Gospodarka Niemiec
 |
Ten artykuł należy dopracować |
.jpeg) Frankfurt nad Menem – centrum finansowe Niemiec | |
| Informacje ogólne | |
| Waluta | |
|---|---|
| Bank centralny | |
| Rok podatkowy | |
| Organizacje gospodarcze | |
| Dane statystyczne | |
| PKB (nominalny) |
3,863 bln $ (2019) |
| PKB (ważony PSN) |
4,444 bln $ (2019) |
| PKB per capita |
46 564 $ (2019) |
| Wzrost PKB |
0,6% (2019) |
| Struktura PKB | |
| Inflacja |
0,3% (2020)[1] |
| Wymiana handlowa | |
| Eksport |
1,434 bln $ (2017) |
| Główni partnerzy |
Unia Europejska 50,3% |
| Import |
1,135 bln $ (2017) |
| Główni partnerzy |
Unia Europejska 52% |
| Zatrudnienie | |
| Struktura zatrudnienia |
rolnictwo 1,4%, przemysł 24,2%, usługi 74,3% (2016) |
| Stopa bezrobocia |
3,5% (2020) |
| Wskaźniki jakości życia | |
| Ludność poniżej progu ubóstwa |
18,7% (2018) |
| Współczynnik Giniego |
31,1 (2018) |
| Wskaźnik rozwoju społecznego |
0,947 (2019) |
| Finanse publiczne | |
| Dług publiczny |
59,8% PKB (2019) |
| Deficyt budżetowy |
+1,4% PKB (2019) |
| Przychody budżetowe |
46,8% PKB (2019) |
| Wydatki budżetowe |
45,4% PKB (2019) |
Gospodarka Niemiec – rozwinięta społeczna gospodarka rynkowa, największa w Europie i czwarta na świecie (po USA, Chinach i Japonii).
Niemcy są trzecim po Chinach i USA światowym eksporterem[2]. Z 1,339 bln dolarów w 2014 roku mają nadwyżkę handlową 284 mld[3] euro. Eksport stanowi ponad jedną trzecią produkcji krajowej[4].
Niemcy posiadają w narodowym skarbcu 3,4 tys. ton złota[5].
Waluta[edytuj | edytuj kod]
Walutą w Niemczech jest euro, które dzieli się na 100 centów. Do 2002 r. obowiązywała marka niemiecka.
Głównym centrum finansowym o światowym znaczeniu jest Frankfurt nad Menem, m.in. siedziba Europejskiego Banku Centralnego, Frankfurckiej Giełdy Papierów Wartościowych (Börse Frankfurt), Deutsche Banku, Dresdner Banku oraz Commerzbanku.
Produkt krajowy brutto[edytuj | edytuj kod]
Produkt krajowy brutto wyniósł w 2013 roku 3,629 bilionów USD. Na jednego mieszkańca przypadało 43,4 tys. USD i plasuje Niemcy na 7. miejscu w Unii Europejskiej oraz na 16. miejscu w świecie. W 2008 gospodarka ChRL przerosła pod względem PKB gospodarkę niemiecką.
Deficyt budżetowy[edytuj | edytuj kod]
Wieloletni deficyt budżetowy, a szczególnie wysokie koszty zjednoczenia Niemiec, spowodowały, że zadłużenie tego kraju jest wysokie i wynosi ponad 1,5 bln euro (co odpowiada 18 tys. euro/mieszkańca). Jednak to zadłużenie jest dziś realnie większe, bo do tego należy doliczyć przewidywane zobowiązania państwa wobec przechodzących na emeryturę pracowników sfery budżetowej w randze urzędnika (są one płacone bezpośrednio z budżetu, a nie przez ubezpieczenia emerytalne) i do 2012 sumują się na kolejne 4 do 5 bilionów euro (źródło: Bund der Steuerzahler). Obsługa niemieckiego zadłużenia, duże i ciągle rosnące koszty systemu opieki zdrowotnej i systemu emerytalnego, a także bezrobocie, to dziś największe problemy niemieckiej gospodarki[6].
