Generalny Konserwator Zabytków

Generalny Konserwator Zabytków – najwyższy organ ochrony zabytków (zwierzchnik służby konserwatorskiej) w Polsce. Działa zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Niegdyś była to funkcja sprawowana przez ekspertów, obecnie (od czasów Aleksandry Jakubowskiej) jest to urząd polityczny, w randze wiceministra (sekretarza lub podsekretarza stanu) w ministerstwie właściwym do spraw kultury i dziedzictwa narodowego, obsadzany przez aktualnie rządzącą partię.

Historia organu[edytuj | edytuj kod]

Funkcja Generalnego Konserwatora Zabytków istniała w II RP – w latach 1930–1937 sprawował ją Jerzy Remer. Po wojnie, w latach PRL stanowisko to istniało w latach 1945–1951 oraz ponownie od 1973 r., natomiast w latach 1951–1973 ochroną zabytków zajmował się Dyrektor Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków (ZMiOZ) Ministerstwa Kultury i Sztuki^{[potrzebny przypis]}.

W latach 1991–1999 Generalny Konserwator Zabytków kierował Państwową Służbą Ochrony Zabytków i był przełożonym wojewódzkich konserwatorów zabytków. W 1996 r. wojewódzcy konserwatorzy zabytków zostali podporządkowani poszczególnym wojewodom (stając się częścią wojewódzkiej administracji zespolonej), a Generalny Konserwator Zabytków kierował tylko Biurem Ochrony Zabytków w Warszawie. W 1999 r. nazwa „Państwowa Służba Ochrony Zabytków” zmieniona została na „Służba Ochrony Zabytków”. W latach 1999–2002 Generalny Konserwator Zabytków zyskał status ministra działając przy pomocy wydzielonego z Ministerstwa Kultury Urzędu Generalnego Konserwatora Zabytków (UGKZ), który miał rangę urzędu centralnego, a który został zlikwidowany z dniem 1 lipca 2002 r. Od tego czasu Generalny Konserwator Zabytków ponownie stał się częścią aparatu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a jego zadania obsługuje Departament Ochrony Zabytków Ministerstwa^{[potrzebny przypis]}.

W 107 przeprowadzono nowelizację ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r., która doprowadziła do wzmocnienia pozycji Generalnego Konserwatora Zabytków i odzyskania kontroli nad wojewódzkimi konserwatorami. W wyniku tej zmiany wojewoda powołuje i odwołuje wojewódzkich konserwatorów zabytków i kierowników delegatur na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków (wcześniej za jego zgodą)^[1]. Zmienił się także tryb zatrudnienia kierowników delegatur z mianowania na powołanie, co umożliwiło sprawowanie faktycznej kontroli wojewódzkich konserwatorów zabytków nad podległymi im delegaturami w terenie. Nowelizacja ustawy wprowadziła także instrument prawny w postaci tzw. ochrony tymczasowej, która obowiązuje od momentu wszczęcia postępowania o wpis do rejestru zabytków i zapewnia ochronę zabytków w trakcie trwania procesu inwestycyjnego. Rozwiązanie to zapobiega m.in. wyburzaniu zabytków i celowemu ich niszczeniu np. dla pozyskania działki budowlanej pod nową zabudowę. W myśl ustawy na zabytki ewidencyjne można uzyskać dotacje na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane ze środków jednostek samorządu terytorialnego. Otworzyło to drogę właściwej ochrony miast z przewagą architektury współczesnej oraz zahamowało proces wpisywania zabytków ewidencyjnych do rejestru w celu uzyskania dotacji na prace konserwatorsko-budowlane. Dzięki nowelizacji ustawy powstało pierwsze pozabudżetowe źródło finansowania zabytków – Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków (NFOZ)^[2], zasilony na początek z kar administracyjnych nakładanych przez WKZ na właścicieli i zarządców zabytków, którzy np. kupują zabytki pod działki inwestycyjne i dopuszczają się ich świadomej dewastacji^[3]. NFOZ zasilany ma być również z nawiązek zasądzanych w przypadku popełnienia przestępstwa zniszczenia lub uszkodzenia zabytku. Przepisy powołujące Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków weszły w życie 1 stycznia 2018 r.

