H₂éwsōs

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z H2éwsōs)
Świt wznoszący się nad ukraińskimi stepami, Aleksiej Kondratiewicz Sawrasow, 1852

*H₂éwsōs[1] lub *Hₐéusōs[2] (dosł. „świt”) – zrekonstruowane imię bogini świtu oraz archetyp w mitologii praindoeuropejskiej[3]. Tak jak inne mitologiczne archetypy, Haéusōs nie jest potwierdzona w źródłach czy archeologii, lecz została zrekonstruowana przez mitologów porównawczych i indoeuropeistów przy pomocy metody porównawczej.

Uważa się, że *H₂éwsōs była jednym z najważniejszych bóstw w panteonie Praindoeuropejczyków, za czym przemawia fakt, że opis i funkcje jej spadkobierczyń we wszystkich tradycjach pozostają niemal takie same, a w Rygwedzie pełni ważne funkcje i jest wymieniana wraz z najważniejszymi bogami wedyjskimi[2][4][5].

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

Zrekonstruowane praindoeuropejskie słowo na świt *h₂éwsōs wywodzi się z korzenia *hₐ(e)wes- („błyszczeć, świecić na czerwono, płomień”) rozszerzone o przyrostek -ós-. Od tego rdzenia wywodzi się także słowo „złoto” (*hₐeus-om „świecić”; por. z łac. aurum, staropruskim ausis, lit. áusas – „złoto”)[6][1][7].

Z rdzenia *hₐeus- wywodzi się także *haeust(e)ro- oznaczające „wschód, (kierunek) wschodni” (por. z łac. auster „południowy wiatr, południowy kraj”, ang. eastern „wschodni”, łot. àustrums „wschód”, starocerkiewnosłowiańskim ustrǔ „lato”, awestyjskim ušatara „wschód”)[8][9][10].

Słowo „świt” jako określenie na zjawisko meteorologiczne zachowało się w różnych językach indoeuropejskich: wal. gwawr „świt”, lit. aušrà „świt”, starosłowiańskie za ustra „rano, rankiem”, staroirlandzkie fāir "wschód słońca", sanskryckie uṣar-búdh- „budząc się o świcie”[6][1][11]. Z rdzenia *h₂ews-rom wywodzi się także prabałtosłowiańskie *auṣ(t)ro, a z niego prasłowiańskie *(j)ùtro „poranek, świt”[12][13].

Opis[edytuj | edytuj kod]

Narodziny[edytuj | edytuj kod]

Bogini świtu jest czasami przedstawiana jako niestarzejąca się oraz nieskończenie odradzająca się. W Iliadzie Eos opisywana jest jako „narodzona o poranku” (ἠριγένεια), a Rygweda opisuje Uszas jako córkę Djajusa, urodzą z zaprzęgu Aświnów, boskich bliźniaków ciągnących rydwan słońca[14].

Kolory[edytuj | edytuj kod]

*H₂éwsōs jest głównie łączona z naturalnymi kolorami widzianymi podczas świtu: złotym, szafranowo-żółtym, czerwonym lub karmazynowym. W Rygwedzie opisywana jest jako w kolorze złota, Owidiusz w swoich Miłostkach opisuje ją jako „złoto-żółtą”[15]. W łotewskich pieśniach ludowych bogini słońca Saulė i jej córki noszą chusty utkane ze złotej nici, a Saulė nosi buty ze złota, analogicznie Safona opisuje Eos jako w „złotych sandałach” (χρυσοπέδιλλος; khrysopédillos)[15]. Eos jest także opisywana przez Homera jako szafranowo ubrana (κροκόπεπλος)[16]. Uszas opisywana jest jako czerwony Świt świecący z daleka oraz „czerwona jak klacz”, w Samawedzie strzela „rudymi/rumianymi promieniami światła”, „zaprzęga czerwone rumaki do jej rydwanu” i „zaprzęga czerwone krowy”[17]. Szafranowo-żółty, czerwony i fioletowy to także kolory wiązane ze Świtem przez Owidiusza[18]. W niektórych zachowanych przedstawieniach Saulė przedstawiana jest jako budząca się rano „czerwona” lub „w czerwonym drzewie”[19]. W folklorze słowiańskim Zorza przedstawiana jest w kolorach czerwonych i złotych[20].

