Gowarczów

Gowarczów
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Kościół pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	świętokrzyskie
Powiat	konecki
Gmina	Gowarczów
Data założenia	1430
Prawa miejskie	1430–1870, od 2024
Burmistrz	Joanna Dołowska
Powierzchnia	12,0251 km²
Populacja (2021); • liczba ludności; • gęstość	; 1320; 111,7 os./km²
Strefa numeracyjna	48
Kod pocztowy	26-225
Tablice rejestracyjne	TKN
	Położenie na mapie gminy Gowarczów Gowarczów
	Położenie na mapie Polski Gowarczów
	Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Gowarczów
	Położenie na mapie powiatu koneckiego Gowarczów
	51°16′42″N 20°26′17″E/51,278333 20,438056
TERC (TERYT)	2605024
SIMC	0620659
	Urząd miejskiPlac XX-lecia 1; 26-225 Gowarczów
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Gowarczów – miasto w Polsce, w województwie świętokrzyskim, w powiecie koneckim, siedziba miejsko-wiejskiej gminy Gowarczów^[5]^[6].

W Gowarczowie ma siedzibę rzymskokatolicka parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła^[7]. W pobliżu Gowarczowa przepływa rzeka Drzewiczka^[8].

Gowarczów uzyskał lokację miejską w 1430 roku^[9], lecz został pozbawiony praw miejskich 13 stycznia 1870 i włączony do gminy Gowarczów w powiecie koneckim^[10]. W latach 1867–1954 siedziba gminy Gowarczów, 1954–1972 gromady Gowarczów^[11], a od 1973 reaktywowanej gminy Gowarczów^[12]. W latach 1975–1998 należał administracyjnie do województwa radomskiego. 1 stycznia 2024 odzyskał status miasta^[1].

W Gowarczowie znajduje się szkoła podstawowa; do 2017 funkcjonowało też publiczne gimnazjum im. Jana Pawła II^[13].

Historia

We wczesnym średniowieczu istniał tu gród, zbudowany na planie „ósemki”, zamieszkały w latach 1100–1250. W XIV w. była to osada parafialna z kościołem drewnianym (wzmiankowanym w 1404, ale istniejącym prawdopodobnie od XIII w.)^[14], które odprowadzały dziesięcinę do kolegiaty sandomierskiej^[7], w dokumentach z 1376 wymieniany jest kapelan Mikołaj de Goworziczow. Na początku XV wieku dziedzic Gowarczowa imieniem Wysota nadał tutejszemu proboszczowi pole, łąki, las i karczmę w Miłakowie^[14].

Osobny artykuł: Parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gowarczowie.

Miasto lokowane na prawie magdeburskim w 1430 przez króla Władysława Jagiełłę na prośbę właściciela Gowarczowa, podczaszego sandomierskiego Krystyna (Krzysztofa^[14]) Magiera (Magiery)^[15], położone przy trakcie z Kielc do Grójca, odległe 2 i pół mili od Opoczna a 1 i pół mili od Końskich^[16]. Wymieniane jako Goworziczow (1339), Goworzyczow (1520) i Goworczow (1577)^[17].

W XVI w. mieszkańcy zajmowali się głównie rolnictwem. Dokument z 1546 odnotowuje, że z miastem kontakty handlowe mieli kupcy ze Śląska i Moraw^[14]. W 1577 Gowarczów miał 7 łanów. Miasto płaciło szosu 6 florenów, od 7 łanów i 6 bań gorzałki, także czopowe za cały rok 22 floreny^[16]. W 1662 miało 374 mieszkańców w 43 domach^{[potrzebny przypis]}.

W 1511 wzmiankowany kościół murowany pw. św. Piotra i św. Floriana, z placem pod szkołę, role miejskie, młyn i stawy. Kościół rozbudowano w 1640 dzięki staraniom chorążego krakowskiego Aleksandra Korycińskiego i jego małżonki Zofii ze Zborowskich^[14]. Po pożarze z 1767^[16], który objął miasto wraz ze świątynią^[14], obecny kościół wzniesiono w 1774 ze środków Józefa Jabłonowskiego^[14]. Świątynię pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła konsekrował w 1778 biskup sufragan gnieźnieński Ignacy Antoni Kozierowski. Świątynia została odnowiona w 1843, a w latach 1902–1904 w znacznym stopniu rozbudowana^[7]^[15].

Istniała też oddzielna od kościoła kaplica św. Rocha^[16].

W połowie XIV wieku parafia Gowarczów obejmowała obszar 103 km². Około 1350 miała 432 mieszkańców^{[potrzebny przypis]}. W XIX w. parafia Gowarczów należała do dekanatu skrzyńskiego, a potem koneckiego, w 1881 liczyła 4960 parafian. Przed 1881 proboszczem był ks. Adam Jakubowski^[16].

