53°52′33″N 20°34′44″E/53,875833 20,578889Gady (województwo warmińsko-mazurskie)
| Artykuł | 53°52′33″N 20°34′44″E |
| - błąd | 38 m |
| WD | 53°57'N, 20°34'E, 53°57'N, 20°34'E |
| - błąd | 20793 m |
| Odległość | 1705 m |
| ||||
| ||||
 przykład warmińskiej zabudowa wsi | ||||
| Państwo |  Polska
| |||
| Województwo |  warmińsko-mazurskie
| |||
| Powiat | olsztyński | |||
| Gmina | Dywity | |||
| Wysokość | 150 m n.p.m. | |||
| Liczba ludności (2011) | 336[1] | |||
| Strefa numeracyjna | 89 | |||
| Kod pocztowy | 11 – 001 Dywity | |||
| Tablice rejestracyjne | NOL | |||
| SIMC | 0472986 | |||
Położenie na mapie gminy Dywity  | ||||
Położenie na mapie Polski  | ||||
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | ||||
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego  | ||||
| 53°52′33″N 20°34′44″E/53,875833 20,578889
| ||||
Gady (dawniej niem. Jadden, prus. Geddai) – nieduża wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Dywity około 13 km na północ od Olsztyna. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.
We wsi jest sklep spożywczy, przystanek autobusowy (przy przystanku leży kamień z tablicą wstawioną w 2009 r., upamiętniającą 640-letnią historię wsi), Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych, dwa gospodarstwa agroturystyczne.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Akt lokacyjny wsi został wydany 28 maja 1369 r. na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Dokument został podpisany przez biskupa warmińskiego Jana Stryprocka. Lokacja nadana na prawie chełmińskim dla Hoenveltz (takiej nazwy użyto po raz pierwszy) obejmowało 44 łany co odpowiadało w przybliżeniu 739,2 ha. Zasadźcą i jednocześnie pierwszym sołtysem wsi był Prus Gedethen. W przywileju zastrzeżono 4 łany dla ojca sołtysa – Bandusa oraz braci: Dyngona i Georgia. Pozwala to przypuszczać, że lokacja nastąpiła w miejscu zasiedlonym wcześniej przez Prusów[2] W okresie plemiennym Gady znajdowały się na terytorium Galindii, a dokładniej ziemi zwanej Gunelauke, której centrum mieściło się w okolicy Barczewka[3]. W dokumencie lokacyjnym występuje tylko niemiecka nazwa Hoenveltcz (Hoenfeld). W 1405 r. odnotowano Gedden. W kolejnych zapisach spotkać można Jadden (1598), Gadden (1615) i Giaden (1668). W 1879 r. po raz pierwszy pojawiła się nazwa Gady. Gady zostały zlokalizowane na szlaku łączącym Olsztyn z Jezioranami. Akt lokacyjny nadawał prawo do założenia w Gadach małej karczmy przy szlaku[4].
W 1909 r. w czasie mroźnej zimy wilki podchodziły do samej wsi. Poczta z jedynym we wsi telefonem powstała w 1930 roku i funkcjonowała do 1945 r. W 1933 r. do wsi doprowadzono prąd elektryczny. W tym okresie we wsi było dwóch kowali, dwóch cieśli, trzech murarzy i zdunów, dwóch fryzjerów, po jednym stolarzu, krawcu, młynarzu i mechaniku, W 1938 r. pojawiło się w Gadach pierwsze auto – właścicielem był Lindenblat. Po drugiej wojnie przez długi okres jedyne auto (stara warszawa) należało do Certy. W 1939 wybudowano utwardzoną drogę z Gad do Barczewka. W styczniu 1945 r., 23. i 27. przez wieś przetoczył się front, w wyniku działań wojennych wieś została częściowo zniszczona.
Drogę asfaltową wybudowana w latach 70. XX wieku a poszerzono w 1982 r. Ujęcie wody założono w klatach 80. XX wieku. Świetlica i sklep powstały w latach 1985-1987. W 1992 roku zamknięta została tutejsza szkoła.
W 2011 r. otwarto budynek Ośrodka Rzemiosł Zapomnianych.