Od początku istnienia RFN wszystkie jej budżety były z deficytem. Obecne zadłużenie Niemiec odpowiada około 81% PKB[3], podczas gdy kwotowo wyższe zadłużenie Stanów Zjednoczonych wynosi 10 bilionów dolarów (stan na 2009 r.) i również kwotowo wyższe zadłużenie Japonii 160% (ok. 7 bln dolarów). W odniesieniu do PKB niemiecki dług porównywalny jest do większości krajów wysoko rozwiniętych. Zadłużenie i związane z nim odsetki, rosnące koszty systemu opieki zdrowotnej i systemu emerytalnego, jak również bezrobocie (ok. 3,37 mln bezrobotnych), stanowią poważny problem finansowy i tym samym gospodarczy.
Niemcy przez kilka lat nie dotrzymywali kryteriów konwergencji, podpisanych w Maastricht (dotyczących stabilności euro). Dla ratowania finansów państwa przeprowadza się od lat cięcia w systemach ubezpieczeń społecznych, co jednak tylko w nieznacznym stopniu poprawiło sytuację. W 2006 roku Niemcy po raz pierwszy od paru lat dotrzymali kryteriów z Maastricht.
Eksport[edytuj | edytuj kod]
Eksport, będący podstawą niemieckiej gospodarki, walnie przyczynił się do ożywienia gospodarczego tego kraju. Niemcy są obecnie drugim, po Chinach (a przed USA), eksporterem na świecie. Wartość eksportu w 2011 wyniosła około 1543 mld USD. Eksportowane są przede wszystkim: maszyny, samochody, narzędzia przemysłowe, elektronika, wyroby tekstylne, chemikalia, aparatura precyzyjna, stal, artykuły rolno-spożywcze, uran, węgiel kamienny i brunatny, nawozy i tworzywa sztuczne.
Siła niemieckiego eksportu wiąże się między innymi z dominującą pozycją Niemiec w Unii Europejskiej[7][8][9]. Niemcy są największym płatnikiem netto w Unii Europejskiej, ale jednocześnie najwięcej zyskują na wspólnym rynku. Jak wskazuje Przemysław Żurawski vel Grajewski: „Niemiecka rola płatnika UE nie jest więc rolą charytatywną, lecz dobrze skalkulowanym interesem gospodarczym (...)”[8][9]. Warto jednak zauważyć, iż już w połowie lat 50. XX wieku Niemcy pod względem wartości wyeksportowanych towarów znalazły się na trzecim miejscu na świecie, po USA i Wielkiej Brytanii, a w latach 1986–1988 były nawet światowym liderem pod względem eksportu[10].
Rolnictwo[edytuj | edytuj kod]
Niemcy to największy na świecie producent piwa i chmielu[11]. Na południu kraju (dokładnie na nizinie Górnoreńskiej) uprawia się winorośl. Hoduje się głównie bydło i trzodę chlewną, a uprawia buraki cukrowe, zboża, ziemniaki, owoce, warzywa i winogrona. Ważną pozycje zajmują produkty mleczarskie. 3% ludności czynnej zawodowo pracuje na rolnictwie.
Przemysł[edytuj | edytuj kod]
Na dzień 30 września 2011 roku w Niemczech zarejestrowanych było 1 000 385 przedsiębiorstw[12]. Zatrudnianych w nich było około 5 156 807 osób[12]. Obrót wyniósł 497 271 miliardów euro[12].