Miasto do XVIII wieku pozostawało w rękach Bnińskich i Jabłonowskich. Miasto było ośrodkiem przemysłu żelaznego, ludność trudniła się wyrobem gwoździ, w XVIII w. istniała tu fabryka szabel. W pierwszej połowie XIX w. działał tu wielki piec oraz 3 fryszerki^[16].

W 1827 liczono tu 103 domów i 946 mieszkańców, w 1861 – 126 domów i 1496 mieszkańców (w tym 788 żydów), przeważnie rolników. W 1881 Gowarczów liczył 138 domów (12 murowanych) i 1280 mieszkańców, istniała tu szkoła początkowa i miał swoją siedzibę urząd gminny i sąd gminny I okręgu. Co wtorek odbywały się targi. W Końskich, oddalonych o 10 wiorst, znajdowała się stacja pocztowa^[16].

W 1869 Gowarczów utracił prawa miejskie^[18].

Gmina Gowarczów w XIX w.

Ok. 1881 gmina Gowarczów liczyła 5096 mieszkańców i zajmowała powierzchnię 19583 morgi, w tym 10544 morgi ziemi dworskiej.

W skład gminy wchodziły wówczas: Baczyna, Barycz, Bębnów, Borowiec, Brzeźnica, Chełb, Czysta, Drutarnia, Fidor, Gąsiorów, Giełzów, Głęboka Droga, Huta Stara, Józefów, Kacprów, Komaszyce, Kwas, Ludwinów, Michałów, Miłaków, Młynek Nieświński, Morzywół, Nieświń, Kosowa Wola, Paruchy, Praga, Rogówek, Stara Kuźnica, Skrzyszów, Teklinów i Witków^[16].

Dobra Gowarczów w końcu XIX w. składały się z folwarków: Gowarczów-Praga, Ludwinów i Giełzów, oddzielonego folwarku Barycz vel Michałów, osad młynarskich: Morzywół, Borowiec i Kwas, oraz kilkunastu wsi. Rozległość dominialna wynosiła 4985 mórg^[16].

	Folwark Gowarczów-Praga	Folwark Ludwinów	Folwark Giełzów
grunty orne i ogrody	724 morgi	416 mórg	365 mórg
łąki	202 morgi	56 mórg	88 mórg
pastwiska	323 morgi	214 mórg	393 morgi
lasy	1029 mórg	1046 mórg
nieużytki i place	32 morgi	36 mórg	60 mórg
razem	2310 mórg	1768 mórg	906 mórg
budynki murowane	25	11
budynki drewniane	1	1	10
płodozmian	8- i 10-polowy		5- i 9-polowy
inne			pokłady rudy żelaznej, torfu, glinki ogniotrwałej i farby żółtej

Oprócz powyższej rozległości dominialnej odłączono w różnych okresach osady młynarskie Morzywół z gruntem 36 mórg, osadę Borowiec z gruntem 25 mórg, osadę Kwas z gruntem 59 mórg, folwark Barycz vel Michałów z osadą młynarską o rozległości 250 mórg, oraz grunta w wieczystych dzierżawach – 1200 mórg^[16].

Wsie w dobrach Gowarczów

wieś Praga osad 16, gruntu mórg 24
wieś Bębnów osad 41, grantu mórg 613
wieś Barycz osad 13, gruntu mórg 263
wieś Morzywół osad 13, gruntu mórg 267
wieś Szczurek osad 6, gruntu mórg 151
wieś Rogówek osad 11, gruntu mórg 182
osada Kwas gruntu mórg 39
wieś Brzeźnica osad 54, grantu mórg 730
wieś Gąsiorów osad 21, gruntu mórg 233
wieś Teklinów osad 9, gruntu mórg 105
wieś Ludwinów osad 4, gruntu mórg 52
wieś Januchta osad 15, grantu mórg 160,
wieś Skrzyszów osad 27, gruntu mórg 323
wieś Giełzów osad 23, gruntu mórg 667
wieś Borowiec osad 11, gruntu mórg 355
wieś Kacprów osad 37, gruntu mórg 551
wieś Komaszyce osad 25, gruntu mórg 403
wieś Miłaków osad 3, gruntu mórg 55
Osad w dawnym miasteczku Gowarczów 229, gruntu mórg 1417.

