Górnośląski Park Etnograficzny

Muzeum „Górnośląski Park
Etnograficzny w Chorzowie”

Kościół z Nieboczów (1791 r.)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Chorzów
Adres	ul. Parkowa 25 41-500 Chorzów
Data założenia	1 sierpnia 1974
Zakres zbiorów	budynki wiejskie, małomiasteczkowe i prefabrykowane wraz z wyposażeniem
Powierzchnia ekspozycji	ok. 33 tys. m²
Dyrektor	Paulina Cius-Górska
Położenie na mapie Chorzowa Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”
Położenie na mapie Polski Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”
Położenie na mapie województwa śląskiego Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”
50°17′40,1″N 18°58′12,4″E
Strona internetowa

Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” – muzeum na wolnym powietrzu typu parkowego, utworzone oficjalnie w 1974 roku na terenie ówczesnego Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku (późniejszy Park Śląski) w Chorzowie. Ekspozycja dla zwiedzających została otwarta w 1975 roku. Prezentuje ona zabytki budownictwa wiejskiego, małomiasteczkowego i prefabrykowanego wraz z aranżacjami ich wnętrz, pochodzące z obszaru wschodniego Górnego Śląska oraz zachodniej Małopolski (Zagłębia Dąbrowskiego). W sześciu sektorach geograficznych i jednym tematycznym rozmieszczono około 78 obiektów małej i dużej architektury, wznoszonych od XVII do XX wieku. Instytucja jest częścią Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Śląskiego i pełni rolę jego organizatora.

Nazwa instytucji

W 1963 roku w ramach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu utworzono jednostkę organizacyjną pod nazwą Muzeum Wsi Górnośląskiej. Kierował nią Zespół Realizatorski Muzeum Wsi Górnośląskiej, który był odpowiedzialny za prowadzenie badań terenowych i koordynację prac budowlanych. W 1972 roku nazwę jednostki zmieniono na Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie, aby lepiej oddawała charakter instytucji zaprojektowanej jako muzeum na wolnym powietrzu typu parkowego. W 1974 roku jednostka została usamodzielniona pod dotychczasową nazwą. W 2010 roku dla instytucji przyjęto nazwę Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”.

Położenie

Muzeum znajduje się w województwie śląskim, na terenie miasta Chorzów, w obrębie parku Śląskiego. Obszar, na którym w połowie XX wieku powstała instytucja, już od okresu średniowiecza był wykorzystywany jako pola uprawne przez chłopów ze wsi Chorzów (późniejszy Chorzów Stary). W XIX wieku w jego południowej części zbudowano szyb im. Juliusza Ligonia, należący do Kopalni Węgla Kamiennego „Król”. W 1934 roku wieś Chorzów została połączona z miastem Królewska Huta i gminą Hajduki Wielkie, tworząc miasto Chorzów. Większość terenu przyszłego muzeum była użytkowana rolniczo aż do lat 50. XX wieku. W okresie budowy Stadionu Śląskiego oraz zbiornika wodnego na Górze Redena teren został zdegradowany. W 1963 roku, na około 22 hektarach terenu przeznaczonego pod budowę muzeum, rozpoczęto intensywne prace rekultywacyjne i kształtujące. Miały one na celu dostosować go do potrzeb projektowanej ekspozycji. W 2014 roku powierzchnia muzeum powiększyła się do około 33 hektarów poprzez przyłączenie działek sąsiadujących z gruntami instytucji od północnego zachodu i południowego wschodu.

Historia

Najstarsze dzieje (1928–1951)

Pierwsze udokumentowane plany utworzenia na Górnym Śląsku muzeum na wolnym powietrzu sięgają roku 1928. Wówczas dr Tadeusz Dobrowolski, wojewódzki konserwator zabytków i dyrektor Muzeum Śląskiego w Katowicach, zadeklarował w piśmie do kurii biskupiej w Katowicach utworzenie instytucji mającej na celu gromadzenie i prezentowanie zabytków architektury drewnianej, do której przeniesione zostałyby między innymi najbardziej wartościowe i zagrożone drewniane kościoły, stanowiące obciążenie dla parafii.

