znalazł się poza terenem starcia, uciekł z pola walki. Garibaldczycy zostali najpierw zdziesiątkowani w bitwie, a potem zmasakrowani podczas panicznej ucieczki, m.in. przez uzbrojone w widły i cepy kobiety oraz podrostków[33]. Starcie okazało się najkrwawszą bitwą stoczoną podczas całej kampanii neapolitańsko-sycylijskiej[34]; z ponad tysiąca garibaldczyków z życiem uszło 372[35].
Po kampanii południowej (1861–1862)
[edytuj | edytuj kod]Klęska pod Pettorano nie miała wpływu ani na karierę wojskową Nullo ani na jego wysoką ocenę przez Garibaldiego. Po dwumiesięcznym urlopie w Bergamo w początkach 1861 roku powrócił do Neapolu, gdzie m.in. kierował czystkami we własnych szeregach; zasiadał także w komisji medalowej[36]. Latem 1861 został awansowany na pułkownika kawalerii, choć nie w ramach regularnej armii sardyńskiej, ale w szeregach Corpo del Volontari; na przełomie lat 1861 i 1862 pełnił służbę garnizonową i sztabową w Lombardii. W początkach 1862 roku Nullo złożył rezygnację. Powodem były plany Garibaldiego, który przygotowywał się do zorganizowania powstania w austriackim Tyrolu[37].
W maju 1862 w Sarnico Nullo został aresztowany pod zarzutem samowolnego oddalenia się z garnizonu (pozostawał jeszcze w szeregach armii). Historycy sądzą, że rzeczywistym powodem zatrzymania była polityka nowo utworzonego Królestwa Włoch, którego władze nie zamierzały nadwerężać stosunków z Cesarstwem Austriackim i obawiały się prowokacji. W jego sprawie interweniował m.in. Garibaldi. Po sporze kompetencyjnym między prokuraturami w Bergamo i Brescii i dwutygodniowym pobycie w areszcie, Nullo został ostatecznie zwolniony bez postawienia mu zarzutów[38].
Aspromonte (1862)
[edytuj | edytuj kod]Latem 1862 roku Nullo w porozumieniu z Garibaldim prowadził tajną kampanię na rzecz organizacji kolejnej wyprawy, której celem tym razem miał być znajdujący się w Państwie Kościelnym Rzym. Chociaż Nullo pozostawał pod nadzorem policji, latem udało mu się przedostać lądem z Bergamo pod Neapol, a następnie stamtąd morzem na Sycylię; tam dołączył do swojego przywódcy[39]. W następnych tygodniach Nullo uczestniczył w formowaniu korpusu ochotniczego, w jego wymarszu pod hasłem „Roma o morte”, a następnie w lądowaniu w Kalabrii.
Pod koniec sierpnia 1862 doszło do konfrontacji garibaldczyków z wojskami królewskimi pod Aspromonte. Nullo znajdował się w sztabie Garibaldiego i był jednym z kluczowych dowódców, którzy najpierw zgodnie z rozkazem powstrzymywali rebeliantów od otwarcia ognia, a potem prowadzili negocjacje z oficerami oddziałów rządowych. Kiedy garibaldczycy złożyli broń, Nullo wraz z całym dowództwem został aresztowany i umieszczony najpierw w twierdzy Fenestrelle w Alpach piemonckich, a następnie w twierdzy Varignano w Ligurii. W początkach października 1862 król ogłosił amnestię, dzięki której po około 5 tygodniach uwięzienia Nullo wyszedł na wolność i wrócił do Bergamo[40].
Powstanie styczniowe (1863)
[edytuj | edytuj kod]W Bergamo Nullo zajął się z powrotem rodzinnym przedsiębiorstwem aż do czasu, gdy w początkach 1863 roku do Włoch dotarły informacje o powstaniu styczniowym. Początkowo zwolennicy Garibaldiego liczyli się z rozpoczęciem równoległego powstania na Węgrzech; w tej sytuacji myśleli o zorganizowaniu insurekcji na austriackich tyłach w Wenecji Euganejskiej[41]. Ostatecznie niektórzy aktywiści, pozostający w kontakcie z działającymi we Włoszech polskimi konspiratorami, zdecydowali się sami pojechać do Królestwa Polskiego. W drugiej połowie kwietnia kilkunastu Włochów, z których najwięcej doświadczenia bojowego miał Nullo, dostało się pociągami przez Wiedeń do Krakowa[42].
