Francis Bacon (filozof)

Francis Bacon

Paul van Somer, Portret Francisa Bacona, 1617
Data i miejsce urodzenia	22 stycznia 1561 Londyn
Data i miejsce śmierci	9 kwietnia 1626 Highgate
Zawód, zajęcie	filozof, polityk, prawnik, eseista

Francis Bacon, 1. wicehrabia St Albans (ur. 22 stycznia 1561 w Londynie, zm. 9 kwietnia 1626 w Highgate) znany także jako Bakon Werulamski (ang. Bacon, Lord Verulam) – angielski filozof, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli filozofii doby odrodzenia i baroku, eseista, polityk oraz prawnik. Uchodzi za jednego z twórców nowożytnej metody naukowej opartej na eksperymencie i indukcji. Jest też uważany za jednego z twórców empiryzmu.

Życiorys

Syn wysokiego dostojnika dworu królewskiego, F. Bacon z czasem sam zyskał godność lorda kanclerza. Początkowo zajmował się odnową nauk, jednak jego aspiracje polityczne i światowe były znacznie silniejsze niż naukowe. Studiował w Trinity College na Uniwersytecie Cambridge. Studiował też nauki dyplomatyczne w Paryżu, potem rozpoczął karierę prawniczą. W 1595 r. został członkiem parlamentu, 9 lat później doradcą prawniczym króla Jakuba I Stuarta, następnie naczelnym prokuratorem państwa, lordem kanclerzem i baronem Verulam, aż w 1621 r. wicehrabią St Albans. W wyniku oskarżenia go o przekupstwo został ukarany wysoką grzywną, zakazano mu zasiadania w parlamencie. Bacon bronił się, że brał łapówki od wszystkich stron i nie wpływały one na jego decyzje. Niektórzy badacze twierdzą, że praktyka pobierania łapówek była wówczas powszechna a zachowanie Bacona nie odbiegało od zachowania innych polityków. W okresie wycofania z życia publicznego jego sekretarzem był Thomas Hobbes. W 1626 r. Bacon zaziębił się robiąc eksperymenty na śniegu i zmarł.

Głównym dziełem Bacona jest Novum Organum (1620). Sam tytuł wskazuje na to, że autor świadomie przeciwstawiał swój sposób pojmowania nauki, metody naukowej, takiemu ich rozumieniu, które legło u podstaw Organonu (zbioru prac z zakresu logiki) Arystotelesa. Innym ważnym utworem Bacona jest jego utopia — Nowa Atlantyda (1627).

Jego dzieło De dignitate et augmentis scientiarum libri ix umieszczone zostało w index librorum prohibitorum dekretem z 1668 roku.

Klasyfikacja nauk

Bacon, Sylva sylvarum

Bacon chcąc objąć w swoich dociekaniach cały zakres nauki, pojmowanej przez niego bardzo szeroko, dokonał przygotowawczego podziału nauk. Podzielił je na trzy grupy ze względu na odpowiadające im władze duszy.

1. historia – pamięć (wszelki opis jednostkowych faktów)
2. poezja – wyobraźnia
3. filozofia – rozum (wszelkie poznanie ogólne – Bóg, przyroda, człowiek)

Bacon nie zajmował się obszernie istnieniem Boga, zakładając, że jest to sprawa wiary. Uważał, że poznanie Boga za pomocą filozofii jest niemożliwe.

Filozofia przyrody

Bacon dokonuje dwóch podziałów filozofii przyrody. Według pierwszego podziału wyróżniamy:

• filozofię spekulatywną – za pomocą której poznajemy prawa przyrody
• filozofię operatywną – za pomocą której stosujemy prawa przyrody

Zgodnie z drugim podziałem filozofia przyrody dzieli się na:

• fizykę – naukę o tym, jak rzeczy są zbudowane i jak powstają
• metafizykę – naukę o tym, jaka jest ich istota i cel

Filozofia człowieka

• antropologia – o jednostkach ludzkich. Obejmuje naukę o ciele i duszy człowieka. Z duszą wiązał Bacon logikę (naukę o myśli poznającej prawdę) i etykę (naukę o woli skierowanej ku dobru)
• polityka – o społeczeństwie

„Tyle mamy władzy, ile wiedzy”

Bacon wyżej cenił wiedzę praktyczną niż czysto teoretyczną. Nauka miała przyczyniać się do poprawy życia człowieka poprzez dawanie mu nowych mocy i wynalazków. Dzięki poznaniu mechanizmów przyrody człowiek będzie mógł zapanować nad nią. Z tego powodu Bacon cenił ze wszystkich nauk najwyżej przyrodoznawstwo – było najbliższe temu celowi.