W 1930 roku Skarb Śląski zakupił pierwszy obiekt na potrzeby projektowanej ekspozycji – spichlerz dworski z Gołkowic, datowany na 1688 rok. W 1933 roku został on przeniesiony do parku im. Tadeusza Kościuszki w Katowicach. Kolejną translokację przeprowadzono w 1938 roku, kiedy do tego samego parku przeniesiono drewniany kościół z Syryni, wzniesiony w 1510 roku. Świątynię uroczyście otwarto 11 czerwca 1939 roku, niedługo przed wybuchem II wojny światowej. Likwidacja Muzeum Śląskiego i aresztowanie Tadeusza Dobrowolskiego w ramach Sonderaktion Krakau zahamowały rozwój katowickiego muzeum na wolnym powietrzu.

W pierwszych latach po II wojnie światowej obiekty przeniesione do parku im. Tadeusza Kościuszki w Katowicach pozostawały bez należytej opieki. Nie podejmowano również żadnych prac mających na celu dalszą rozbudowę muzeum, choć problematyka ochrony zabytków budownictwa drewnianego pozostawała obecna w środowiskach muzealniczych i konserwatorskich regionu.

Faza projektowa (1952–1963)

Do idei muzeum na wolnym powietrzu powrócono na początku lat 50. XX wieku. W 1952 roku podczas XXVII Walnego Zgromadzenia Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Stalinogrodzie (ówczesna nazwa Katowic) zgłoszono wniosek dotyczący utworzenia takiej instytucji w obrębie nowo powstającego Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku.

W 1953 roku rozpoczęto systematyczne badania terenowe ukierunkowane na dokumentację folkloru, budownictwa i strojów ludowych Górnego Śląska. Prace te prowadzili m.in. prof. Mieczysław Gładysz i dr Józef Ligęza, a uczestniczyli w nich etnografowie z Bytomia, Gliwic i Bielska-Białej. W 1955 roku ustalono, że pod budowę muzeum zostanie przeznaczona wschodnia część Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku, pomiędzy kolejką młodzieżową a zabudowaniami kolonii Agnieszki. Wcześniej rozważano jeszcze powrót do rozbudowy muzeum na terenie Parku Kościuszki w Katowicach. Miała ona obejmować remont spichlerza z Gołkowic oraz kościoła z Syryni oraz translokacje kolejnych budynków. Łącznie zamierzano przenieść 27 obiektów. Projekt porzucono, ze względu na niewielką powierzchnie, która byłaby dostępna w tej lokalizacji. Według nowej koncepcji spichlerz z Gołkowic miał być przeniesiony do chorzowskiego muzeum na wolnym powietrzu. W 1956 roku przeprowadzono szczegółową inwentaryzację obiektów drewnianych w województwie katowickim. W jej wyniku zarejestrowano 850 zabytków, z których część uznano za możliwe do translokacji i wykorzystania na ekspozycji muzealnej.

Pierwsze założenia projektowe muzeum na wolnym powietrzu przygotowano w 1957 roku. Ich autorami byli Anzelm Gorywoda i Maria Suboczowa. Projekt zakładał przeniesienie 66 obiektów różnego typu z obszaru historycznego Górnego Śląska. W 1961 roku powołano pięcioosobowy zespół skansenowski przy Komisji Etnograficznej Śląskiego Instytutu Naukowego, któremu przewodniczył Ludwik Dubiel. Zadaniem zespołu była ocena stanu zachowania i wytypowanie obiektów przeznaczonych do przeniesienia, a także sporządzenie niezbędnej dokumentacji.

W 1962 roku Anzelm Gorywoda i Maria Suboczowa opracowali kolejną wersję koncepcji, przewidującą utworzenie muzeum na powierzchni 24 ha z 67 obiektami. W związku z decyzją o utworzeniu w 1961 roku Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu zmniejszono liczbę obiektów przewidzianych do przeniesienia z zachodniej części Górnego Śląska, a w projekcie w większym stopniu uwzględniono budynki ze wschodniej części regionu.

