Gródek (powiat białostocki)

Gródek
	wieś
	; Ulica Białostocka w Gródku
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	białostocki
Gmina	Gródek
Wysokość	140–150 m n.p.m.
Liczba ludności (2011)	2599
Strefa numeracyjna	85
Kod pocztowy	16-040
Tablice rejestracyjne	BIA
SIMC	0029015
	Położenie na mapie gminy Gródek Gródek
	Położenie na mapie Polski Gródek
	Położenie na mapie województwa podlaskiego Gródek
	Położenie na mapie powiatu białostockiego Gródek
	53°05′43″N 23°40′08″E/53,095278 23,668889
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Gródek (białorus. Гарадок) – wieś w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie białostockim, w gminie Gródek^[5]^[6]. Siedziba władz gminy Gródek. Dawniej miasto; uzyskał lokację miejską przed 1563 rokiem, zdegradowany w 1897 roku^[7].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Gródek. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa białostockiego.

Miejscowość jest siedzibą dwu sołectw Gródek I i Gródek II oraz parafii: prawosławnej Narodzenia Najświętszej Marii Panny, znajdującej się w dekanacie Gródek, diecezji białostocko-gdańskiej oraz rzymskokatolickiej Najświętszego Serca Pana Jezusa, należącej do metropolii białostockiej, archidiecezji białostockiej, dekanatu Białystok-Dojlidy.

Przez miejscowość przepływa rzeka Supraśl, dopływ Narwi.

Na uroczysku Boryk organizowany jest od 1990 roku festiwalu białoruskiej muzyki rockowej – Basowiszcza.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Historia miejscowości związana jest z rodem Chodkiewiczów^[8]. W XV wieku na górce na łąkach stał zamek. W 1498 Aleksander Chodkiewicz ufundował tu klasztor prawosławny, przeniesiony kilka lat później do Supraśla^[9]. W połowie XVI w. miejscowość otrzymała prawa miejskie. W okresie XVII i XVIII w. Gródek przechodził kolejno w ręce Paców, Sapiehów i Radziwiłłów. W końcu XVIII wieku było to miasto magnackie hrabstwa zabłudowskiego w powiecie grodzieńskim województwa trockiego Wielkiego Księstwa Litewskiego^[10]. W 1897 Gródek utracił prawa miejskie^[11].

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku zamieszkiwało tam 2081 osób, wśród których 45 było wyznania rzymskokatolickiego, 512 prawosławnego, 2 ewangelickiego a 1508 mojżeszowego. 15 mieszkańców określono jako bezwyznaniowców. Jednocześnie 227 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 437 białoruską, 1 niemiecką a 1416 żydowską. W Gródku znajdowało się 350 budynków mieszkalnych^[12].

W okresie międzywojennym w miejscowości działało kilka zakładów włókienniczych, stolarnie, kaflarnia i cegielnia^[13].

Przed II wojną światową ponad połowę mieszkańców Gródka stanowili Żydzi. W miejscowości znajdowało się kilka drewnianych synagog. W sierpniu 1941 Niemcy utworzyli tam getto dla ludności żydowskiej^[14]. Zajmowało ono obszar w rejonie ulic: Zarzeczańskiej, Cmentarnej i Fabrycznej^[14]. Do getta trafiło ok. 2,5 tys. Żydów, którzy pracowali m.in. przy budowie dróg oraz wyładunku i załadunku wagonów na pobliskiej stacji kolejowej w Waliłach^[15]. Getto zostało zlikwidowane 2 listopada 1942, a jego mieszkańcy wywiezieni do obozu przejściowego w Białymstoku. Podczas likwidacji getta zamordowano 40 osób^[16]. Z Białegostoku gródeckich Żydów wywieziono i zamordowano w obozie zagłady w Treblince^[17].

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Część miasta, XVI–XIX, nr rej.:87(93) z 24.01.1957
Parafialny kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa, 1934–1937, nr rej.:A-152 z 29.05.2006
Cmentarz kościelny, nr rej.:A-152 z 29.05.2006
Parafialna cerkiew prawosławna Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy, 1946–1970, nr rej.:A-126 z 9.12.2004
Cmentarz cerkiewny, nr rej.:A-126 z 9.12.2004
Ogrodzenie cerkwi z bramą, nr rej.:A-126 z 9.12.2004
Drewniana cerkiew cmentarna pod wezwaniem Matki Bożej Opiekuńczej, poł. XIX, nr rej.:387 z 11.02.1977
cmentarz żydowski, XIX, nr rej.:A-113 z 16.02.1995^[18].