Do najlepiej rozwiniętych gałęzi przemysłu w Niemczech należą: przemysł elektromaszynowy, rafineryjny, energetyczny oraz hutniczy i chemiczny. Na całym świecie cenione są także niemieckie wyroby z dziedzin przemysłu odzieżowego (Adidas), a także z dziedzin optyki i zaawansowanych technologii (high-tech). Niemiecki przemysł chemiczny osiągnął czołową pozycję na świecie, jego głównym ośrodkiem jest Ludwigshafen am Rhein (siedziba firmy BASF). Ku tej samej pozycji w świecie zmierza także motoryzacja. Niemcy są największym eksploatatorem węgla brunatnego i soli potasowych na świecie. Znamienną rolę w gospodarce odgrywa Nadreński Okręg Przemysłowy, w skład którego wchodzi Zagłębie Ruhry – jeden z największych obszarów przemysłowych świata. Duże obszary przemysłowe zlokalizowane są również wokół Hamburga, Hanoweru, Salzgitter, Saarbrücken, Frankfurtu nad Menem, Stuttgartu i Monachium. Przemysł na wschodnim terytorium państwa koncentruje się głównie w Zagłębiach Saskim i Łużyckim, a także w rejonach Berlina, Lipska, Chemnitz i Drezna. Ogromną rolę w gospodarce kraju odgrywają korporacje o zasięgu międzynarodowym, skore do inwestycji poza granicami kraju, co przyczynia się do rozwoju wielu, także silnych gospodarczo państw. Firmy inwestują w badania naukowe i rozwijają własne ośrodki badawcze, co pozwala na szybkie wdrażanie nowoczesnych, wysokiej jakości produktów.
Liczba zatrudnionych w niemieckim przemyśle wykazuje od lat tendencję spadkową. Każdego dnia z Niemiec przenosi się ok. 1500 miejsc pracy (ok. 500 000 rocznie) do państw Europy Wschodniej i Azji.
Energetyka[edytuj | edytuj kod]
Niemcy są liderem światowym we wdrażaniu energetyki odnawialnej. Zgodnie ze strategią energetyczną z 2010 r. udział energii odnawialnej w całości konsumpcji energii elektrycznej powinien osiągnąć co najmniej 35% w 2020 r., 50% w 2030 r., 65% w 2040 r. i 80% w 2050 r.[13]
Górnictwo węgla kamiennego powoli przestaje być jednym z dominujących gałęzi przemysłu w Niemczech. Niemiecki rząd planuje stopniowe zamknięcie wszystkich kopalń w kraju do 2012 roku. W 2004 roku na terenie Niemiec funkcjonowało 9 kopalń zatrudniających 42 000 osób (w 1980 roku funkcjonowało 39 kopalń zatrudniających 186 800 osób). Zużycie węgla kształtuje się następująco: elektrownie – 75%, przemysł stalowy – 24%, ogrzewanie – 1% (dane z 2004 roku). Produkcja energii elektrycznej z węgla wynosiła w 2004 roku 10% (w 1990 roku – 26%).
Od podpisania protokołu w Kioto podejmuje się starania dla zmniejszenia emisji dwutlenku węgla do atmosfery, choć z drugiej strony w 2002 roku przyjęto ustawę o stopniowej likwidacji elektrowni jądrowych. Jednakże już po kilku latach (w 2009 roku) rozpoczęto proces uchylania tej ustawy, a w 2010 r. rząd federalny wydłużył okres eksploatacji bloków jądrowych z 32 do 60 lat[14].
Gospodarka odpadami[edytuj | edytuj kod]
Niemcy są jednym z europejskich i światowych liderów w odzyskiwaniu odpadów. W 2009 r. odzyskały 63% odpadów miejskich, 80% odpadów przemysłowych i handlowych oraz 90% odpadów budowlanych i z rozbiórek[15]. Roczne obroty niemieckiego sektora gospodarki odpadami wynoszą 50 miliardów euro. Niemcy eksportują technologie środowiskowe; opanowały m.in. 25% światowego rynku technologii przetwarzania odpadów w cyklu zamkniętym[15].