W 1963 roku, ze względu na ogłoszenie planu przeprowadzenia drogi, przez środek terenu przeznaczonego pod budowę muzeum, zdecydowano o zmianie lokalizacji instytucji. Zamiast we wschodniej części Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku postanowiono utworzyć ją w części północno-zachodniej. Oznaczało to konieczność dostosowania dokumentacji projektowej do nowego położenia. Podczas prac ponownie zredukowano liczbę obiektów z terenu województwa opolskiego, a w ich miejsce ujęto budynki z obszaru Zagłębia Dąbrowskiego.

W październiku 1963 roku na mocy uchwały PWRN powołano trzyosobowy Zespół Realizatorski Muzeum Wsi Górnośląskiej działający przy Muzeum Górnośląskim w Bytomiu. Na jego czele stanął Leszek Dzięgiel, a celem zespołu było przygotowanie przyszłej placówki do samodzielnego funkcjonowania i rozpoczęcie translokacji obiektów zabytkowych.

Budowa muzeum (1964–1975)

W 1964 roku zakończono prace nad szczegółowym opisem technicznym do projektu zagospodarowania przestrzennego, przygotowanym przez Państwowe Przedsiębiorstwo Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział w Krakowie i biuro „Miastoprojekt” Kraków. Głównym projektantem był inż. Julian Klimek. W tym samym roku przeniesiono pierwsze dwa obiekty: spichlerz plebański z Warszowic (połowa XVIII wieku) oraz wiatrak z Grzawy (I połowa XIX wieku). W tym okresie udało się także wykonać doraźny remont spichlerza z Gołkowic, którego stan pogarszał się z każdym rokiem, wskutek oddziaływania warunków atmosferycznych i aktów wandalizmu. Obiekt nie został jednak przeniesiony do muzeum, gdyż spłonął 30 października 1969 roku.

W 1965 roku wstrzymano dalsze translokacje i działalność zespołu realizatorskiego do czasu przygotowania zaplecza technicznego. Dalsze prace toczyły się w ramach biura Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na czele którego stał Adam Kudła. Występował on bowiem w charakterze inwestora i koordynatora całego przedsięwzięcia. Wzniesiono wówczas dwa magazyny drewna, wiatę do impregnacji, stolarnię oraz budynek administracyjno-socjalny. W 1969 roku reaktywowano i rozbudowano Zespół Realizatorski Muzeum Wsi Górnośląskiej pod kierunkiem Stefana Cechowicza. W tym czasie przeniesiono kolejne obiekty, m.in. stodołę z Grzawy, szopy z Kobióra i spichlerz z Bujakowa. W 1972 roku podjęto decyzję o zmianie nazwy instytucji z Muzeum Wsi Górnośląskiej na Górnośląski Park Etnograficzny, co miało odzwierciedlać charakter parkowy planowanej inwestycji.

Na mocy zarządzenia Wojewody Katowickiego z 15 lipca 1974 roku postanowiono o powołaniu 1 sierpnia 1974 roku samodzielnej placówki muzealnej. Uroczystość otwarcia ekspozycji powiązano z ogólnopolską konferencją naukową poświęconą ochronie budownictwa drewnianego, zorganizowaną 22–23 maja 1975 roku w ramach Międzynarodowego Roku Ochrony Zabytków. Dla zwiedzających muzeum zostało otwarte 1 czerwca 1975 roku.

Rozwój muzeum (od 1976)

Po otwarciu instytucji rozpoczął się dalszy etap jej rozwoju. Stopniowo przenoszone były kolejne obiekty przewidziane w projekcie zagospodarowania przestrzennego muzeum. Oferta placówki została poszerzona o działalność imprezową. W drugiej połowie lat 70. XX wieku muzeum organizowało pierwsze wydarzenia folklorystyczne, m.in. Popołudnie w skansenie (1977) oraz Wiosenne Wici Folklorystyczne (od 1979). Pod koniec lat 70. XX wieku na terenie ekspozycji zaczęto także uprawiać pola, dzięki czemu lepiej oddawała ona krajobraz wiejski.

Od 1985 roku na terenie muzeum lokalizowano jedną ze scen w ramach Święta Prasy, imprezy organizowanej cyklicznie na terenie Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku. W 1988 roku powołano w muzeum Dział Oświatowy, którego zadaniem było przygotowanie oferty edukacyjnej, adresowanej dla uczniów szkół.