W Krakowie Nullo i jego ludzie skontaktowali się z Józefem Miniewskim, który po kampanii na Kielecczyźnie przebywał z misją powstańczą w Galicji. 3 maja Nullo na czele oddziału włosko-francusko-polskiego przekroczył pod Krzeszowicami granicę austriacko-rosyjską[43] i po nocnym przemarszu następnego dnia dotarł do oddziału Miniewskiego, gdzie zaopatrzył się w broń[44]. Świtem 5 maja około 500-osobowa kolumna została zaatakowana przez wojska rosyjskie pod Krzykawką; wymiana ognia trwała kilka godzin, a Nullo dowodził na prawym skrzydle zgrupowania. Zmarł na polu bitwy, w wyniku śmiertelnego postrzału, który otrzymał chwilę wcześniej[45].
Światopogląd i przekonania polityczne
[edytuj | edytuj kod]Nullo urodził się w rodzinie katolickiej, został ochrzczony i przynajmniej do końca lat 50. pozostawał zarejestrowany jako katolik[20]; jego narzeczeństwo również naznaczone było rysem religijnym[6]. Żadne ze źródeł nie informuje jednak ani o jego praktykach religijnych ani o charakterze jego wiary, wiadomo jednak, że tak w 1849 roku jak 1862 czynnie zmierzał do obalenia świeckiej władzy papieża i likwidacji Państwa Kościelnego. W 1860 roku[46] lub 1862[47] pod wpływem Garibaldiego Nullo przeszedł inicjację masońską i stał się członkiem loży rytu szkockiego, nie jest jednak jasne czy wiązało się to z porzuceniem wiary, czy też Nullo przeszedł na pozycje katolicyzmu liberalnego, nierzadkiego wśród miejskiej burżuazji włoskiej tego okresu.
Od czasu młodzieńczego pobytu w Mediolanie Nullo znalazł się pod wpływem radykalnego liberalizmu spod znaku Mazziniego[11]. Opierał się on na idei władzy ludu i pozostawał w kręgu romantycznych haseł wolności i sprawiedliwości, krzewionych przez iluminatów, karbonariuszy itp. Jego najważniejszym elementem był pan-włoski nacjonalizm. Drugim był republikanizm; aczkolwiek Nullo służył w armii Królestwa Sardynii i wraz z Garibaldim uczestniczył w uroczystościach na cześć króla Wiktora Emanuela II, jego ideałem pozostawała republika[48]. Niektórzy autorzy wskazują, że włoski nacjonalizm Nullo nie kłócił się z jego internacjonalizmem, wyrażającym się m.in. w planach dotyczących wsparcia greckiego powstania przeciw Turkom i udziału w polskim powstaniu przeciw Rosji; internacjonalizm ten był jakoby zakorzeniony w masońskiej idei braterstwa narodów[49].
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]W Polsce
[edytuj | edytuj kod]Prasa krakowska już w kilka dni po bitwie pod Krzykawką zamieściła informacje o śmierci „jenerała Franciszka Nullo”[50]. W 1864 roku pojawiły się wzmianki bibliograficzne dotyczące wydanej we Włoszech książki Stefanoniego[51]. Jako włoski bohater, który poległ w walce za polską sprawę, Nullo zaczął być wymieniany w prasie galicyjskiej dopiero w początkach XX wieku[52]. W 1908 roku na cmentarzu w Olkuszu, gdzie znajdował się skromny grób Nullo, z inicjatywy miejscowych obywateli w ciągu jednej nocy i w tajemnicy przed władzami rosyjskimi postawiono pomnik ze stosownym napisem[53]. Po zajęciu miasta przez armię austriacką w 1915 roku w Olkuszu zorganizowano obchody ku czci poległego, a na polanie postawiono krzyż, upamiętniający bitwę[54]. Na przełomie lat 1918–1919 w północnych Włoszech sformowano z polskich jeńców z armii austriackiej pułk piechoty im. Francesco Nullo, który otrzymał sztandary ufundowane przez miasta Bergamo i Mediolan[55]. Po transporcie do Francji jednostka została wcielona do Błękitnej Armii i utraciła tożsamość organizacyjną[56].