Ruch[edytuj | edytuj kod]

*H₂éwsōs jest również opisywana jako tańcząca: Uszas wrzuca haftowane ubrania „jak tancerka” (nṛtūr iva), Eos ma „miejsca [do] tańca” (χοροί) wokół swojego domu na Wschodzie, Saulė jest przedstawiona jako tańcząca w pozłacanych butach na srebrnym wzgórzu, a bogini Aušrinė tańczy na kamieniu dla ludzi pierwszego dnia lata[21][16].

Pojazd[edytuj | edytuj kod]

Świt jest często portretowana jako jeżdżąca jakimś pojazdem, prawdopodobnie pierwotnie wozem lub podobnym pojazdem, z pewnością nie rydwanem, ponieważ technologia ta pojawiła się później w kulturze Sintaszta (2100-1800 p.n.e.), związanej z ludnością indoirańską[22][23]. W Odysei Eos pojawia się raz jako prowadząca rydwan, z dwoma szybkimi końmi o imieniu Lampos i Fateom, a Bakchylides nazywa ją „białokonną Świt” (λεύκιππος Ἀώς). Uszas dosiadając czerwonych wołów lub krów prawdopodobnie obrazuje metafory czerwonych chmur lub promieni widzianych o poranku[24]. Pojazd Świtu przedstawiany jako biga albo różowo-czerwony kwadryga w Eneidzie Wergiliusza oraz innych źródłach bazujących na źródłach i malowidłach greckich prowadzony jest przez złoto-czerwone rumaki[25]. Saulė, bogini słońca której funkcje zlały się z funkcjami Świtu, jeździ też powozem z miedzianymi kołami[26], ciągniętym przez niestrudzone konie lub „ślicznymi małymi saniami” (kamaņiņa) wykonanymi z ości ryb[27][28].

Siedziba[edytuj | edytuj kod]

Inną wspólną cechą bogini Świtu jest jej siedziba, położona na wyspie na oceanie lub na wschodzie. W mitologii greckiej Eos dom opisany jest jako „poza strumieniami Okeanosa na krańcach ziemi”[29]. W folklorze słowiańskim mówi się, że dom Zorzy znajdował się na wyspie Bujan, oceanicznym raju wyspiarskim, gdzie Słońce mieszkało wraz z trzema braćmi: Wiatrem Północnym, Zachodnim i Wschodnim[30]. Awesta odnosi się do mitycznej wschodniej góry zwanej Ušidam- („Dom Świtu”)[31]. W micie z Litwy mężczyzna imieniem Józef zafascynowany pojawiającą się na niebie Aušrinė wyrusza na poszukiwanie „drugiego słońca”, które tak naprawdę jest panną mieszkającą na wyspie na morzu i ma takie same włosy jak Słońce[21]. W folklorze bałtyckim mówi się, że Saulė mieszka w posrebrzanym zamku na końcu morza[32], albo że wybiera się na wyspę na środku morza na nocny spoczynek[33].

Funkcje[edytuj | edytuj kod]

Otwieranie bram Niebios[edytuj | edytuj kod]

Jedną z głównych ról *H₂éwsōs jest otwieranie bram Nieba: bałtyjski werset pie Dieviņa namdurēm („przy drzwiach domu bożego”), gdzie wzywa się Saulė by otworzyła drzwi koniom synów bożych, jest leksykalnie porównywalny z wedyjskim wyrażeniem dvā́rau ... Diváḥ („drzwi nieba”), które Uszas otwiera swoim światłem[31]. Inną paralelą mogą być „lśniące drzwi” (θύρας ... φαεινάς) domu Eos, za którymi zamyka ona swojego kochanka Titonosa, który starzeje się i więdnie w homeryckim hymnie do Afrodyty[34].