W latach 90. XX wieku rozbudowywano ofertę programową, organizując kolejne wydarzenia cykliczne, takie jak Wakacje w Skansenie (od 1993) oraz Śląskie Gody (od 1996). W 1997 roku poświęcono kościół z Nieboczów, przeniesiony do muzeum w 1995 roku. Na początku XXI wieku muzeum włączono do Szlaku Architektury Drewnianej (2002), a do repertuaru imprez dołączyły wydarzenia takie jak Dzień Kartofla (od 2003) i Piknik Malarski „Sielskie Klimaty” (od 2004).

W 2012 roku instytucja zaczęła organizować Noc w Muzeum, a w 2013 roku oddano do użytku pierwszy w jej historii budynek administracyjno-wystawienniczy (wcześniej biura zlokalizowane były w tymczasowych barakach). W latach 2014–2017 zrealizowano projekty rewitalizacji systemów wodnych, budowy nowych obiektów oraz rekonstrukcji kościoła ewangelickiego z Bobrka. W tym okresie muzeum rozpoczęło także intensywną działalność wydawniczą oraz zostało wpisane do Państwowego Rejestru Muzeów. W 2019 roku muzeum osiągnęło najwyższą w swojej historii frekwencję – ponad 100 tysięcy zwiedzających.

Okres pandemii COVID-19, przyniósł ograniczenia w udostępnianiu ekspozycji, które odbiły się znaczącym spadkiem frekwencji i koniecznością zmiany funkcjonowania instytucji w latach 2020–2022. W 2023 roku powstała Dygająca Kapela, czyli zespół śpiewaczy działający przy muzeum, wykonujący głównie śląskie i zagłębiowskie pieśni ludowe. W 2024 roku zorganizowano pierwsze oprowadzanie po śląsku w ramach projektu ETNOszpacyr po noszymu. W 2025 roku muzeum obchodziło jubileusz 50-lecia otwarcia. Instytucja zajmowała wówczas obszar około 33 hektarów i prezentowała 78 obiektów architektury z obszaru Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego.

Obszar i cel działania

Zgodnie ze statutem muzeum gromadzi, przechowuje, konserwuje, udostępnia i upowszechnia zbiory oraz dokumentację z zakresu budownictwa ludowego, historycznego budownictwa drewnianego i murowanego (w tym obiekty rekonstruowane) oraz zbiory i dokumentację dotyczącą kultury materialnej i niematerialnej mieszkańców województwa śląskiego. Jednakże założenia projektowe z 1963 roku nie przewidywały gromadzenia budynków spoza Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, jednak w 2016 roku podjęto decyzję o rozebraniu i przeniesieniu do magazynu muzealnego chałupy z Wilamowic, miejscowości położonej na ziemi oświęcimskiej. Zaplanowano jej posadowienie w przyszłości, co miało spowodować poszerzenie ekspozycji o nowy podregion geograficzny.

Ekspozycja Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”

Ekspozycja muzeum zaprojektowana w 1963 roku podzielona jest na dwie części. Pierwsza z nich to Region Górnego Śląska. Obejmuje budownictwo ludowe pochodzące ze wschodniej części regionu (tej, która znalazła się w granicach województwa śląskiego). Dodatkowo kierując się kryteriami etnograficzno-historyczno-geograficznymi podzielono ją na następujące podregiony: Beskidu Śląskiego, Pogórza Cieszyńskiego, Pszczyńsko-Rybnicki, Bytomsko-Tarnogórski i Lubliniecki. Druga część ekspozycji stanowi Region Zagłębia Dąbrowskiego, obejmujący budownictwo ludowe z zachodniej części Małopolski, w widłach rzeki Białej Przemszy, Czarnej Przemszy i Brynicy. Osobne miejsce zajmuje Ekspozycja budownictwa ery przemysłowej, w której znajduje się jedynie kościół ewangelicki z Bobrka. Jest to przestrzeń przeznaczona na obiekty niewpisujące się w kanon budownictwa tradycyjnego, ale stanowiące element tożsamości kulturowej Górnego Śląska. Jej powstanie jest związane z przekazaniem instytucji w 2014 roku nowych terenów, co umożliwiło poszerzenie zakresu tematycznego prezentowanych obiektów. Na tym obszarze, poza ekspozycją budownictwa ery przemysłowej, planowane było utworzenie sektora dworskiego oraz archeoparku.