Emisja gazów cieplarnianych[edytuj | edytuj kod]
Z wysoką pozycją gospodarczą wiąże się znaczący udział w światowej emisji gazów cieplarnianych. W 2018 Niemcy odpowiadały za ok. 2% emisji dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego w skali świata i 21,8% w skali Unii Europejskiej, zajmując w niej pierwsze miejsce. Łączna emisja równoważnika dwutlenku węgla z obszaru Niemiec wyniosła w 1990 roku 1 241,599 Mt, z czego 1 018,059 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 12,868 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 410 kg. Po roku 1990 całkowita emisja dość jednostajnie spadała. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 752,655 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 9,146 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 197 kg. Przez cały czas główną branżą odpowiedzialną za tę emisję była energetyka, a na drugim miejscu transport. Mimo ogólnego spadku w większości branż, emisje z transportu pozostawały na zbliżonym poziomie. W całkowitej emisji gazów cieplarnianych dwutlenek węgla zawsze stanowił przytłaczającą większość. W 2015 emisje metanu z obszar Niemiec stanowiły 12,9% emisji Unii Europejskiej, stawiając ten kraj na drugiej pozycji po Wielkiej Brytanii. Z kolei emisje podtlenku azotu stanowiły 14,3% emisji Unii Europejskiej, stawiając ten kraj na drugiej pozycji po Francji. Zauważalne były też emisje gazów fluorowanych[16].
Transport[edytuj | edytuj kod]
Transport drogowy[edytuj | edytuj kod]
Drogi w Niemczech podzielone są na następujące kategorie[17]:
- Bundesautobahnen
- Bundesstraßen
- Land-(Staats-)straßen
- Kreisstraßen
- Gemeindestraßen
Po niemieckich drogach o łącznej długości 650 tys. km (dane z 2011), w tym ponad 12,8 tys. km autostrad, jeździ ponad 46 mln samochodów osobowych i 8 mln ciężarowych.
Transport kolejowy[edytuj | edytuj kod]
W Niemczech istnieje 48 215 km (dane z 2006) linii kolejowych. Ważną rolę w ruchu pasażerskim odgrywają szczególnie eksploatowane od 1991 r. pociągi dużych prędkości ICE, których prędkość dochodzi do 300 km/godz. Dominującym przedsiębiorstwem kolejowym jest Deutsche Bahn AG.
Transport lotniczy[edytuj | edytuj kod]
W kraju działają 164 porty lotnicze, z czego 14 międzynarodowych. Największy z nich to port lotniczy Frankfurt.
Transport morski[edytuj | edytuj kod]
Głównymi portami morskimi są: Hamburg, Wilhelmshaven, Brema, Rostock i Lubeka.
Żegluga śródlądowa[edytuj | edytuj kod]
W Niemczech długość szlaków wynosi 7467 km. Główną rzeką w żegludze śródlądowej jest Ren. Najważniejsze kanały to: kanał Kiloński oraz kanał Ren-Men-Dunaj. Głównymi portami śródlądowymi są: Duisburg i Magdeburg.
Telekomunikacja[edytuj | edytuj kod]
W 2002 roku w Niemczech było 56 milionów użytkowników telefonów komórkowych oraz 32 milionów użytkowników Internetu. W kraju działa ponad 800 nadawców radiowych i 300 telewizyjnych. Niemiecka firma Deutsche Telekom należy do największych firm telekomunikacyjnych na świecie[18].
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
Turystyka w Niemczech jest bardzo dobrze rozwinięta. Głównymi ośrodkami turystycznymi są: Berlin, Monachium i Hamburg. Przez turystów są zwiedzane głównie lasy (Lasy Turyńskie, Lasy Bawarskie i Schwarzwald), a z jezior – Jezioro Bodeńskie. Najczęściej odwiedzanym landem jest Bawaria. Najwięcej zabytków kultury znajduje się w Kolonii, Akwizgranie i w Stralsundzie.