Podobny obraz poetycki jest obecny wśród klasycznych poetów, chociaż niektóre wcześniejsze źródła greckie mogą być ich źródłami[31]. W Metamorfozach Owidiusza Aurora otwiera czerwone drzwi (purpureas fores), aby wypełnić swoje różowe sale[35], a w Dziejach Dionizosa Nonnosa bogini Świtu otrząsa się ze snu, aby „otworzyć bramy wschodu słońca” (ἀντολίης ὤιξε θύρας πολεμητόκος Ἠώς)[36].

Funkcja ta może zawierać się także w innych tradycjach indoeuropejskich: w folklorze słowiańskim bogini świtu Zorza Poranna otwiera rano bramy pałacu dla ojca Daćboga (słowiańskiego boga słońca), by mógł ruszyć w swoją wędrówkę po niebie. Jej siostra Zorza Wieczorna, bogini zmierzchu, zamyka je pod koniec dnia[37]. We fragmencie Eddy o Dellingu, nordyckim bogu światła, karzeł wypowiada urok lub zaklęcie przed „drzwiami Dellinga” (fyr Dellings durum), co najwyraźniej oznacza „o świcie”[38][39].

Przynoszenie światła[edytuj | edytuj kod]

W mitach indoeuropejskich *H₂éwsōs jest przedstawiana albo jako niechętnie przynosząca światło, za co jest karana, albo jako ofiara uratowana przez swoich braci, boskich bliźniaków, z wodnistego niebezpieczeństwa na wschodnim morzu[40][41]. Temat ten jest szeroko rozpowszechniony w wielu tradycjach: Eos i Aurora czasem niechętnie opuszczają jej łóżko, Uszas jest karana przez Indrę za próbę uprzedzenia dnia, a Auseklis nie zawsze wstawała rano, jak mówiono, że jest zamknięta w złotej komnacie szyjąca aksamitne spódnice[2]. Sanskrycki epitet dyotaná („Nosicielka Światła”) został raz użyty w stosunku do Uszas w Rygwedzie[42][43].

Świadectwa[edytuj | edytuj kod]

Bogini świtu[edytuj | edytuj kod]

Aurora, Guercino, 1621

Wyrazy pokrewne pochodzące z korzenia *h₂éwsōs i związane z boginią świtu są poświadczone w następujących mitologiach:

Kaszubi mieli czcić Jastrzeboga oraz boginię Jastrę, którą czczono w Jastarni, od której wzięło się kaszubskie określenie na Wielkanoc – Jastrë. Imiona te mogą pochodzić od połabskiego Jutroboga, być wpływem germańskim (*Austrōn), lub pochodzić od słowa jasny[63].

Córka Nieba[edytuj | edytuj kod]

Wyrażenie „Córka Dyēusa” jest w kilku tradycjach poetyckich poświadczone jako epitet związany z boginią świtu:

Formuły poetycko-liturgiczne[edytuj | edytuj kod]

Wyrażenie poezji formuły można znaleźć w Proto-Indoeuropejskim wyrażeniu *hₐ(e)ws-sḱeti („świta”), poświadczonym w litewskim aušta, awestyjskim usaitī lub sanskryckim ucchāti. Poetycka formuła „świetlisty świt” jest również potwierdzona w tradycji indyjsko-irańskiej: sanskryckie uchantīm usásam oraz młodoawestyjski usaitīm uṣ̌ā̊ŋhəm[66].

Inne pozostałości rdzenia *h₂éwsōs są obecne w zaratusztriańskiej modlitwie do świtu Hoshbām[67], oraz w Ušahin gāh[68] śpiewanym między północą a świtem[69][70]. W perskiej literaturze historycznej i sakralnej nazwisko Aûshbâm pojawia się również w rozdziale XXXI Bundahishn, przetłumaczonym jako „świt”[71].

Specjalne carole, zorile („świt”), było śpiewane przez Rumuńskich kolędników podczas pogrzebów, błagając Świty, aby nie spieszyli się ze wstawaniem, oraz błagając ich, aby zmarli nie odeszli z tego świata[72][73]. Słowo zorile pochodzi od słowiańskiej zorzy z rumuńskim przyrostkiem -le[72].