Niezachowane obiekty[edytuj | edytuj kod]

Osoby związane z Gródkiem[edytuj | edytuj kod]

Mikołaj Demidow (1888–1967) – białoruski wojskowy; działacz narodowy, oświatowy i społeczno-kulturalny; urodzony w Gródku
Bazyli Doroszkiewicz (1914-1998) - prawosławny metropolita warszawski i całej Polski pochodzenia białoruskiego; proboszcz parafii gródeckiej w latach 1946-1960 i inicjator budowy obecnej cerkwi parafialnej. W Gródku znajduje się ulica jego mienia.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 39334
↑ [ Portal polskawliczbach.pl] [dostęp 2020-11-10]
↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 342 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b GUS. Wyszukiwarka TERYT
↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 34-35.
↑ Anna Radziukiewicz: Gródek nad Supraślą. Z dziejów prawosławnej parafii. Gródek: Parafia prawosławna Narodzenia Bogaradzicy w Gródku, 2011, s. 14–20. ISBN 978-83-933473-0-8.
↑ Pawluczuk U. A.: Życie monastyczne w II Rzeczypospolitej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2007, s. 47. ISBN 978-83-7431-127-4.
↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 97.
↑ Anna Radziukiewicz: Gródek nad Supraślą. Z dziejów prawosławnej parafii. Gródek: Parafia prawosławna Narodzenia Bogaradzicy w Gródku, 2011, s. 47. ISBN 978-83-933473-0-8.
↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 12 .
↑ Anna Radziukiewicz: Gródek nad Supraślą. Z dziejów prawosławnej parafii. Gródek: Parafia prawosławna Narodzenia Bogaradzicy w Gródku, 2011, s. 60. ISBN 978-83-933473-0-8.
↑ ^a ^b Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 193. ISBN 83-01-00065-1.
↑ Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 193–194. ISBN 83-01-00065-1.
↑ Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 194. ISBN 83-01-00065-1.
↑ Yitzak Arad: Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps. Bloomington: Indiana University Press, 1999, s. 396. ISBN 978-0-253-21305-1.
↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 .

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

S. Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Historia Żydów w Gródku na portalu Wirtualny Sztetl
Gródek 1.), pow. białostocki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 817 .

[prng-1] Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 39334

[pwl-2] [ Portal polskawliczbach.pl] [dostęp 2020-11-10]

[nsp-3] GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..

[poczta-4] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 342 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[teryt-5] GUS. Wyszukiwarka TERYT

[roz-6] Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[7] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 34-35.

[8] Anna Radziukiewicz: Gródek nad Supraślą. Z dziejów prawosławnej parafii. Gródek: Parafia prawosławna Narodzenia Bogaradzicy w Gródku, 2011, s. 14–20. ISBN 978-83-933473-0-8.

[9] Pawluczuk U. A.: Życie monastyczne w II Rzeczypospolitej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2007, s. 47. ISBN 978-83-7431-127-4.

[10] Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 97.

[11] Anna Radziukiewicz: Gródek nad Supraślą. Z dziejów prawosławnej parafii. Gródek: Parafia prawosławna Narodzenia Bogaradzicy w Gródku, 2011, s. 47. ISBN 978-83-933473-0-8.

[:02-12] Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 12 .

[13] Anna Radziukiewicz: Gródek nad Supraślą. Z dziejów prawosławnej parafii. Gródek: Parafia prawosławna Narodzenia Bogaradzicy w Gródku, 2011, s. 60. ISBN 978-83-933473-0-8.

[Pilichowski193-14] Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 193. ISBN 83-01-00065-1.

[15] Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 193–194. ISBN 83-01-00065-1.

[16] Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 194. ISBN 83-01-00065-1.

[17] Yitzak Arad: Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps. Bloomington: Indiana University Press, 1999, s. 396. ISBN 978-0-253-21305-1.

[18] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 .