Na terenie ekspozycji znajduje się około 78 obiektów małej i dużej architektury (stan na 2025 rok). Część z nich zgrupowanych jest w obrębie większych jednostek: zagród i zespołów, a pozostałe występują jako obiekty samodzielnie. Pierwotny plan zagospodarowania muzeum nie został jeszcze w pełni zrealizowany. W niektórych zagrodach brakuje, m.in. niezbędnych budynków gospodarczych, np. w zagrodzie średniozamożnego chłopa z Kaliny. Obecnie na terenie ekspozycji można wyróżnić następujące jednostki osadnicze i obiekty:

Region Górnego Śląska

I. Beskid Śląski

Zagroda bogatego chłopa - sektor beskidzki

Szopa dla owiec z Brennej - Bukowego Gronia

Zagroda łąkowa – zagroda wielobudynkowa, złożona z następujących obiektów:

• chałupa z Istebnej (1876)
• chlewik z Istebnej (XVIII-XIX w.)

Zagroda bogatego chłopa – zagroda wielobudynkowa, złożona z następujących obiektów:

• chałupa z Istebnej (1794)
• stodoła z Istebnej (ok. poł. XVIII w.)
• chlew z Istebnej (XVIII w.)
• spichlerz z piwnicą z Brennej (ok. poł. XIX w.)
• kopiniec
• studnia

Zespół pasterski – złożony z następujących obiektów:

• chałupa groniowa z Brennej – Starego Gronia (1809)
• chałupa tkacza z Brennej – Starego Gronia (1820)
• szopa dla owiec z Brennej – Bukowego Gronia (poł. XIX w.)
• szopa dla owiec z Brennej – Starego Gronia (1. poł. XIX w.)
• szałas pasterski z Brennej – Małej Orłowej (XIX w.)
• koszor dla owiec

Folusz z Brennej

Obiekty nieprzyporządkowane do zagród:

• Kapliczka kamienna z Istebnej (1910) z figurką Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej
• Garbarnia z Koniakowa z przełomu XIX i XX wieku
• Folusz z Brennej (1920)

II. Pogórze Cieszyńskie

Chałupa z Bażanowic

Zagroda średniozamożnego chłopa – zagroda wielobudynkowa, złożona z następujących obiektów:

• chałupa z Bażanowic (1872)
• stodoła z Ustronia (ok. poł. XIX w.)
• kuźnia z Zamarsk (1843)

Chałupa z Goleszowa

Zagroda bogatego chłopa – zagroda wielobudynkowa, niekompletna (brak stodoły z Chybia, która spłonęła w 1972 roku, studni i chlewa), złożona z następujących obiektów:

• chałupa z Goleszowa (1886)
• szopa na wozy i narzędzia rolnicze z Ligoty (1. poł. XIX w.)
• piec chlebowy z Landka (lata 40. XX w.)
• wiatrak turbinowy z Nierodzimia (1918)

Obiekty nieprzyporządkowane do zagród:

• Spichlerz dworski z Simoradza (1738)
• Szkoła z Wapienicy (1853)

III. Pszczyńsko-Rybnickie

Zagroda bogatego chłopa - sektor pszczyńsko-rybnicki

Zagroda bogatego chłopa – zagroda wielobudynkowa, złożona z następujących obiektów:

• chałupa z Frydka (1852)
• chlew z Kobióra (ok. poł. XIX w.)
• stodoła ośmioboczna z Brzeźc (ok. poł. XIX w.)
• szopa na siano z Kobióra (1. poł. XIX w.)
• szopa na wozy z Kryr (ok. poł. XIX w.)
• szopa na narzędzia rolnicze z Kryr (ok. poł. XIX w.)
• studnia z Łąki (XIX w.)
• pasieka

Chałupa z Dziećkowic

Zagroda bezrolnego chłopa – zagroda jednobudynkowa, w skład której wchodzi:

• chałupa z Dziećkowic (1857)

Zagroda średniozamożnego chłopa – zagroda wielobudynkowa, złożona z następujących obiektów:

• chałupa z Krasów (ok. poł. XIX w.)
• stodoła ośmioboczna z Kobióra (1840)
• chlew z Kamionki (ok. poł. XIX w.)
• szopa na siano z Kobióra (k. XVIII w.)
• studnia „żuraw” z Kobióra (1. poł. XIX w.)