Po odzyskaniu niepodległości w 1923 roku jedną z ulic Olkusza nazwano imieniem Nullo[57], a na rynku wmurowano stosowną tablicę[58]; w tym samym roku Karolina Firlej-Bielańska wydała broszurę z przedmową Żeromskiego pt. Francesco Nullo i jego towarzysze. W prasie okresu międzywojennego wzmianki o Nullo pojawiały się regularnie, na ogół w rocznicowych publikacjach dotyczących powstania styczniowego[59]. W 1932 roku członkowie oficjalnej włoskiej delegacji wojskowej oraz przedstawiciele polskiej administracji uczestniczyli w uroczystościach przy grobie Nullo w Olkuszu[60]. W 1938 roku 50. pułk piechoty oficjalnie przyjął nazwę „50. pułk piechoty strzelców kresowych im. pułkownika Francesco Nullo”[61]. W 1938 roku z inicjatywy społecznego komitetu krzyż na polanie pod Krzykawką zastąpiono kamiennym pomnikiem. Początkowo planowano jego uroczyste odsłonięcie z udziałem delegacji włoskiej, ale z powodu złego stanu dróg dojazdowych pomysł ten został zarzucony i ostatecznie niedokończony pomnik nie doczekał się oficjalnej inauguracji[62]. W lutym 1939 z wielka pompą i przy udziale ministra spraw zagranicznych Galeazzo Ciano odsłonięto w Warszawie pomnik Nullo. Nie jest jasne, czy w czasie okupacji Niemcy usunęli pomnik. Wiadomo, że został on uszkodzony[63].
Po wojnie warszawski pomnik Nullo poddano naprawie i ustawiono w pierwotnym miejscu w 1949 roku[64]. Włoskiego bohatera wspominano niekiedy w prasie. W setną rocznicę bitwy w 1963 roku w Krzykawce, Olkuszu, Krakowie i Warszawie odbyły się zakrojone na dużą skalę uroczystości, w których uczestniczyła m.in. delegacja z Bergamo[65]. W tym samym roku imię Nullo otrzymała szkoła podstawowa w Olkuszu[66]. W 1964 roku zwodowano w Gdyni drobnicowiec „Francesco Nullo”, który służył w PLO do 1990 roku[67]. W 1970 roku wydano utrzymaną w formule popularnej drugą polską monografię pt. Francesco Nullo. Bohater Polski i Włoch, pióra Adama Ostrowskiego. W latach 70. i 80. olkuski ZHP organizował rajdy szlakiem powstania, obejmujące wizyty na cmentarzu w Olkuszu i na polanie pod Krzykawką. W 1973 roku powstał film dokumentalny poświęcony Nullo[68]. W 1975 roku nowo zbudowana szkoła podstawowa na warszawskim Ursynowie otrzymała jego imię. W 1993 roku, w 130. rocznicę bitwy, Poczta Polska wydała okolicznościowy znaczek[69]; lokalne olkuskie obchody były bardzo rozbudowane, wydano też szereg okolicznościowych publikacji[70], a imię Włocha nadano szkole podstawowej w Krzykawie[71]. Szczególnie uroczysty charakter miały obchody 150. rocznicy śmierci Nullo w 2013 roku[72].
We Włoszech
[edytuj | edytuj kod]Już w 1863 roku we Włoszech ukazał się szereg druków poświęconych Nullo. Obejmowały one tomik poetycki Al colonnello Francesco Nullo e ai suoi compagni pióra Tommasso Randi (Piza), elegię prozą Elogio funebre del colonnello Francesco Nullo pióra Giuseppe da Porio (Neapol), a przede wszystkim biografię Francesco Nullo. Notizie storiche pióra Lugi Stefanoni (Mediolan). Tę ostatnią pracę wznowiono w 1867 roku. W prasie, zwłaszcza lombardzkiej, regularnie wspominano Nullo. Paragrafy o nim znalazły się też w wydanych pod koniec XIX wieku pracach historiograficznych czy propagandowych, poświęconych zjednoczeniu Włoch, garibaldczykom czy bergamończykom zaangażowanym w proces zjednoczeniowy[73]. Personalnie wspominano o nim podczas rocznicowych uroczystości, np. Francesco Crispi wzywał jego imię podczas apelu poległych w Bergamo w 1885 roku[74]. W 1907 roku w rejonie reprezentacyjnego skrzyżowania Porta Nuova w Bergamo odsłonięto pomnik Francesco Nullo[75], pod którym składano kwiaty i który stoi na swoim miejscu do dzisiaj. W 1913 roku Giuseppe Locatelli-Milesi wydał broszurę La spedizione di F. Nullo in Polonia.