Zabudowa wsi[edytuj | edytuj kod]
W dużej części zabudowa wsi pochodzi z końca XIX i początków XX w. Zachowała się jedna drewniana chałupa oraz wiele domów i budynków gospodarskich z czerwonej cegły. Architekturę uzupełniają współczesne domy. We wsi znajduje się pamiątkowy głaz, ustawiony w 2009 r. w czasie obchodów 640 jubileuszu lokacji wsi, kamienny żółw i kamienna "baba pruska" (wykonane w czasie festynu archeologicznego w 2008 r. We wsi znajdują się dwie murowane, warmińskie kapliczki, dwa drewniane, przydrożne krzyże oraz jeden krzyż metalowy, przystanek autobusowy, sklep i świetlica, a także stylowe, drewniane drogowskazy.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- Neobarokowa kapliczka w środku wsi przy posesji nr 48 (N 53,877159o; E 20,579715o), wzniesiona w połowie XVIII w., z krucyfiksem i figurą Najświętszej Maryi Panny. W 1927 roku kapliczkę gruntownie wyremontowała rodzina Certów, dlatego w niektórych wydawnictwa niemieckich określana jest nazwa "Certas Kapelle". Tak jak i dawniej, tak i obecnie, przy tej kapliczce odbywają się nabożeństwa majowe. W 1966 roku kapliczka była w złym stanie, z widocznymi jeszcze zniszczeniami od kul. W maju tego roku kapliczka została otynkowana i wyremontowana, wykonano daszek z cegieł i wstawiono nowe ramy, chorągiewka metalowa została odnowiona (z datą 1929), została także zakupiona figura Matki Bożej.
- Kapliczka przy wjeździe do wsi od strony Słupów, przy posesji nr 50 (N 53,876836o; E 20,576093o), z rzeźbą św. Józefa, krucyfiksem i chorągiewką z datą 1929 (wykonana została w 1931[5]. Wybudowana została przez Antona Loberta. Od 1969 roku o kapliczkę i drobne naprawy troszczyła się Maria Januszewska wraz z rodzina. W latach 80. XX wieku została zakupiona nowa figura Matki Boskiej.
- Kapliczka za wsią ok. pół kilometra, w lesie, przy drodze powiatowej do Olsztyna, wybudowana w 1931 r. Obecnie pod opieką Janusza Smolińskiego i Wojciecha Załuski.
- Zabytkowy dzwon (posesja nr 26) z datą 1815. Dzwon ufundowali mieszkańcy wsi jako wotum błagalne podczas zarazy bydła. Przez wiele lat dzwon ten był zawieszony między dwoma drzewach za budynkiem sklepu i przez lata dzwonił na Anioł Pański. Po próbie kradzieży został przeniesiony na prywatną działkę i zawieszony na małej dzwonnicy.
- Kamienie graniczne, ułożone wzdłuż rowu granicznego między wsiami Gady, Tęguty i Barczewko.
- Stary krzyż drewniany (N 53,857231o; E 20,588203o), przy drodze z Gadów do Barczewka.
Sołtysi[edytuj | edytuj kod]
XX i XXI wiek
- Otto Bludau
- Hilda Braun (Hilda Braunowa)
- Sławomir Węgrodzki
- Józef Suchocki
- Paweł Węgrodzki
- Mirosław Piórkowski
- Rajmund Antosiak
- Alicja Antosiak
Stowarzyszenia[edytuj | edytuj kod]
We wsi działa Stowarzyszenie "Nasze Gady", organizujące różnorodne warsztaty edukacyjne, happeningi, jarmarki. Od 2008 roku w każdą ostatnią sobotę sierpnia odbywają się w Gadach Festyny Archeologiczne. Podczas Festynów można wziąć udział w różnorodnych warsztatach dawnego rękodzieła m.in. ceramicznych, rzeźbiarskich, a także posłuchać warmińskiej muzyki etnicznej.
Galeria[edytuj | edytuj kod]
Przydrożny krzyż
Przydrożny krzyż
Głaz upamiętniający 640. lecie wsi
Kapliczka w środku wsi, z połowy XVIII w.
Piknik archeologiczny
Zabudowa wsi
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ BIP, Dane statystyczne z dnia 31.12.2011 r.. [dostęp 19-07-2012].
- ↑ Robert Klimek: Terra Gunelauke. Przewodnik archeologiczny. Barczewo – Gady 2008
- ↑ Robert Klimek: Na kresach Galindii. Przewodnik archeologiczny, Gady 2009
- ↑ Gady nasza mała Ojczyzna, praca zbiorowa pod redakcją Teresy Kosińskiej, Gady 2009
- ↑ "Kapliczki w Gadach", Jadwiga Ławicka-Jurkowska, w: "640 lat wsi Gady 1369-2009", str.18-21
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Gady – Warmia znana i nieznana
- Teresa Kosińska (red.) 640 lat wsi Gady 1369-2009, Stowarzyszenie Naze Gagy, ISBN 978-83-926764-8-5
- Anna Pospiszyl, Toponimia południowej Warmii. Nazwy miejscowe. Pojezierze, Olsztyn, 1987, ISBN 83-7002-289-8
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Gady, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 436.
- Stowarzyszenie "Nasze Gady"