Był pod bardzo silnym wrażeniem trzech wynalazków: druku, kompasu i prochu strzelniczego. Uważał, że to one zrewolucjonizowały świat na lepsze.

Jego zdaniem nauka kontemplacyjna była nieskuteczna. Chodzi o to, by zbadać przyrodę, a nie rozmawiać o niej. Z tego powodu za najważniejsze narzędzie nauki Bacon uznał eksperyment.

Empiryzm Bacona

Bacon rozwinął metodologię empiryzmu. Zamierzał stworzyć taką metodę, która pozwoli odkryć stałe właściwości rzeczy. Poświęcił temu Novum Organum (1620), mające w założeniu być tomem wielkiej pracy reformującej całokształt nauki Instauratio Magna (nie dokończonej).

Bacon za wyjątkowo bezużyteczne narzędzie nauki uznał sylogizm. Zdaniem Bacona trzeba operować doświadczeniem, a nie założeniami. Metodzie sylogizmu Bacon przeciwstawia indukcję – stopniowe uogólnianie wiedzy, zamiast natychmiastowego układania ogólnych twierdzeń na podstawie danych zmysłowych. Właśnie dlatego Bacon twierdził, że „umysłowi ludzkiemu nie trzeba skrzydeł, lecz ołowiu”.

Bacon nie negował znaczenia rozumu w poznaniu. Rozum i zmysły muszą ze sobą współpracować. Taka współpraca daje pewność wiedzy.

Teoria złudzeń

Bacon uważał, że umysł ludzki jest podległy różnego rodzaju złudzeniom (łac. idola z gr. eídōlon 'widmo; obraz') i warunkiem reformy nauki jest wyzwolenie umysłu od owych błędów i złudzeń. Wyróżnił on cztery rodzaje takich złudzeń (jest to tzw. teoria idoli):

• złudzenia plemienne (idola tribus) – wynikające z natury ludzkiej i wspólne wszystkim ludziom; należy do nich antropomorfizm i doszukiwanie się celowości w świecie; „Idole plemienia mają swe źródło w samej naturze ludzkiej, w samym plemieniu, czyli rodzie ludzkim. Fałszem bowiem jest twierdzenie, że zmysły ludzkie są miarą rzeczy. Przeciwnie, wszystkie percepcje, zarówno zmysłowe, jak i umysłowe, są dostosowane do człowieka, a nie do wszechświata. Rozum ludzki podobny jest do zwierciadła, które będąc nierówne (dla promieni wysyłanych przez przedmioty) swoje właściwości na te przedmioty przenosi, przez co je zniekształca i zmienia.” (aforyzm XLI)
• złudzenia jaskini (idola specus), tak nazwane przez aluzję do platońskiej alegorii jaskini – przesądy jednostek, spowodowane przez indywidualny wpływ wychowania i środowiska; „Idole jaskini to złudzenia jednostki ludzkiej. Albowiem każda jednostka ma pewnego rodzaju jaskinię, czyli pieczarę osobistą, która załamuje i zniekształca światło naturalne. A dzieje się to bądź na skutek właściwej każdemu jednostkowej jego natury, bądź na skutek wychowania i przestawania z innymi, bądź przez lekturę książek i autorytet osób, które się czci i podziwia.” (aforyzm XLII)
• złudzenia rynku (idola fori) – powodowane przez niedokładność, nieadekwatność i wieloznaczność pojęć, niedoskonałość języka; „zły i niezręczny dobór wyrazów w dziwny sposób krępuje umysł. I ani definicje, ani objaśnienia, którymi uczeni w niektórych sprawach zwykle zabezpieczają się i bronią, żadną miarą nie poprawiają stanu rzeczy. Słowa całkowicie zadają gwałt rozumowi, wszystko mącą i przywodzą ludzi do niezliczonych jałowych kontrowersji i wymysłów” (aforyzm XLIII) „najwięcej kłopotu sprawiają idole rynku, które wkradły się do rozumu na skutek związku ze słowami i nazwami. Ludzie bowiem wierzą, że ich własny rozum rządzi słowami; lecz zdarza się także, że słowa swoją siłę odwracają i oddziałują na rozum.” (aforyzm LIX)
• złudzenia teatru (idola theatri) – powodowane przez błędne spekulacje filozoficzne, których wyniki są przyjmowane na mocy autorytetu. „idole, które weszły do umysłów ludzkich z rozmaitych doktryn filozoficznych, a także z przewrotnych prawideł dowodzenia; nazywamy je idolami teatru. Albowiem ile wynaleziono i przyjęto systemów filozoficznych, tyle, naszym zdaniem, stworzono i wystawiono sztuk, które przedstawiają urojone i dla sceny wymyślone światy” (aforyzm XLIV) „idole teatru nie są wrodzone i nie wkradają się do rozumu, lecz przedostają się całkiem otwarcie i zostają przejęte ze scenariuszy doktryn (filozoficznych) i przewrotnych reguł dowodzenia.” (aforyzm LXI)