W 1915 roku w Neapolu zwodowano niszczyciel „Francesco Nullo”, który służył na wodach Morza Śródziemnego podczas I wojny światowej. W 1921 roku, w związku z planami budowy nowej serii niszczycieli, został przemianowany na „Fratelli Cairoli” (zatonął w wyniku eksplozji miny u wybrzeży Libii we wrześniu 1940)[76]. Jego imię przejął kolejny niszczyciel, zwodowany w stoczni Cantieri Navali we Fiume w 1925 roku. Służył on podczas włoskich działań bojowych w rejonie śródziemnomorskim do października 1940 (został zatopiony przez brytyjski niszczyciel HMS „Kimberley” po nieudanym ataku na aliancki konwój)[77]. Propaganda faszystowska, uprawiając kult garibaldczyków, nawiązywała wielokrotnie do roli Nullo w zjednoczeniu Włoch. Jego imię wymieniał np. Mussolini podczas uroczystości w Bergamo[78]. W 1937 roku w rzymskim parku Pincio, gdzie znajdują się setki popiersi zasłużonych Włochów, odsłonięto uroczyście popiersie Nullo[79]. Ciano osobiście uczestniczył w odsłonięciu warszawskiego pomnika w 1939 roku. W 1939 roku Alfonso Vajana wydał broszurę Francisco Nullo. La sua Bergamo – I suoi tempi. Po niemieckiej inwazji na Polskę antyfaszystowski działacz Bruno Quarti owinął bergamoński pomnik kirem[80]. W latach 1944–1945 jeden z działających we wschodniej Lombardii lewicowych oddziałów partyzanckich przyjął nazwę „Brigata Francesco Nullo”[81].
W 1949 roku poczta włoska wydała znaczek z Francesco Nullo[82]. Jego imię nadano kilku szkołom, m.in. w Bergamo[83] i podbergamońskich Stezzano[84], Villa di Serio[85] i Pedrengo[86]. W wielu miastach (np. w Bergamo, Mediolanie, Genui, Parmie, Bolonii, Florencji czy Rzymie) istnieją via Francesco Nullo. W 1957 roku Alfonso Vajana wydał poszerzoną wersję swojej pracy, zatytułowaną Francesco Nullo. Un Precursore della unità Europea[87]. W 1960 roku bergamońska historyk Giuliana Donata Petteni napisała 130-stronicową biografię Nullo, zamieszczoną w pracy zbiorowej Le 180 biografie dei bergamaschi dei Mille; był w niej najbardziej eksponowaną postacią[88]. W 1963 roku ta sama autorka wydała książkę Francesco Nullo cavaliere della libertà: nel centenario dell’eroica morte in Polonia[89]. W tym okresie działająca we Włoszech Associazione Italo-Polacca przyznawała nagrody im. Francesco Nullo[90]. W drugiej połowie XX wieku delegacje z Bergamo wielokrotnie odwiedzały Olkusz i Polskę. W 2013 roku ukazała się praca zbiorowa pt. Francesco Nullo – Dall’Italia all’Europa (1826-1863)[91]. W tymże roku w Bergamo odbyły się uroczystości związane ze 150. rocznicą śmierci Nullo; miały one jednak kontrowersyjny charakter, ponieważ zdominowane przez centroprawicę władze miejskie nie dopuściły do udziału w obchodach przedstawicieli lewicowego instytutu ISREC[80].
