Getto żydowskie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kładka nad ulicą w Ghetto Litzmannstadt w Łodzi, 1940
Mieszkańcy getta warszawskiego, maj 1941
Brama getta w Krakowie, 1941
Most łączący getto nad ul. Batorego w Skierniewicach

Getto żydowskie – zamknięta dzielnica żydowska[1]. W wielu europejskich miastach getta pozostawały dla Żydów przymusowym miejscem osiedlania od średniowiecza do XIX wieku.

W państwach okupowanych przez III Rzeszę w czasie II wojny światowej władze okupacyjne tworzyły zamknięte i strzeżone getta, w których przymusowo osiedlano ludność żydowską z danego terenu. Getta te były zazwyczaj otoczone murem strzeżonym od zewnątrz i całkowicie zależne od dostaw żywności oraz energii. Utworzenie gett było pierwszym etapem zaplanowanej i przeprowadzonej przez Niemców Zagłady Żydów.

Przed II wojną światową[edytuj | edytuj kod]

Średniowiecze[edytuj | edytuj kod]

W średniowieczu IV Sobór Laterański, zwołany przez papieża Innocentego III w 1215 roku nakazywał separację Żydów od chrześcijan[2]. Żydzi mieli nosić strój, który odróżniał ich od chrześcijan. Celem takiej regulacji było ograniczenie kontaktów seksualnych między chrześcijankami a żydami[2].

Getta we Włoszech[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Getto weneckie.

Pierwszym nowożytnym miastem europejskim, w którym stworzono getto była Wenecja[3]. W 1509 roku duża liczba Żydów dotarła do miasta jako uchodźcy wojenni[3]. Władze miasta widziały korzyść w ich obecności w mieście, ale z drugiej strony uważały, że ich obecność może przynieść „gniew boży“, dlatego w 1516 roku na wyspie Ghetto Nuovo utworzono wydzielony obszar, gdzie mieli zamieszkiwać Żydzi[3].

W 1555 roku papież Paweł IV utworzył getto w Rzymie[4].

 Osobny artykuł: Getto rzymskie.

Getta żydowskie zakładano na rozkaz papieży w II połowie XVI wieku w większości miast włoskich, gdzie zamieszkiwała społeczność żydowska[4]. Getta były otoczone murami, ich bramy zamykano na noc. Żydzi nie mogli prowadzić przedsiębiorstw poza gettem, mieli zakaz pracy w szeregu zawodów, nie mogli również pobierać edukacji w szkołach wyższych. Zakazane było zatrudnianie służących katolików przez Żydów[5]. Zarówno w getcie jak i poza nim Żydzi byli zobowiązani do noszenia żółtych odznak[5]. Powstanie gett ograniczyło przemoc wobec Żydów, spadła liczba oskarżeń o mordy rytualne[4]. W niektórych gettach powstawały synagogi; mieszkając poza gettem Żydzi nie mogli wznosić synagog i musieli obchodzić obrzędy religijne w prywatnych domach[4]. Życie społeczne w obrębie odseparowanego getta, w którym, jak w miastach włoskich, zetknęli się ze sobą Żydzi Sefardyjscy i Żydzi aszkenazyjscy, wykształciło odrębną i bogatą kulturę żydowską, np. w Wenecji działała kierowana przez rabina Leona Modenę sławna akademia muzyczna L’Accademia degl’Impediti[potrzebny przypis].

Od 1775 roku Żyd, który chciałby spędzić nawet jedną noc poza gettem musiał składać specjalny wniosek o pozwolenie[5]. W okresie, gdy przebywał poza gettem nie miał prawa mieszkać w tym samym domu, co chrześcijanin[5]. Jedynym sposobem na ucieczkę z getta była zmiana wyznania[6].

II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Getta żydowskie w okupowanej Europie Wschodniej w latach 1941–1942

W czasie II wojny światowej w miastach niektórych państw okupowanych przez III Rzeszę tworzono odrębne dzielnice żydowskie[7]. Obszary te nazywano w oficjalnych komunikatach nazistowskich gettami żydowskimi lub eufemistycznie żydowskimi dzielnicami mieszkaniowymi (niem. jüdische Wohnbezirke[8]). Getta te były wydzielonymi i najczęściej zamkniętymi obszarami, osoby zamknięte w gettach nie miały możliwości wychodzenia poza nie, lub musiały uzyskać w tym celu specjalne pozwolenie. Z powodu zamknięcia dużej liczby osób na stosunkowo małej przestrzeni i niewielkich racji żywnościowych które im przysługiwały, utworzenie gett faktycznie służyło eksterminacji ludności żydowskiej. Ostatecznie w 1943 r. naziści wywieźli osoby uwięzione w gettach do obozów zagłady i tam zamordowali.