[2]

[3]

[4]

[5]

[1]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

Wsie	Bielewicze Bobrowniki Borki Chomontowce Downiewo Dzierniakowo Gobiaty Gródek Grzybowce Jaryłówka Józefowo Kołodno Królowe Stojło Łużany Mieleszki Mostowlany Narejki Nowosiółki Pieszczaniki Podozierany Podzałuki Przechody Radunin Skroblaki Słuczanka Sofipol Straszewo Świsłoczany Waliły Wiejki Wierobie Załuki Zarzeczany Zasady Zielona Zubki Zubry
Kolonie	Bagno Bobkowy Hrud Glejsk Gródek-Kolonia Jakubin Kondycja Mieleszki-Kolonia Piłatowszczyzna Ruda Stryjenszczyzna
Osady	Królowy Most Kuberka Pałatki Radunin (osada leśna) Waliły-Dwór Waliły-Osada Waliły-Stacja Wyżary
Osady leśne	Józefowo (leśniczówka) Kozi Las Skroblaki (leśniczówka) Turowo

Przynależność wojewódzka	Prusy: departament białostocki (1795–1807) Rosja: obwód białostocki (1807–42) gubernia grodzieńska (1842–1915) II RP: woj. białostockie (1919–39) ZSRR: obwód białostocki (1939–40) PRL: woj. białostockie (1945–75)
Gminy miejskie (1919–75)	Białystok (do 1928 →) Choroszcz Czarna Białostocka (od 1962) Goniądz (do 1954 →) Gródek (do 1919) Jasionówka (do 1919) Knyszyn (do 1954 →) Michałowo (do 1919) Starosielce (1919–54) Supraśl Suraż (do 1919 i 1923–54 →) Wasilków Zabłudów
Osiedla (1954–72)	Czarna Wieś (1956–62)
Gminy wiejskie (1919–54 i 1973–75)	Bacieczki (1945–54) Barszczewo (1945–54) Białostoczek (do 1939) Choroszcz (do 1939 i od 1973) Czarna Wieś (do 1954) Czarna Białostocka (od 1973) Dobrzyniewo Kościelne (od 1973) Dojlidy (do 1954) Dolistowo (do 1939) Goniądz (do 1954 →) Gródek Jaświły (1945–54 →) Juchnowiec (Dolny) Kalinówka (do 1954 →) Krypno (do 1954 →) Michałowo Obrubniki (do 1954) Supraśl (od 1973) Suraż (1919–23) Szymki (od 1973) Trzcianne (do 1954 →) Tykocin (od 1973) Wasilków (od 1973) Zabłudów Zaścianki (od 1973) Zawyki (do 1954)
Gromady (1954–72)	Barszczewo (1954–72) Biele (1954–59) Bobrowniki (1954–59) Bogdanki (1959–72) Czarna Wieś (1954–55) Czarna Wieś Kościelna (1954–72) Dobrzyniewo Duże (1954–59) Dobrzyniewo Kościelne (1959–72) Dobrzyniówka (1954–59) Dojlidy Górne (1959–71) Dorożki (1954–59) Fasty (1954–68) Folwarki Tylwickie (1954–71) Gnieciuki (1954–59) Grabówka (1954–71) Gródek (1954–72) Horodniany (1954 → i ← 1956–72) Jałówka (1954–71) Jeżewo (← 1958–72) Juchnowiec Dolny (1954–72) Jurowce (1954–61) Juszkowy Gród (1954–72) Kamionka (1954–59) Konowały (1954–72) Kozińce (1954–72) Koźliki (1954–59) Królowy Most (1954–72) Kuriany (1954–59) Lewickie (1954–59) Łopuchowo (← 1958–59) Michałowo (1954–72) Mostowlany (1954–59) Nowa Wola (1954–59) Nowe Aleksandrowo (1954–59) Ogrodniczki (1954–71) Olmonty (1954–59) Pogorzałki (1954–61) Rafałówka (1959–72) Rogowo (1954–59) Rudnia (1954–57) Rynki (1954 →) Rzędziany (← 1958–61) Saniki (← 1958–59) Simuny (1954–59) Studzianki (1954–61) Szymki (1954–72) Topolany (1954–59) Trypucie (1954 →) Turośl Dolna (1954 →) Turośl Kościelna (1954 →) Tykocin (← 1958–72) Uhowo (1954 →) Waliły-Stacja (1954–68) Wasilków (1961–72) Wiejki (1954–59) Zabłudów (1959–72) Załuki (1954–59) Zaścianki (1972) Zawady (1954 →) Zawyki (1954 →) Złotoria (← 1958–72) Zubki (1954–72) Zwierki (1954–59) Żuki (1954–59)