W historiografii i propagandzie
[edytuj | edytuj kod]W historiografii włoskiej postać Francesco Nullo była przez dziesięciolecia przedmiotem patriotycznej egzaltacji, głównie lokalnej i związanej z Bergamo. Pozostawał on postacią niekontrowersyjną, a do pamięci o nim odwoływali się przedstawiciele różnych nurtów politycznych, najpierw liberałowie, następnie faszyści, a potem protokomunistyczni partyzanci. Jeszcze wydana w połowie lat 60. XX wieku książka włoskiej historyk utrzymana była w hagiograficznym tonie, a relacjonując wcześniejsze o 100 lat walki garibaldczyków z armią Królestwa Obojga Sycylii autorka wyraża się o tych pierwszych jako o „naszych”[92]. Podobnie traktowany był Nullo w polskim piśmiennictwie historycznym, gdzie jego postać wykorzystywano by zobrazować odzew, którym jakoby cieszyła się polska sprawa narodowa w Europie. W okresie powojennym Nullo umieszczany był często w kontekście haseł o międzynarodowej walce wyzwoleńczej sił postępu, a oficjalne delegacje składając kwiaty pod pomnikiem Nullo tego samego dnia składały kwiaty pod pomnikiem Andrieja Potiebni[93]. Postać Nullo często wspominał w rozmowach z prymasem Wyszyńskim pochodzący spod Bergamo papież Jan XXIII, który w 1912 roku miał jakoby osobiście odwiedzić grób rodaka[94]. Niektórzy autorzy proponują jednak inną perspektywę. Uważają, że odmiennie niż w przypadku innych Włochów, którzy stracili życie podczas powstania styczniowego, popularność Nullo w Polsce związana jest z presją poprawności politycznej, która promuje antyreligijny ruch garibaldczyków[95].
W historiografii stosunkowo rzadkie są wybiegające poza typowe odniesienia do risorgimento czy włoskiego patriotyzmu próby analizy postawy politycznej Nullo. Jeden z autorów kwalifikuje go do radykalnego nurtu „garibaldinizmu”, bardziej bezkompromisowego i skrajnego niż ten, który wyznaczał sam Garibaldi. Coraz bardziej odległy od paradygmatu dziewiętnastowiecznego liberalizmu, miałby on raczej w tym ujęciu charakter protorewolucyjny[96]. Akcenty krytyczne kierowane pod adresem Nullo są stosunkowo rzadkie. Autorzy o preferencjach tradycjonalistycznych, szczególnie ci z południa Włoch, widzą go w kontekście unifikującego nacjonalistycznego modernizmu, niszczącego dawne tożsamości lokalne. Bywa on nawet przedstawiany jako członek kryminalnej bandy garibaldczyków, uciekającej z pola walki w konfrontacji z silnym przeciwnikiem, ale nie wahającej się prześladować bezbronnej ludności cywilnej[97]. W powieści neapolitańskiego autora Nullo przedstawiony jest jako nieudolny i tchórzliwy dowódca, który unika walki z armią wroga, a którego oddział zostaje pokonany przez kobiety[98]. Lokalny historyk z Molise wyszydza Nullo jako „nic w nazwisku i nic w historii”[99].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Francesco Nullo, [w:] Janina Chodera, Feliks Kiryk (red.), Słownik Biograficzny Historii Polski, Wrocław 2005, ISBN 978-83-04-04857-7, s. 1056.
- ↑ Giuliana Donata Petteni, Francesco Nullo, [w:] Alberto Agazzi (red.), Le 180 biografie dei bergamaschi dei Mille, Bergamo 1960, s. 59.
- ↑ a b Petteni 1960, s. 60.
- ↑ Petteni 1960, s. 61.
- ↑ W 1869 roku wyszła za Ermenegildo Dall’Ovo; dalszy jej los jest nieznany, zob. Belotti, [w:] Stemmi e Gonfaloni delle Valle Brembana [dostęp 8 kwietnia 2022].
- ↑ a b Petteni 1960, s. 80.
- ↑ Adam Ostrowski, Francesco Nullo. Bohater Polski i Włoch, Warszawa 1970, s. 24.
- ↑ Petteni 1960, s. 63.
- ↑ Petteni 1960, s. 65.
- ↑ Petteni 1960, s. 66.
- ↑ a b Petteni 1960, s. 68.
- ↑ Ostrowski 1970, s. 30.
- ↑ Petteni 1960, s. 71.
- ↑ Petteni 1960, s. 74.
- ↑ Ostrowski 1970, s. 50.
- ↑ Petteni 1960, s. 75.
- ↑ Petteni 1960, s. 76.
- ↑ Ostrowski 1970, s. 50–51.
- ↑ Petteni 1960, s. 77.
- ↑ a b c Petteni 1960, s. 78.
- ↑ a b Petteni 1960, s. 79.
- ↑ Petteni 1960, s. 82–84.
- ↑ a b Petteni 1960, s. 86.