Inne[edytuj | edytuj kod]

Według językoznawcy Václava Blažeka, albańskie słowo (h)yll („gwiazda”) prawdopodobnie pochodzi z rdzenia *hₐews- („świt”) lub z *hₐus-li („gwiazda poranna”)[74]. Badacze argumentowali również, że rzymski etnonim Aurēlius (Ausēlii, od sabińskiego *ausēla „słońce”) i etruski bóg słońca Usil, który jest prawdopodobnie pochodzenia oskijsko-umbryjskiego, może być związany z indoeuropejskim słowem „świt”[74][7][75].

Wpływy[edytuj | edytuj kod]

Niektórzy badacze uważają, że japońska bogini świtu Uzume uległa wpływom Uszas[76]. Według antropologa Kevina Tuite gruzińska bogini Dali wykazuje podobieństwa z boginiami świtu w tradycjach indoeuropejskich[77].

Możliwą mitologiczną potomkinią indoeuropejskiej bogini świtu może być Afrodyta, grecka bogini miłości i pożądania. Badacze wskazują podobieństwa w oparciu o jej związek z niebiańskim bóstwem jako jej ojcem (Zeusem lub Uranosem) oraz jej związki z czerwonymi i złotymi kolorami. W Iliadzie Afrodyta zostaje zraniona przez śmiertelnika i szuka ukojenia na łonie matki Dione. Dione jest postrzegana jako żeński odpowiednik Zeusa i jest uważana za etymologicznie wywodzącą się z praindoeuropejskiego rdzenia *Dyeus[78][79].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j West 2007 ↓, s. 217.
  2. ↑ a b c d Mallory i Adams 1997 ↓, s. 149.
  3. ↑ Mallory i Adams 2006 ↓, s. 410, 432.
  4. ↑ Ivanov i inni, Indo-European and the Indo-Europeans : a reconstruction and historical analysis of a proto-language and a proto-culture, Berlin: M. de Gruyter, 1994, ISBN 978-3-11-081503-0, OCLC 646972935 [dostęp 2020-08-06].
  5. ↑ Chandra Chakraberty, A Study in Hindu Social Polity, Delhi: Mittal Publications, 1987, s. 139–142.
  6. ↑ a b c Mallory i Adams 2006 ↓, s. 301.
  7. ↑ a b c de Vaan 2008 ↓, s. 63.
  8. ↑ Mallory i Adams 2006 ↓, s. 294.
  9. ↑ de Vaan 2008 ↓, s. 64.
  10. ↑ a b c Kroonen 2013 ↓, s. 43.
  11. ↑ a b c Beekes 2009 ↓, s. 492.
  12. ↑ Derksen 2008 ↓, s. 510.
  13. ↑ Beek i inni, Farnah : Indo-Iranian and Indo-European studies in honor of Sasha Lubotsky., Ann Arbor ; New York, ISBN 978-0-9895142-4-8, OCLC 1104878206 [dostęp 2020-08-06].
  14. ↑ a b c d West 2007 ↓, s. 219.
  15. ↑ a b West 2007 ↓, s. 220-221.
  16. ↑ a b West 2007 ↓, s. 221.
  17. ↑ Hymns of the Samaveda [online], www.sacred-texts.com [dostęp 2020-08-06].
  18. ↑ Campbell Rhorer 1980 ↓, s. 80, 85.
  19. ↑ Massetti 2019 ↓, s. 232–233.
  20. ↑ Jerzy, Bartmiński, Słownik stereotypów i symboli ludowych, Lublin, s. 258-263, ISBN 978-83-227-0901-6, OCLC 36796344 [dostęp 2020-08-06].
  21. ↑ a b Greimas 1992 ↓, s. 64–84.
  22. ↑ West 2007 ↓, s. 23.
  23. ↑ E. Kuzmina, On the Origin of the Indo‐Iranians, „Current Anthropology”, 43 (2), 2002, s. 303–304, DOI: 10.1086/339377, ISSN 0011-3204 [dostęp 2020-08-06] (ang.).
