Gęśle
Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
 Gęśle staropolskie | |
| Klasyfikacja naukowa |
321.322 |
|---|---|
| Klasyfikacja praktyczna |
instrument strunowy |
Gęśle – grupa staropolskich, ludowych instrumentów muzycznych strunowych o niesprecyzowanej konstrukcji, na których grano szarpiąc struny palcami, plektronem, lub przeciągając po nich smyczkiem.
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]Współcześnie termin „gęśle” używany jest na określenie wszelkich staropolskich instrumentów strunowych, dla których nie można ustalić ich dawnej nazwy[1]. Instrumentolodzy przypuszczają, że określenie „gęśle” może być odpowiednikiem niemieckiego terminu fidel i francuskiego vièle[2]. Najstarszym źródłem historycznym, w którym pojawiło się słowo „gęśle” jest pochodzący z końca XIV wieku Psałterz floriański[3]. Polska etnomuzykolog Ewa Dahlig-Turek nie wyklucza, że również pierwotnie terminem „gęśle” określano wszelkie instrumenty strunowe, a nawet inne instrumenty muzyczne[4].
Rodzaje
[edytuj | edytuj kod]
Gęślami staropolskimi nazywany jest 2-strunowy instrument smyczkowy[5] z płaskim, owalnym pudłem rezonansowym i krótką szyjką zakończoną deską kołkową[1][6], który został uwieczniony na drzeworycie w encyklopedii ziemiańskiej Skład Abo Skarbiec Znakomitych Sekretow Oekonomiey Ziemianskiey z 1693 Jakuba Haura[7]. Według polskiego kolekcjonera instrumentów muzycznych Zdzisława Szulca grano na nich techniką paznokciową[8].
Gęśle z Opola to pochodzący z II połowy XI wieku instrument[9], którego dwa egzemplarze odkryto podczas prac archeologicznych w Opolu, w 1952. Jest odmianą liry, której struny przeciągano smyczkiem lub szarpano palcami[10]. Jego wykonany z drewna lipowego korpus[11] ma kształt wąskiego korytka i przykryty jest płytą rezonansową. U jednego końca ma uchwyt do kołków, przy końcu drugiego zaś podłużny otwór chwytowy[2]. Długość całkowita intrumentu wynosi 23,5 cm, szerokość 4 cm[12].
Gęśle gdańskie to eksponat odkryty na stanowisku archeologicznym w Gdańsku[1] w 1948 i datowany na początek XIII wieku[11]. Podobny jest z konstrukcji do opolskiego[1], jak on wykonany z jednego, żłobionego kawałka drewna[11], ale ma pięć strun, większe gabaryty (długość około 40 cm, szerokość u dołu 7,5, u góry 12 cm[11]) i poprzecznie zlokalizowany otwór chwytowy[1]. Korpus od spodu zdobiony jest rytym ornamentem z plecionych elips i linii[11]. Jest blisko spokrewniony ze średniowiecznymi gusli znajdywanymi na terenie dawnego Księstwa Nowogrodzkiego, gdzie grano na nim szarpiąc struny, podczas gdy na terenie Polski bardziej rozpowszechnioną była technika smyczkowa[10] i paznokciowe skracanie strun[11]. Polski instrumentolog Włodzimierz Kamiński zaliczył gęśle gdańskie do grupy północnoeuropejskich kanteli[11].
Gęślami podhalalańskimi, względnie gęślikami nazwał Szulc za Chybińskim trzystrunowy pierwotnie instrument podobny do rebecu. W miarę upływu czasu gęśliki przejęły od skrzypiec czwartą strunę, otwory rezonansowe w kształcie efów oraz główkę zakończoną ślimakiem, od oktawki natomiast i złóbcoków – kształt korpusu. W takiej postaci znane były i wytwarzane na Podhalu na pewno w XIX i jeszcze w XX wieku[13].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e Chodkowski 2006 ↓, s. 303.
- ↑ a b Śledziński 1981 ↓, s. 334.
- ↑ Dahlig 2001 ↓, s. 53.
- ↑ Dahlig 2001 ↓, s. 57.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 39, il. 30.
- ↑ Zbigniew Kamykowski, Gęśle staropolskie, [w:] Polska Biblioteka Muzyczna [online], PWM [dostęp 2025-02-21].
- ↑ Oborny 2015 ↓, s. 23.
- ↑ Szulc 1953 ↓, s. 16.
- ↑ Ekiert 2006 ↓, s. 164.
- ↑ a b Dahlig 2001 ↓, s. 15.
- ↑ a b c d e f g Kamiński 1971 ↓, s. 35.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 36.
- ↑ Szulc 1953 ↓, s. 24–25.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Ewa Dahlig: Ludowe instrumenty skrzypcowe w Polsce. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2001. ISBN 83-85938-54-0.
- Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
- Włodzimierz Kamiński: Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1971. OCLC 830914178.
- Aneta Oborny: Polskie instrumenty ludowe. Warszawa: Sport i Turystyka - Muza, 2015. ISBN 978-83-287-0216-5.
- Mała encyklopedia muzyki. Stefan Śledziński (red.). Warszawa: PWN, 1981. ISBN 83-01-00958-6.
- Zdzisław Szulc: Słownik lutników polskich. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1953. OCLC 832651847.