- ↑ Giuseppe da Forio, Elogio funebre del colonnello Francesco Nullo da Bergamo: recitato in Avellino, Napoli 1963, s. 6.
- ↑ Petteni 1960, s. 86–88.
- ↑ Petteni 1960, s. 90–91.
- ↑ Petteni 1960, s. 92.
- ↑ Petteni 1960, s. 93.
- ↑ a b Petteni 1960, s. 94.
- ↑ Petteni 1960, s. 95.
- ↑ Oryg. Tenente Colonello delle Guide.
- ↑ Petteni 1960, s. 96.
- ↑ Sandro Spallone, Una brutta pagina de storia, [w:] CarpinoNet 28.02.2012 [dostęp 8 kwietnia 2022], Petteni 1960, s. 95–98.
- ↑ “Il peggior tributo di sangue di tutta la spedizione”, Marcelo Caroti, Garibaldo il primo fascista, Milano 2015, ISBN 978-88-911-7795-7, s. 213.
- ↑ Antonio Caprarica, C’era una volta in Italia, Roma 2010, ISBN 978-88-7339-288-0, s. 47.
- ↑ Petteni 1960, s. 100.
- ↑ Petteni 1960, s. 101.
- ↑ Petteni 1960, s. 101–102.
- ↑ Petteni 1960, s. 104.
- ↑ Petteni 1960, s. 106.
- ↑ Petteni 1960, s. 107.
- ↑ Petteni 1960, s. 109–110.
- ↑ Według niektórych już w Krakowie dostali uzbrojenie, Jan Engelgard, Cytadela warszawska i adiutant płk. Francesco Nullo, [w:] Gazetta Italia 10.09.2021 [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Petteni 1960, s. 112.
- ↑ Petteni 1960, s. 116.
- ↑ Ignacio Coppola, Quando il massone Garibaldi si mise a disposizione della Chiesa di Roma. E gli ‘storici’? Tacciono, [w:] I Nuovi Vespri 10.02.2017 [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Anna Maria Isastia, La massoneria, [w:] serwis Treccani [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Petteni 1960, s. 98.
- ↑ Norbert Wójtowicz, Wolnomularskie rozumienie wolności, [w:] serwis Racjonalista [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Czas 13.05.63, za Jacek Sypień, Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej, [w:] Ilcusiana 8 (2013), s. 11.
- ↑ Krakuer Zeitung 04.02.1864.
- ↑ Czas 12.04.1906.
- ↑ Olkusz – grób generała Francesco Nullo, [w:] serwis Miejsca Pamięci Narodowej [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Sypień 2013, s. 14.
- ↑ Piotr Sosialuk, Zarys historii wojennej 50-go pułku strzelców kresowych, Warszawa 1929, s. 4.
- ↑ Sosialuk 1929, s. 5.
- ↑ Dziennik Wileński 06.05.1923.
- ↑ Sypień 2013, s. 19.
- ↑ Polska Zbrojna 06.05.1923.
- ↑ Gazeta Tygodniowa 24 (1932).
- ↑ 50. Pułk Strzelców Kresowych im. Francesco Nullo, [w:] serwis Zecernia [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Sypień 2013, s. 35.
- ↑ Irena Grzesiuk-Olszewska: Warszawska rzeźba pomnikowa, Warszawa 2003, s. 99. ISBN 83-88973-59-2.
- ↑ Wiesław Głębocki, Warszawskie pomniki, Warszawa 1990, ISBN 83-7005-211-8, s. 35.
- ↑ Sypień 2013, s. 39.
- ↑ Sypień 2013, s. 41.
- ↑ Francesco Nullo, [w:] serwis Polskie Linie Oceaniczne [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Francesco Nullo, [w:] serwis FilmWeb [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Zob. znaczek tutaj.
- ↑ Sypień 2013, s. 47–49.
- ↑ Historia Szkoły, [w:] serwis Szkoła Podstawowa Krzykawa [dostęp 2022-04-08].
- ↑ 150-lecie śmierci Francesco Nullo Bolesław-Krzykawka 2013, [w:] serwis YouTube [dostęp 2022-04-08].
- ↑ J. W. Mario, Garibaldi e i suoi tempi, Milano 1892; A. Bizzoni, Garibaldi nella sua epopea, Milano 1905; G. Locatelli-Milesi, I Volontari Bergamaschi in Trentino e in Valca-monica, Bergamo, 1896.