Targi[edytuj | edytuj kod]
Istotnym narzędziem rozwoju i prowadzenia eksportu jest wystawiennictwo, rozwinięte w tym kraju na równie wielką skalę, jaką odgrywa jego gospodarka na świecie. Szereg imprez ma znaczenie globalne, wśród nich można wymienić m.in. Targi Hanowerskie wraz z CeBIT, Targi Książki we Frankfurcie nad Menem, organizowane na terenach Targów Berlińskich takie imprezy wystawiennicze jak InnoTrans, Internationale Tourismus-Börse, Internationale Funkausstellung, Internationale Grüne Woche Berlin. Ważną rolę odgrywają też targi w Düsseldorfie, Essen, Frankfurcie nad Menem, Hamburgu, Kolonii, Lipsku, Norymberdze, Monachium i Stuttgarcie.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Reparacje wojenne nałożone na Niemcy mocą traktatu wersalskiego uniemożliwiały rozwój gospodarczy. W latach 1922–1923 nastąpiła w Niemczech hiperinflacja. 1 dolar amerykański był wart 4 200 000 000 marek niemieckich[19]. Hitler, po dojściu do władzy, odmówił dalszego spłacania reparacji, uruchomił system robót publicznych dla bezrobotnych, a gospodarkę przestawił na tory produkcji militarnej. Sytuacja gospodarcza znacznie się poprawiła. Istotny wkład w rozwój bilateralnych stosunków gospodarczych pomiędzy Niemcami a ZSRR miała w tym okresie działalność radzieckiej spółki Russgertorg.
Pod koniec wojny gospodarka znalazła się w krytycznej sytuacji.
Po wojnie w Niemczech (na początku tylko w Bizonii) pod kierunkiem Ludwiga Erharda przeprowadzono reformy, które miały na celu przestawienie gospodarki z wojennej na pokojową z wieloma elementami wolnego rynku. U podstaw niemieckiego „cudu gospodarczego” legł ogromny wysiłek inwestycyjny zarówno biznesu, jak i państwa. Państwo uczestniczyło bezpośrednio w inwestowaniu i organizowaniu przedsięwzięć. W latach 1953–1954 stopa inwestycji rządu była wyższa niż prywatnego biznesu. W 1966 r. w wyniku pierwszej większej recesji światowej w latach powojennych oraz wzrostu bezrobocia, rząd podał się do dymisji. Władzę objęła koalicja CDU i SPD (chrześcijańscy demokraci i socjaldemokraci). Pierwszym jej krokiem było uchwalenie ustawy o stabilizacji i wzroście. Miała się ona opierać na syntezie ordoliberalizmu i keynesizmu. Wyznaczała 4 cele: stałe ceny, pełne zatrudnienie, trwały wzrost oraz zrównoważony bilans handlu zagranicznego. Do realizacji ustawy powołano: Radę ds. Koniunktury, Radę Planowania Finansów i Radę Ekspertów. Bank centralny, cieszący się dużą samodzielnością, zaczął odgrywać coraz większą rolę.
Problemy gospodarcze w latach 2003–2005[edytuj | edytuj kod]
Niemieckie zadłużenie osiągnęło w styczniu 2006 nowy rekordowy stan: 1,49 biliona euro = ok. 5,81 biliona PLN, co odpowiadało ok. 18 tys. € na głowę mieszkańca. Do tego dochodziły przewidywane zobowiązania państwa względem przechodzących na emeryturę pracowników sfery budżetowej w randze urzędnika, które płacone są bezpośrednio z budżetu, a nie przez ubezpieczenie emerytalne i do 2012 sumowały się na kolejne 4 do 5 bilionów euro (źródło: niem. Bund der Steuerzahler). Od początku istnienia RFN wszystkie jej budżety były z deficytem. Zadłużenie i związane z nim odsetki, rosnące koszty systemu opieki zdrowotnej i emerytalnego, jak również bezrobocie (ok. 3,37 mln ludzi), stanowiły poważny problem gospodarczy. Niemcy nie dotrzymywali od kilku lat, podpisanych w Maastricht, kryteriów konwergencji (dotyczących stabilności euro). W 2006 roku Niemcy po raz pierwszy od kilku lat dotrzymały kryteria z Maastricht. W 2006 roku nastąpiła wyraźna poprawa sytuacji gospodarczej. Wzrost gospodarczy prognozowany na początku roku na 1% wyniósł ostatecznie 2,7%.