Zabytki

Kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła z XV wieku. Pierwotnie gotycki, został rozbudowany ok. 1640 przez chorążego krakowskiego Aleksandra Korycińskiego i jego żonę Zofię ze Zborowskich. Świątynia uległa zniszczeniu w czasie pożaru w 1767. Fundatorem odbudowy w 1774 był kolejny właściciel tutejszych dóbr, chorąży galicki Józef Jabłonowski. W latach 1902–1904 z inicjatywy ks. Antoniego Czarkowskiego kościół ponownie rozbudowano. Nawa kościoła w dwuprzęsłowej części wschodniej zachowała swój pierwotny kształt – część zachodnia z dwuwieżową fasadą pochodzi z początku XX wieku. Krótkie, prostokątne prezbiterium jest w zrębie gotyckie. Zakrystia i dwie kwadratowe kaplice boczne pochodzą z 1640. Pod kaplicami znajdują się sklepione krypty grobowe. Z tego względu kaplice mają posadzki na nieco wyższym poziomie niż nawa. Sklepienia kaplic, prezbiterium i zakrystii są kolebkowo-krzyżowe^{[potrzebny przypis]}. Przedsionek i skarbczyk posiadają sklepienie kolebkowe. Nawa ma nowe sklepienie pochodzące z czasu ostatniej rozbudowy. W wyposażeniu wnętrza dominują elementy z okresu wczesnego baroku. Kościół został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.483 z 23.03.1957, z 15.02.1967 i z 7.05.1980)^[19].

Kościół pw. św. Rocha z 1908 r. Jest to budowla jednonawowa z prezbiterium nieco niższym od nawy. Front świątyni obramowany jest przez dwie wieżyczki. Kościółek posiada sklepienie korkowo-krzyżowe. Na ołtarzu wykonanym z cegły i gipsu umieszczony jest późnorenesansowy obraz św. Rocha.

Ludzie związani z Gowarczowem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Gowarczowem.

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b Dz.U. 2023 poz. 1472.
↑ Miasto Gowarczów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2025-04-13] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2025-04-13] .
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 325 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b ^c TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-04-05].
↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ ^a ^b ^c Parafia. [w:] Parafia Gowarczów [on-line]. [dostęp 2019-05-03].
↑ Drzewiczka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 183 .
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 32-33
↑ Postanowienie z 24 października (5 listopada) 1869 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 419)
↑ Uchwała Nr 13d/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu koneckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 20 grudnia 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 31 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 104)
↑ Uchwała Nr XVII/79/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie kieleckim (Dz. Urz. WRN w Kielcach z 1972 r. Nr 26, poz. 173)
↑ Uchwała Nr XXIX/225/2017 Rady Gminy w Gowarczowie z dnia 10 lutego 2017 roku w sprawie projektu dostosowania sieci szkół podstawowych i gimnazjów do nowego ustroju szkolnego. [w:] Biuletyn Informacji Publicznej [on-line]. Gmina Gowarczów. [dostęp 2019-05-03].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Gowarczów. Kościół parafialny. Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Kielcach, 12-09-2006. [dostęp 2019-05-04].
↑ ^a ^b Gowarczów – Parafia pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Diecezja Radomska. [dostęp 2019-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-04)].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Gowarczów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 756 ., autor opisu: Bronisław Chlebowski
↑ Gowarczów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 527 .
↑ Postanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 24 października (5 listopada) 1869 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji radomskiej (Dziennik Praw z 1869 r. T. 69, Nr 239, s. 419)
↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 stycznia 2025, s. 33 [dostęp 2015-11-17] .

Bibliografia

Miasta polskie w Tysiącleciu, przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1965-1967

Linki zewnętrzne

Historia Żydów w Gowarczowie na portalu Wirtualny Sztetl
Galeria zdjęć: gminagowarczow.yoyo.pl

[dziennikdwacztery-1] Dz.U. 2023 poz. 1472.

[pwl-2] Miasto Gowarczów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2025-04-13] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[nsp-3] NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2025-04-13] .

[poczta-4] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 325 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[teryt-5] TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-04-05].

[teryt2-6] Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[par-7] Parafia. [w:] Parafia Gowarczów [on-line]. [dostęp 2019-05-03].

[8] Drzewiczka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 183 .

[lokacje-9] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 32-33

[10] Postanowienie z 24 października (5 listopada) 1869 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 419)

[11] Uchwała Nr 13d/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu koneckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 20 grudnia 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 31 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 104)

[12] Uchwała Nr XVII/79/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie kieleckim (Dz. Urz. WRN w Kielcach z 1972 r. Nr 26, poz. 173)

[13] Uchwała Nr XXIX/225/2017 Rady Gminy w Gowarczowie z dnia 10 lutego 2017 roku w sprawie projektu dostosowania sieci szkół podstawowych i gimnazjów do nowego ustroju szkolnego. [w:] Biuletyn Informacji Publicznej [on-line]. Gmina Gowarczów. [dostęp 2019-05-03].