- ↑ Michael Burleigh, Poder terrenal: Religión y política en Europa. De la Revolución Francesa a la Primera Guerra Mundial, Madrid 2013, ISBN 978-84-306-0890-4, s. 76.
- ↑ Monumento a Francesco Nullo, [w:] serwis L’archivio della scultura [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Aldo Fraccaroli, Italian Warships of World War 1, London 1970, ISBN 0-7110-0105-7, s. 72.
- ↑ Spencer C. Tucker, World War II: The Definitive Encyclopedia and Document Collection, London 2016, ISBN 978-1-85109-969-6, s. 1392.
- ↑ La Stampa 28.10.24 [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Busti marmorei scoperti nel parco del Pincio e in viale Maresciallo Pilsudsky, [w:] serwis YouTube [dostęp 2022-04-08].
- ↑ a b Scontro su Nullo, [w:] Corriere della Sera 14.05.2013 [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Anpi Endine Gaiano, Brigata ‘Francesco Nullo’ di Giustizia e Liberta [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Dettaglio francobollo, [w:] serwis Pinterest [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Zob. np. serwis L’officina dello Storico Bergamo [dostęp 2002-04-08]/.
- ↑ Zob. Scuola Media Statale Francesco Nullo, [w:] serwis TuttiAffari [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Scuola Secondaria di Primo Grado F. Nullo, [w:] serwis OrariApertura [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Scuola secondaria di I grado ‘F. Nullo’, [w:] serwis Icsanzosiosciate [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Zob. serwis AbeBooks [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Zob. serwis Amazon [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Zob. serwis OPAC [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Maria Jarema, [w:] serwis Zachęta [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Zob. serwis IBS [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Petteni 1960, s. 87.
- ↑ Trybuna Ludu 05.05.1963.
- ↑ Grażyna Starzak, Papież, który z wypiekami na twarzy czytał książki Henryka Sienkiewicza, [w:] serwis Dziennik Polski [dostęp 08.04.2022].
- ↑ Ewa Tierling Śledź, Vero Italiano. Niezwykły bohater Powstania Styczniowego. O literackiej biografii Elbano Stanislao de Bechi, [w:] Annales Neophilologiarum 5 (2011), s. 23.
- ↑ Enrico Acciai, Garibaldi’s Radical Legacy: Traditions of War Volunteering in Southern Europe (1861–1945), London 2020, ISBN 978-0-429-81606-2, s. 32.
- ↑ Ugo Bassi: degno antesignano dei conciliari, [w:] serwis Associazione Legitmista [dostęp 2022-04-08].
- ↑ Gianandrea de Antonellis, Non mi arrendo, Napoli 2001, ISBN 978-88-89015-48-3, s. 48.
- ↑ Oryg. „Nullo di nome e di fatto”, gra słów wykorzystująca fakt, że słowo „nullo” oznacza nikt/nic, zob. tytuł rozdziału w pracy Gabriele Venditti, Antologia della reazione, Isernia 2010, s. 27–48.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Luigi Stefanoni, Francesco Nullo. Notizie storiche, Bergamo 1863
- Giuseppe Locatelli-Milesi, La spedizione di F. Nullo in Polonia, Milano 1913
- Karolina Firlej-Bielańska, Francesco Nullo i jego towarzysze, Warszawa 1923
- Giuliana Donati Petténi, Francesco Nullo cavaliere della libertà: nel centenario dell’eroica morte in Polonia, Bergamo 1963
- Vittorio Polli, Francesco Nullo, Bergamo 1964
- Adam Ostrowski, Francesco Nullo. Bohater Polski i Włoch, Warszawa 1970
- Gaetano Platania, Tra diplomazia e rivoluzione. Il garibaldino Francesco Nullo e la fedeltà alla Polonia „crocifissa”, [w:] Gaetano Platania (red.), Relazioni Internazionali e diplomazia nell’Europa centro-orientale tra età moderna e contemporanea, Viterbo 2009, s. 253–298.
- A. Bortolloni, L. Corna, C. Visentin (red.), Francesco Nullo – Dall’Italia all’Europa (1826-1863), Bergamo 2013
- Jacek Sypień, Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej, [w:] Ilcusiana 8 (2013), s. 7–54