Spichlerz dworski z Bujakowa

Zagroda młyńska – zagroda wielobudynkowa, niekompletna (brak szopy), złożona z następujących obiektów:

• młyn z Imielina (1. poł. XVIII w. [?])
• stodoła ośmioboczna z Grzawy (1. poł. XIX w.)
• szopa na wozy z Kobióra (1. poł. XIX w.)
• spichlerz z Warszowic (2. poł. XVIII w.)
• studnia z Suszca (2. poł. XIX w.)

Kościół z Nieboczów

Areszt sołecki ze Skrzyszowa

Obiekty nieprzyporządkowane do zagród:

• Spichlerz plebański z Pilchowic (XVIII w.)
• Spichlerz chłopski z Pszowa (XVIII/XIX w.)
• Spichlerz dworski z Bujakowa (1730)
• Spichlerz dworski ze Śmiłowic (1745–1747)
• Spichlerz chłopski z Bojanowa (XVIII/XIX w.)
• Kapliczka słupowa z Gostyni k. Tychów (pocz. XX w.) z wizerunkiem św. Antoniego
• Kapliczka szafkowa z Gostyni (pocz. XX w.) z wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej
• Kapliczka kłodowa z Bujakowa (XVIII w.) z rzeźbą św. Stanisława ze Szczepanowa
• Wiatrak z Grzawy (1. poł. XIX w.)
• Kościół z Nieboczów (1791)
• Areszt sołecki ze Skrzyszowa (XIX w.)
• Karczma ze Świerczyńca (1870)

IV. Bytomsko-Tarnogórskie

Chlewik z Bogucic i Gołębnik z Dąbrówki Małej

Zagroda zw. sołecką – zagroda wielobudynkowa, niekompletna (brak stodoły), złożona z następujących obiektów:

• chałupa z Katowic (1826 [?])
• chlewik z Bogucic (XIX w.)
• gołębnik z Dąbrówki Małej (XIX/XX w.)
• pompa ręczna z Zabrza

Zagroda średniozamożnego chłopa – zagroda wielobudynkowa, niekompletna (brak chlewa), złożona z następujących obiektów

• chałupa z Panewnik (1864 [?])
• stodoła z Miedar (XIX w.)
• studnia z Rudy Śląskiej (2. poł. XIX w.)

Chałupa z Bykowiny

Zagroda robotnicza – zagroda jednobudynkowa, w skład której wchodzi:

• chałupa z Bykowiny (ok. poł. XIX w.)

Obiekty nieprzyporządkowane do zagród:

• Kapliczka szafkowa z Bytomia (XIX/XX w.) z wizerunkiem Chrystusa

V. Lublinieckie

Chałupa z Kaliny

Zagroda średniozamożnego chłopa – zagroda wielobudynkowa, niekompletna (brak stodoły, chlewa, szopy i brogu), złożona z następujących obiektów:

• chałupa z Kaliny (1851)

Zagroda robotników leśnych – zagroda wielobudynkowa, niekompletna (brak chlewa i studni), złożona z następujących obiektów:

• chałupa z Bruśka (1828)
• stodoła z Bruśka (1. poł. XIX w.)

Obiekty nieprzyporządkowane do zagród:

• Kapliczka domkowa z Dębowej Góry (ok. poł. XIX w.) z rzeźbą św. Jana Nepomucena
• Chałupa ze Zborowskiego (ok. 1839)

Region Małopolski

VI. Zagłębie Dąbrowskie

Chałupa ze Strzemieszyc Wielkich

Zagroda bogatego chłopa – zagroda wielobudynkowa, niekompletna (brak chlewa-piwnicy i brogu), złożona z następujących obiektów:

• chałupa z Łaz k. Błędowa (1874)
• stodoła z Łaz k. Błędowa (2. poł. XIX w.)
• kuźnia z wozówką z Łaz k. Błędowa (2. poł. XIX w.)
• studnia z Łaz k. Błędowa (2. poł. XIX w.)
• pasieka z Łaz k. Błędowa (2. poł. XIX w.)