Zadania[edytuj | edytuj kod]

Zgodnie z obowiązującą obecnie ustawą z 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami do zadań wykonywanych przez Generalnego Konserwatora Zabytków należy, w szczególności:

opracowywanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz z koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju;
podejmowanie działań związanych ze wspieraniem rozwoju regionalnego i realizacji kontraktów wojewódzkich w sprawach opieki nad zabytkami;
prowadzenie krajowej ewidencji zabytków i krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem;
wydawanie decyzji, postanowień i zaświadczeń w sprawach określonych w ustawie oraz w przepisach odrębnych;
organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie przestrzegania oraz stosowania przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
sprawowanie nadzoru nad działalnością wojewódzkich konserwatorów zabytków;
promowanie badań naukowych w zakresie konserwacji zabytków;
organizowanie szkoleń dla służb konserwatorskich;
organizowanie konkursów promujących opiekę nad zabytkami, w tym przyznawanie wyróżnień, nagród pieniężnych lub rzeczowych;
opiniowanie wniosków o nadanie odznaki „Za opiekę nad zabytkami”;
współpraca z organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków;
organizowanie szkoleń w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
podejmowanie działań dotyczących troski o zabytki związane z historią Polski, pozostające poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Generalni konserwatorzy zabytków w Polsce powojennej[edytuj | edytuj kod]

Jan Zachwatowicz od 1945 do 1951

po rezygnacji prof. Zachwatowicza stanowisko GKZ zostało zlikwidowane i przywrócone dopiero w roku 1973

Irena Mangelowa – Dyrektor Zarządu Ochrony Zabytków od 1951 do 1953
Kazimierz Malinowski – Dyrektor Centralnego Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków od 1954 do 1962
Mieczysław Ptaśnik – Dyrektor Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków od 1962 do 1972
Bohdan Rymaszewski – Dyrektor Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków od 1972 do 1973

w 1973 przywrócono stanowisko Generalnego Konserwatora Zabytków:

Alfred Majewski (ur. 1907, zm. 1998), od 1973 do 1975
Bohdan Rymaszewski (ur. 1935, zm. 2016), od 1975 do 1977
Wiktor Zin (ur. 1925, zm. 2007), od 1978 do 1981
Bohdan Rymaszewski (ur. 1935, zm. 2016), od 1981 do 1983
Andrzej Gruszecki (ur. 1928, zm. 2008), od 1983 do 1987
Tadeusz Zielniewicz od 1987 do sierpnia 1995
Andrzej Tomaszewski (ur. 1934, zm. 2010), od 1 października 1995 do 4 lutego 1999
Aleksander Broda od 4 lutego 1999 do 23 czerwca 1999
Krzysztof Pawłowski od 23 lipca 1999 do 26 września 1999
Aleksander Broda od 27 września 1999 do 23 listopada 2001
Marek Rubnikowicz od 23 listopada 2001 do 31 marca 2002
Aleksandra Jakubowska (SLD) od 1 kwietnia 2002 do 8 stycznia 2003
Ryszard Mikliński (SLD) od 23 września 2003 do 4 listopada 2005
Tomasz Merta (ur. 1965, zm. 2010), od 4 listopada 2005 do 10 kwietnia 2010
Piotr Żuchowski (PSL) od 28 kwietnia 2010 do 20 listopada 2015
Magdalena Gawin od 26 listopada 2015 do 31 grudnia 2021
Jarosław Sellin (PiS) od 1 stycznia 2022 do 13 grudnia 2023
Bożena Żelazowska (PSL) od 14 grudnia 2023