Liczba zatrudnionych w niemieckim przemyśle wykazuje od lat tendencję spadkową. Każdego dnia z Niemiec przenosi się ok. 1500 miejsc pracy (ok. 500 000 rocznie) do państw Europy Wschodniej i Azji. Mimo tego, przemysł wnosi ok. 30% do PKB, a jego podstawową gałęzią jest motoryzacja i związane z nią branże. Od podpisania protokołu w Kioto podejmuje się starania dla zmniejszenia emisji dwutlenku węgla do atmosfery, choć z drugiej strony ustanowiono zakaz budowy nowych i plan zamknięcia działających elektrowni atomowych.
Kryzys finansowy[edytuj | edytuj kod]
Gospodarka niemiecka silnie odczuła światowy kryzys finansowy. W lutym 2009 odnotowano spadek produkcji przemysłowej w ujęciu rocznym o 20,6%. Był to szósty kolejny miesięczny spadek (w stosunku do stycznia 2009 o 2,7%)[20].
Różnice między landami zachodnimi a wschodnimi[edytuj | edytuj kod]
Wciąż widać różnice gospodarcze między starymi krajami związkowymi a nowymi. We wschodnich landach w latach 1990–1991 bezrobocie wynosiło 15%, a potem wzrosło do 33%. W tym czasie upadło tam wiele zakładów przemysłowych.
Nowe landy zdane są na dofinansowanie z zachodnich landów na rozwój gospodarki i infrastruktury. Do końca 2006 r. do b. NRD przetransferowano w różnej formie około 2000 mld euro[21]. Obecnie na pomoc dla wschodnich landów przeznacza się ok. 4% PKB landów zachodnich. PKB per capita na obszarze b. NRD osiągnął poziom 67,3% poziomu zachodnioniemieckiego, wpływy podatkowe osiągają 45% poziomu zachodniego[22].
Największe przedsiębiorstwa[edytuj | edytuj kod]
Lista krajów związkowych Niemiec według wskaźnika rozwoju społecznego[edytuj | edytuj kod]
Lista krajów związkowych Niemiec według wskaźnika rozwoju społecznego w 2019 roku[23].
| Lp. | Kraj związkowy | WRS 2019 | Porównywalne państwa (WRS 2019[24]) |
|---|---|---|---|
| 1 | Hamburg | 0,976 | Norwegia (0,957) |
| 2 | Berlin | 0,964 | Norwegia (0,957) |
| 3 | Badenia-Wirtembergia | 0,961 | Norwegia (0,957) |
| 4 | Brema (kraj związkowy) | 0,959 | Norwegia (0,957) |
| 5 | Bawaria | 0,956 | Irlandia (0,956), Szwajcaria (0,956) |
| 6 | Hesja | 0,955 | Irlandia (0,956), Szwajcaria (0,956) |
| – | Niemcy (średnia) | 0,948 | Islandia (0,949) |
| 7 | Nadrenia Północna-Westfalia | 0,944 | Australia (0,944), Holandia (0,944) |
| 8 | Saksonia | 0,938 | Finlandia (0,938), Singapur (0,938) |
| 9 | Saara | 0,936 | Finlandia (0,938), Singapur (0,938) |
| 10 | Dolna Saksonia | 0,935 | Belgia (0,932), Finlandia (0,938), Singapur (0,938), Wielka Brytania (0,932) |
| 10 | Nadrenia-Palatynat | 0,935 | Belgia (0,932), Finlandia (0,938), Singapur (0,938), Wielka Brytania (0,932) |
| 12 | Turyngia | 0,928 | Kanada (0,930), Stany Zjednoczone (0,926) |
| 13 | Szlezwik-Holsztyn | 0,927 | Stany Zjednoczone (0,926) |
| 14 | Brandenburgia | 0,923 | Austria (0,921) |
| 15 | Meklemburgia-Pomorze Przednie | 0,921 | Austria (0,921) |
| 16 | Saksonia-Anhalt | 0,917 | Luksemburg (0,917), Słowenia (0,917) |
Likwidowanie miejsc pracy na rzecz Polski[edytuj | edytuj kod]
W 2020 roku Volkswagen ogłosił, że zlikwiduje 5 tysięcy miejsc pracy w RFN i przeniesie produkcję do Polski[25].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Germany Trade and Invest – niemiecka agencja promocji handlu i inwestycji
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ World Economic Outlook Database, October 2019 [dostęp 2020-06-22].