Chałupa z Kromołowa

Zagroda typu miejskiego – zagroda wielobudynkowa, niekompletna (brak stodoły, chlewa i pieca garncarskiego), w skład której wchodzi:

• chałupa z Kromołowa (1860)

Zagroda tzw. wójtowska – zagroda jednobudynkowa, w skład której wchodzi:

• chałupa ze Strzemieszyc Wielkich (1877)

Obiekty nieprzyporządkowane do zagród:

• Spichlerz dworski z Wojkowic Kościelnych (1675)
• Kapliczka słupowa z Łaz k. Błędowa (pocz. XX w.) z wizerunkiem Chrystusa Boleściwego

Ekspozycja budownictwa ery przemysłowej

Kościół ewangelicki z Bobrka

Kościół ewangelicki z Bytomia-Bobrka (1932)

Działalność naukowa i wydawnicza

We wczesnym okresie działalności instytucji publikowano głównie przewodniki po ekspozycji, foldery i plakaty. W 1997 roku podjęto pierwszą próbę stworzenia serii publikacji popularnonaukowych. Koncepcja ta powstała wśród członków Klubu Animatora Folkloru i Ośrodka Edukacji Kulturalnej przy Miejskim Centrum Kultury w Mysłowicach. Ze względów organizacyjnych i finansowych projekt przejął Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie. Seria otrzymała nazwę „Tradycje kultury ludowej w województwie katowickim”. W jej ramach wydano dwie publikacje: Śląskie stroje ludowe Barbary Bazielich oraz Górnośląskie pieśni ludowe Krystyny Turek.

Instytucja jako pierwsza spośród muzeów na wolnym powietrzu w Polsce opracowała przewodniki po ekspozycji adresowane do konkretnych grup wiekowych: Kto tu mieszkał? Przewodnik po Górnośląskim Parku Etnograficznym w Chorzowie dla klas I–III szkoły podstawowej oraz Drogą przez wieś. Przewodnik po Górnośląskim Parku Etnograficznym w Chorzowie dla uczniów klas IV–VI szkoły podstawowej i gimnazjum, oba autorstwa Ewy Zacharyasz.

W 2013 roku utworzony został Dział Nauki i Edukacji, z którego w 2014 roku wyodrębniono Dział Nauki. Powierzono mu zarówno prowadzenie badań naukowych (terenowych i archiwalnych) dotyczących dziedzictwa materialnego i niematerialnego, jak i koordynowanie procesu wydawniczego w muzeum. Wraz z jego powstaniem związane jest utworzenie kilku serii wydawniczych:

• „Monografie i Materiały MGPE” – recenzowane publikacje naukowe dotyczące historii i współczesności wsi górnośląskiej i zagłębiowskiej. W ramach serii dominują te poświęcone genealogii rodów chłopskich z terenu Górnego Śląska oraz tematyce zaginionych wsi.
• „Historia, ludzie i miejsca. Zeszyty budownictwa drewnianego Muzeum »Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie«” – publikacje poświęcone historii miejscowości, z których pochodzą budynki przeniesione do muzeum, odtwarzające genealogię i losy ich właścicieli, a także opisujące w jaki sposób obiekty te zostały skonstruowane i wyposażone.
• „Jako downi bywało” – dzieła depozytariuszy niematerialnego dziedzictwa kulturowego Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, koncentrujące się na zwyczajach, obrzędach i narracjach zachowanych w pamięci mieszkańców.

Redaktorem naczelnym wydawnictwa muzealnego w latach 2013–2024 była dr Agnieszka Przybyła-Dumin, a od 2025 roku funkcję tę zaczął pełnić dr hab. Lech Krzyżanowski, prof. UŚ.

Dział Nauki odpowiada również za wydawanie czasopisma naukowego Rocznik Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”, poświęconego materialnemu i niematerialnemu dziedzictwu kulturowemu w perspektywie interdyscyplinarnej. Czasopismo adresowane jest do badaczy z różnych dziedzin humanistyki oraz lokalnych pasjonatów.

