Getto w Bielsku Podlaskim
Getto w Bielsku Podlaskim – getto żydowskie utworzone przez Niemców w Bielsku Podlaskim w sierpniu 1941[1].
Opis[edytuj | edytuj kod]
W getcie zamknięto około 5–6 tys. żydowskich mieszkańców Bielska i okolicznych miejscowości, m.in. Narwi i Orli. Obejmowało dużą część centrum miasta, położoną między dzisiejszymi Granice getta wyznaczały ulice: Mickiewicza (od Kopernika do Widowskiej), Widowska do Jagiellońskiej, Bóżnicza zwana Żydowską (dzisiaj Kazimierzowska), Wąska (nie istnieje) oraz Jagiellońska i Dubicze. Przy Kazimierzowskiej znajdowała się główna brama. Getto otoczone zostało trzymetrowym drewnianym ogrodzeniem z drutem kolczastym. Ogrodzenie musieli wybudować sami Żydzi. Gdy zabrakło drewna, musieli użyć własnych mebli[2]. Świadkowie powstania i likwidacji getta oraz traktowania Żydów w getcie pisali o tym, co widzieli. Są wśród nich Sonia Gleicher[3], Henoch Piasek[4] i Meir Peker[5].
W połowie lipca 1941 roku powstał Judenrat, na czele którego stanął Szlomo Epstein, oraz policję żydowską, którą dowodził Żyd z Orli Wajnsztajn[6].
Niemcy wydali rozporządzenie, by zebrano wszystkie tałesy, sejfer-tory i inne religijne księgi, a następnie nakazali by Żydzi sami je spalili. Wszystkim Żydom kazali ściąć brody. Zakazali modlić się[7].
Ogółem przez getto przeszło 15 tys. osób[1]. Pracowali oni w warsztatach stolarskich, przy wydobywaniu torfu, wyrębie drzew oraz byli zatrudniani do robót porządkowych na terenie miasta[1].
W dniach 2–11 listopada 1942 roku getto zostało zlikwidowane. Część Żydów wywieziono w transportach po 1000 osób do getta w Białymstoku i do obozu zagłady w Treblince[1]. Podczas akcji Niemcy dokonywali licznych, doraźnych egzekucji. 100 osób, głównie starszych i niedołężnych, rozstrzelano przy ul. Jagiellońskiej[1].
Akcją likwidacji getta kierował Waldemar Macholl, skierowano tu specjalnych pełnomocników, oficerów SS – Erdbrueggera i Ennulata[8].
W mieście pozostawiono 48 lub 49 szewców z rodzinami. W styczniu 1943 roku zostali oni przesiedleni do Pietraszy pod Białymstokiem. W lutym kobiety i dzieci wywieziono do Treblinki, a samych rzemieślników stopniowo wywożono do obozu w Auschwitz i na Majdanek[6].
Bielscy Żydzi zostali upamiętnieni jednym z kamieni z nazwą miasta, stanowiącym element pomnika Ofiar Obozu Zagłady w Treblince[9].
Część ocalałych Żydów po wojnie powróciła do miasta. W 1946 roku mieszkało tu ponad 100 osób narodowości żydowskiej. Część z nich spisało wspomnienia, które weszły do „Księgi Pamięci Żydów z Bielska Podlaskiego zgładzonych w czasie Holocaustu 1939-1945”, wydanej w 1975 r. w Tel Awiwie[10].
Społeczność żydowską w mieście upamiętniono pomnikiem z fragmentami odnalezionych macew, ufundowany w 2019 roku przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Ziemi Bielskiej przy cmentarzu żydowskim na ul. Brańskiej oraz tablicą pamiątkowa przy ul. Kazimierzowskiej, postawioną w 2010 roku staraniem Stowarzyszenia „Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach” w 2010 roku. Tablica stanęła w miejscu, gdzie dawniej znajdowała się brama do getta. Od 2017 r. niewielki placyk przed pływalnią nosi też nazwę Placu Pamięci Żydów Bielskich[2].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 106. ISBN 83-01-00065-1.
- ↑ a b Z kart historii miasta. Zagłada bielskiego getta [online], Z kart historii miasta. Zagłada bielskiego getta [dostęp 2022-06-01] (pol.).
- ↑ Świadectwo Sonia Gleicher [online], kehilalinks.jewishgen.org [dostęp 2023-03-14].
- ↑ Świadectwo Henoch Piasek [online], kehilalinks.jewishgen.org [dostęp 2023-03-14].
- ↑ Bielsk-Podlaski, Poland [online], www-jewishgen-org.translate.goog [dostęp 2023-03-14].
- ↑ a b Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-06-01].
- ↑ Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego [online], fodz.pl [dostęp 2022-06-01].
- ↑ Z kart historii. 78. rocznica likwidacji getta w Bielsku Podlaskim, Boćkach, Bańsku i Orli [online], Z kart historii. 78. rocznica likwidacji getta w Bielsku Podlaskim, Boćkach, Bańsku i Orli [dostęp 2022-06-01] (pol.).
- ↑ Edward Kopówka: Plan kamieni symbolicznych. Treblinka: Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince-Oddział Muzeum Regionalnego w Siedlcach, 2014, s. 13. ISBN 978-83-88761-46-1.
- ↑ Bielsk-Podliask; Księga Świętej Pamięci bielskich Żydów podlaskich, których życie zostało odebrane w Zagłady w latach 1939-1944 (Bielsk-Podlaski, Polska). 1975, s. 598.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Zagłada społeczności żydowskiej Bielska, Bielski Hostineć, 2009, nr 2