Indukcjonizm eliminacyjny

Człowiek może jednak usunąć owe złudzenia. Eksperyment wynagrodzi braki zmysłów, a indukcja złudzenia rozumu. Eksperyment, będąc podstawą poznania, nie może obejść się bez indukcji, ponieważ wymaga uogólnienia. Praca naukowa powinna przypominać pracę pszczół – ma zbierać i przetwarzać co zebrała. Właśnie indukcja ma spełnić zadanie przetwarzania danych. Zajmując się jakimś zjawiskiem, np. chłodem, należy dokonać zestawu trzech wypadków:

1. wypadki, w których ta własność występuje (śnieg, wiatr) tablica obecności
2. wypadki, gdzie tej własności nie ma (słońce, pustynia) tablica nieobecności
3. zestawić wypadki, gdzie ta własność występuje w różnym natężeniu (zależność od szerokości geograficznej) tablica stopni

Zbieranie wypadków jest wstępem do właściwej indukcji, której celem jest znalezienie własności stale wiążących się z danym zjawiskiem. Stałe własności rzeczy są jej istotą (formą)

Wkład Bacona do rozwoju nauki

Bacon przyczynił się do rozwoju i ukierunkowania nauki poprzez:

• Wyznaczenie konkretnych celów nauki
• Wypunktowanie złudzeń umysłu, ograniczających czyste poznanie
• Zaznaczenie wagi eksperymentu przy wyznaczaniu faktów
• Opracowanie indukcji potrzebnej do uogólnienia faktów

Za życia wzbudzał podziw, że będąc mężem stanu miał czas na filozofię. Po aferze i uwięzieniu został zapomniany. Przypomniano sobie o nim w XVIII wieku, a filozofowie uznali go za swego poprzednika. Kontynuatorzy to J.S. Mill i J. Herschel.

Dzieła

• Essays (1597, wyd. polskie Eseje, 1959)
• The Advancement of Learning (1605)
• Novum Organon (1620, wyd. polskie Novum Organum, 1955)
• De dignitate et Augmentin Scientiarum (1623)
• New Atlantis (1627, wyd. polskie Nowa Atlantyda, 1954)
• Szkice polityczno-etyczne (1909 i 2003)

Dzieła o Baconie

• W.F. Asmus: Twórcy filozofii burżuazyjnej F. Bacon i R. Kartezjusz. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 156-182. (pol.).
• Kazimierz Leśniak, Franciszek Bacon, Myśli i Ludzie 1961 i 1967
• Tadeusz Kotarbiński „Program Bacona”, Lwów 1932
• Mieczysław Maneli, Wiek XVI-XVIII : Bacon, Winstanley, 1960
• Michał Wiszniewski, Bacona metoda tłumaczenia natury i inne pisma filozoficzne, BKF 1976
• Władysław Tatarkiewicz: Franciszek Bacon. W: Władysław Tatarkiewicz: Historia filozofii. Wyd. 22. T. 2: Filozofia nowożytna do roku 1830. Warszawa: PWN, 2009, s. 25-30. ISBN 978-83-0115174-4. (pol.).
• Bertrand Russell, Dzieje zachodniej filozofii
• Adam Sikora, Od Heraklita do Husserla

Linki zewnętrzne

Polskojęzyczne

• Novum Organum, fragmenty wybrane tłum. Jan Wikarjak,
• Dzieła Francisa Bacona w bibliotece Polona

Anglojęzyczne

• Biogram w bazie danych absolwentów Uniwersytetu Cambridge
• JürgenJ. Klein JürgenJ., Francis Bacon, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 7 grudnia 2012, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-30]  (ang.).
• DavidD. Simpson DavidD., Francis Bacon, Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002 [dostęp 2018-06-27]  (ang.).
• Bacon, Francis (1561–1626) (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-08].