Getta tworzone były na terenie Ukrainy, Białorusi, Czech, Węgier. Najczęściej jednak na terenach, które przed wojną należały do Polski. Getta utworzono m.in. w Białymstoku, Częstochowie, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Radomiu, Warszawie. Porządku w gettach strzegła kolaborująca z nazistami Policja Żydowska, tzw. ODmani.

Pierwszym gettem na terenie okupowanej Polski było utworzone 8 października 1939 roku getto w Piotrkowie Trybunalskim.

Mieszkańcy gett z reguły cierpieli z powodu głodu i chorób, choć – wbrew przeciwnościom – próbowano też żyć w nich po dawnemu, a nawet – ponad stan[9]. Próby ucieczek oraz pomocy z zewnątrz karane były śmiercią. Podczas likwidacji getta mieszkańcy byli przenoszeni do większych gett na terenie innych miast, a ostatecznie trafiali do obozów zagłady, gdzie byli zabijani. Żydom, którym udało się uciec, pomoc niosła polska organizacja Żegota – zajmowała się ukrywaniem zbiegów, podrabianiem dla nich dokumentów itp.

Getta w okupowanej Polsce (lista niepełna)[edytuj | edytuj kod]

Inne informacje[edytuj | edytuj kod]

Motyw getta został przedstawiony w grze komputerowej My Memory of Us[10].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ getto. Żydowski Instytut Historyczny. [dostęp 2016-12-08].
  2. ↑ a b Fried 2015 ↓, s. 289.
  3. ↑ a b c Efron, Weitzman i Lehmann 2018 ↓, s. 229.
  4. ↑ a b c d Efron, Weitzman i Lehmann 2018 ↓, s. 230.
  5. ↑ a b c d David Kertzer: The popes against the jews: the vatican's role in the rise of modern anti-semitism. New York: 2013, s. 28. ISBN 978-0-307-42921-6.
  6. ↑ M. Pirveli, Z. Rykiel: Getto a nowoczesność, [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski: Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, ISBN 978-83-89291-38-7, s. 73–86.
  7. ↑ getta w okresie Holokaustu. Żydowski Instytut Historyczny. [dostęp 2016-12-08].
  8. ↑ Owa część nie jest nazywana gettem, jak miało to miejsce w dawnej dzielnicy żydowskiej, lecz „Judenviertel” (dzielnica żydowska). Studia historyczne. Polska Akademia Nauk. Komisja Nauk Historycznych. tom 50, wyd. 1–4, 2007, s. 210; „Oficjalna nazwa, używana przez władze niem., brzmiała: żydowska dzielnica mieszkaniowa (jüdischer Wohnbezirk)”, [w:] Bogdan Suchodolski. Wielka encyklopedia powszechna PWN, 1964.; nie używano oficjalnie terminu „getto”, lecz „der jüdische Wohnbezirk” (żydowska dzielnica mieszkaniowa), [w:] Barbara Engelking-Boni, Jacek Leociak; „Getto warszawskie: przewodnik po nieistniejącym mieście”. 2001.
  9. ↑ Czesław Madajczyk: Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. Warszawa 1970, t. I, s. 222. – W getcie spotykało się najwytworniejsze restauracje. Niewiarygodny wydaje się dziś komfort panujący wówczas w „Palais de Dance” braci Frontów. Chleb był tu znacznie droższy niż w polskich dzielnicach, lecz wino tańsze. Wypada tylko powtórzyć „uczta w czasie pomoru”. Taki stan rzeczy w getcie sprzyjał pożądanej przez okupanta dezintegracji społeczności żydowskiej, utrzymywał się wbrew bundowskiej prasie, żądającej zamknięcia sal tańca, burdelu i licznych klubów.
  10. ↑ My Memory of Us [online], GRY-Online.pl [dostęp 2023-02-17] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Getto_żydowskie&oldid=72437338”