Muzeum w kulturze i sztuce

Na terenie muzeum kręcono film Młyn i Krzyż w reżyserii Lecha Majewskiego. W produkcji wykorzystano m.in. chałupy z Frydka i Istebnej, spichlerz z Simoradza oraz wiatrak z Grzawy. Ten sam reżyser zrealizował na terenie ekspozycji także cztery wideoarty z cyklu inspirowanego obrazami Jacka Malczewskiego, prezentowane później na wystawie czasowej Jacek Malczewski / Lech Majewski w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Plenery muzeum posłużyły również jako miejsce akcji dwóch odcinków serialu Święta Wojna (nr 312 i 313).

Imprezy cykliczne

W muzeum organizowane są cykliczne imprezy plenerowe, takie jak: Wielkanoc na Śląsku, Dzień Rzemiosła, Jarmark Produktów Tradycyjnych, Dzień Miodu, Dzień Kartofla czy Śląsko Wilijo.

Instytucja współorganizuje wraz ze Związkiem Górnośląskim wydarzenie Śląskie Gody. Pierwsza edycja odbyła się w 1996 roku, a teren ekspozycji chorzowskiego muzeum był jedną z czterech scen tego wydarzenia. Od 1998 roku wydarzenie łączone jest z obchodzonym 1 maja odpustem ku czci św. Józefa Robotnika – patrona kościoła z Nieboczów znajdującego się w muzeum. Impreza odbywała się nieprzerwanie na terenie muzeum, z wyjątkiem roku 2001.

Od 2012 roku muzeum uczestniczy w ogólnopolskiej akcji Noc Muzeów, a od 2013 roku wydarzenie to realizowane jest w formule inspirowanej motywami demonów śląskich, legendarnych postaci i lokalnych podań, odgrywanych przez aktorów na terenie ekspozycji.

Galeria

• 
  Szopa na siano z Kobióra
• 
  Chałupa i chlewik z Istebnej
• 
  Wnętrze chałupy z Istebnej
• 
  Chałupa z Istebnej (1876)
• 
  Konstrukcja chałupy z Istebnej
• 
  Kapliczka z Istebnej (1910)
• 
  Garbarnia z Koniakowa (1900)
• 
  Chlew z Istebnej (I połowa XVIII w.)
• 
  Chałupa z Istebnej (1794)
• 
  Wnętrze chałupy z Istebnej
• 
  Wnętrze chałupy z Istebnej
• 
  Wnętrze chałupy z Istebnej
• 
  Wnętrze chałupy z Istebnej
• 
  Chałupa z Istebnej (1794)
• 
  Wnętrze chałupy groniowej z Brennej (1809)
• 
  Wnętrze chałupy groniowej z Brennej (1809)
• 
  Chałupa tkacza z Brennej (1820)
• 
  Wnętrze chałupy tkacza z Brennej (1820)
• 
  Studnia z Łąki (1902)
• 
  Gołębnik z Dąbrówki (XIX/XX w.)
• 
  Zima w skansenie (styczeń 2009)
• 
  Chałupy w Górnośląskim Parku Etnograficznym

Zobacz też

• Wiatrak z Grzawy

Bibliografia

• Bulla Krzysztof, Spacerem przez czas. Ludzie i wydarzenia w Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”, Chorzów 2025.
• Buszman Łukasz, Respondek Łukasz, Park wielu pokoleń, Chorzów 2016.
• Heidenreich Barbara, Górnośląski Park Etnograficzny, „Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce” 2009, nr 11.
• Rygus Piotr, Muzeum na wolnym powietrzu w Katowicach (1929––1955). Idee, plany i realizacja, „Rocznik Muzeum »Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie«” 2013, t. 1.
• Suboczowa Maria, Prace nad śląskim skansenem, „Zaranie Śląskie” 1959, r. XXII, z. 1.
• Sekuła Magdalena, Krajobraz tworzą ludzie, Chorzów 2010.
• Zacharyasz Ewa, Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”. Przewodnik, Chorzów 2016.

Linki zewnętrzne

• Strona Muzeum (pol.)