- ↑ The World Factbook – Central Intelligence Agency.
- ↑ a b CIA: Germany (ang.). The World Factbook. [dostęp 2012-02-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-11)].
- ↑ Library of Congress: Country Profile: Germany. „Exports are responsible for one-third of total economic output, and at the prevailing dollar-euro exchange rate, no country exports more merchandise.”.
- ↑ Złoto jest zabezpieczeniem dla wielu państw. „Nowości”, s. 5, 2011-04-12.
- ↑ Henryk S. Kolka: Niemcy i niemiecka gospodarka – kilka punktów widzenia. (12.07).
- ↑ Waldemar Kuczyński: Niemcy dominują – można pokazać palec i nic to nie da. Wirtualna Polska, 2011-12-08. [dostęp 2012-10-26].
- ↑ a b Stanisław Żaryn. Na drodze do upadku. „Na Poważnie”, s. 80, 2012.
- ↑ a b Duch pyszny poprzedza upadek. Ośrodek Myśli Politycznej, 2012, s. 205.
- ↑ Tomasz Gabiś: Czy powstanie prawdziwa II Rzesza?. Rzeczy Wspólne, 2011-12-08. [dostęp 2012-10-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-26)].
- ↑ Ilustrowana encyklopedia dla dzieci. tom 3, Świat wokół nas.
- ↑ a b c Handwerkskammer Mannheim Rhein-Neckar-Odenwald: Zahlen. Daten. Fakten. Mannheim: Handwerkskammer Mannheim Rhein-Neckar-Odenwald, 2012.
- ↑ Ivana Capozzza, Joseph Curtin. Towards Consistent and Effective Carbon Pricing in Germany?. „OECD Environment Working Papers”. 52, s. 17, 2012-12-14. Paryż (ang.). [dostęp 2013-02-12].
- ↑ Energetyka jądrowa w Unii Europejskiej. Wirtualny Nowy Przemysł.
- ↑ a b Ivan Haščič. Environmental Innovation in Germany. „OECD Environment Working Papers”. 53, s. 8, 2012-12-12. Paryż (ang.). [dostęp 2013-01-21].
- ↑ F. Monforti-Ferrario i inni, Fossil CO2 and GHG emissions of all world countries. 2019 report - Study [pdf], Luksemburg: Publications Office of the European Union, 2019, s. 12, 13, 16, 111, DOI: 10.2760/687800, ISBN 978-92-76-11100-9 (ang.).
- ↑ Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1108/70 z dnia 4 czerwca 1970 r. wprowadzające system księgowy dla wydatków na infrastrukturę w transporcie kolejowym, drogowym i w żegludze śródlądowej (CELEX: 01970R1108-20130701).
- ↑ Atlas „Świat w zasięgu ręki” dział Gospodarki Świata.
- ↑ Świat Wiedzy rok 1999.
- ↑ The Wall Street Journal Polska: Niemcy w najgłębszej recesji od drugiej wojny światowej. 10.04.2009, s. 2.
- ↑ Prasa: zjednoczenie Niemiec kosztowało dotąd blisko 2 biliony euro – biznes.pl.
- ↑ Najwyższy Czas!, 06.10.2007, s. XXVI.
- ↑ Institute for Management Research, Radboud University: Sub-national HDI – Subnational HDI – Global Data Lab (Germany, 2019) (ang.). [dostęp 2021-11-11].
- ↑ Institute for Management Research, Radboud University: Sub-national HDI – Subnational HDI – Global Data Lab (2019) (ang.). [dostęp 2021-11-11].
- ↑ VW Samochody Użytkowe: Gros produkcji ma być w Polsce [dostęp 2020-06-22].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Wielka Encyklopedia Świata. Oxford 2003, tom 10
- Encyklopedia dla dociekliwych.
- Wielka Encyklopedia Geografii. Oxford, tom 1