[kobidz-14] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Gowarczów. Kościół parafialny. Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Kielcach, 12-09-2006. [dostęp 2019-05-04].

[dr-15] Gowarczów – Parafia pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Diecezja Radomska. [dostęp 2019-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-04)].

[SgKP-16] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Gowarczów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 756 ., autor opisu: Bronisław Chlebowski

[SgKP1-17] Gowarczów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 527 .

[postanowienie-18] Postanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 24 października (5 listopada) 1869 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji radomskiej (Dziennik Praw z 1869 r. T. 69, Nr 239, s. 419)

[zabytek-19] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 stycznia 2025, s. 33 [dostęp 2015-11-17] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

Miasto	Gowarczów
Wsie	Bernów Bębnów Borowiec Brzeźnica Giełzów Kamienna Wola Komaszyce Korytków Kupimierz Kurzacze Miłaków Morzywół Rogówek Ruda Białaczowska Skrzyszów Stare Pole
Osada	Felicjanów
Osada leśna	Ludwinów
Części wsi	Bernów-Kolonia Błonia Buk Duży Miłaków Dziupel Koło Pałacu Kopaniny Kwas Młyn Osada Młyńska Pasternik Piaski Pod Górą Pod Kopaczami Pod Skrzyszowem Pod Sołtysami Smużyki Szczurek Za Świadkiem Zastaw
Nieistniejące wsie	Budki Eugeniów Huta Józefów Wola Nosowa

Miasta	Gowarczów Końskie Radoszyce Stąporków
Gminy miejsko-wiejskie	Gowarczów Końskie Radoszyce Stąporków
Gminy wiejskie	Fałków Ruda Maleniecka Słupia Konecka Smyków

Przynależność wojewódzka	gubernia radomska (1867–1915) woj. kieleckie (II RP) (1919–39) woj. łódzkie (II RP) (1939) woj. łódzkie (1945–50) woj. kieleckie (1950–75)
Miasta	Gowarczów (do 1870) Kamienna (1923–28) Końskie Przedbórz Radoszyce (do 1870 i 1915–1919) Skarżysko-Kamienna (1928–39 →) Stąporków (od 1967) Szydłowiec (do 1939 →)
Osiedla (1954–72)	Stąporków (do 1966)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Bliżyn (do 1939 →) Borkowice (do 1954) Chlewiska (do 1954) Czermno (do 1954) Dobromierz (do 1923 →) Duraczów (do 1954) Fałków (od 1973) Gowarczów Góry Mokre (do 1954) Grodzisko (1870–1943) Kamienna (1905–22) Końskie Miedzierza (do 1954) Niekłań (Wielki) (do 1926 i od 1973) Odrowąż (od 1926) Pijanów (do 1954) Przedbórz Radoszyce (do 1870) Radoszyce (1870–1915 i 1919–1943) Radoszyce (od 1943) Ruda Maleniecka Skotniki (do 1954) Słupia (od 1973) Smyków (od 1973) Stąporków (od 1973) Sworzyce (← 1927–54) Szydłowiec (do 1939 →)
Gromady (1954–72)	Borkowice (1954–55 →) Borowa (1954–59) Chlewiska (1954 →) Czarna (1954–68) Czermno (1954–72) Dąbrówka (1954–59) Dęba (1954–59) Dziebałtów (1954–72) Fałków (1954–72) Furmanów (1954–61) Gaj (1954–58) Gowarczów (1954–72) Górniki (1954–59) Góry Mokre (1954–72) Grabków (1954–72) Hucisko (1954–68) Huta (1954 →) Jacentów (1954–59) Jakimowice (1954–59) Kapałów (1954–68) Kazanów (1954–68) Kłucko (1954–61) Końskie (1969–72) Kozia Wola (1954–59) Krasna (1954–72) Lipa (1954–68) Miedzierza (1954–68) Mnin (1954–72) Modliszewice (1954–68) Mroczków (1961–72) Niekłań (1954–72) Nieświń (1954–68) Ninków (1954–55 →) Nosalewice (1954–61) Odrowąż (1954–72) Pawłów (1954 →) Pilczyca (1954–72) Płaczków (← 1959–61) Pomyków (1954–72) Przedbórz (1961–72) Przyłogi (1954–72) Radoszyce (1954–72) Rogów (1954–72) Ruda Maleniecka (1954–72) Ruski Bród (1954–55 →) Rzuców (1954–55 →) Skotniki (1954–72) Słupia (1954–72) Smyków (1954–72) Stąporków (1969–72) Stąporków Nowy (1954) Stefanków (1954–55 →) Turowice (1954–61) Wilczkowice (1954–72) Wólka (1954–59) Zaborowice (1954–68)