  24. ↑ West 2007 ↓, s. 223.
  25. ↑ Susan B Matheson, Polygnotos and vase painting in classical Athens, Madison, Wis.: University of Wisconsin Press, 1995, ISBN 0-299-13870-4, OCLC 32092269 [dostęp 2020-08-06].
  26. ↑ Nigel Pennick, A history of pagan Europe, London, ISBN 978-1-136-14172-0, OCLC 861199751 [dostęp 2020-08-06].
  27. ↑ Massetti 2019 ↓, s. 234.
  28. ↑ Bron Raymond Taylor i inni, The encyclopedia of religion and nature, New York: Continuum, 2008, ISBN 978-0-19-975467-0, OCLC 634853866 [dostęp 2020-08-06].
  29. ↑ Deborah Dickmann Boedeker, Aphrodite's entry into Greek epic, Lugduni Batavorum: Brill, 1974, s. 77, ISBN 90-04-03946-5, OCLC 1191045 [dostęp 2020-08-06].
  30. ↑ Dixon-Kennedy 1998 ↓, s. 48.
  31. ↑ a b c West 2007 ↓, s. 222.
  32. ↑ Wendy Doniger, Britannica encyclopedia of world religions, Chicago, IL: Encyclopaedia Britannica, Inc, 2006, s. 974, ISBN 978-1-59339-491-2, OCLC 319493641 [dostęp 2020-08-06].
  33. ↑ Bubík i inni, Studying religions with the iron curtain closed and opened : the academic study of religion in Eastern Europe, Leiden, s. 224, ISBN 978-90-04-29278-9, OCLC 906026011 [dostęp 2020-08-06].
  34. ↑ Deborah Dickmann. Boedeker, Aphrodite's entry into Greek epic, Lugduni Batavorum: Brill, 1974, s. 77, ISBN 90-04-03946-5, OCLC 1191045 [dostęp 2020-08-06].
  35. ↑ L.P. Wilkinson, Ovid recalled, First paperback edition 2014, Cambridge [England]: University Press, 2014, s. 179, ISBN 978-1-107-48030-8, OCLC 984693311 [dostęp 2020-08-06].
  36. ↑ Jeffrey Henderson, Book XXVII [online], Loeb Classical Library [dostęp 2020-08-06] (ang.).
  37. ↑ Dixon-Kennedy 1998 ↓, s. 321–322.
  38. ↑ Kick i inni, Essays on Eddic poetry, Toronto [Ontario], s. 139, ISBN 978-1-4426-6926-0, OCLC 879870428 [dostęp 2020-08-06].
  39. ↑ McGillivray, Andrew, 1983-, Influences of pre-Christian mythology and Christianity on Old Norse poetry : a narrative study of Vafþrúðnismál, Kalamazoo, s. 120, ISBN 978-1-58044-336-4, OCLC 1077576918 [dostęp 2020-08-06].
  40. ↑ Mallory i Adams 1997 ↓, s. 148–149, 161.
  41. ↑ West 2007 ↓, s. 189.
  42. ↑ Coulter i Turner 2013 ↓, s. 486.
  43. ↑ Samuel D. Atkins, The RV dyaús-Paradigm and the Sievers-Edgerton Law, „Journal of the American Oriental Society”, 4, 88, 1968, s. 679–709, DOI: 10.2307/598114, JSTOR: 598114.
  44. ↑ a b c d e Mallory i Adams 1997 ↓, s. 148.
  45. ↑ Corbin 1977 ↓, s. 280 (note 64).
  46. ↑ Jackson 2006 ↓, s. 50–51.
  47. ↑ Richard Hamilton, Alkman and the Athenian Arkteia, „Hesperia”, 4, 58, 1989, s. 469, DOI: 10.2307/148342, ISSN 0018-098X, JSTOR: 148342.
  48. ↑ Jennifer L. Larson, Greek Heroine Cults, University of Wisconsin Press, 1995, s. 68, ISBN 978-0-299-14370-1 (ang.).
  49. ↑ a b Martirosyan 2008 ↓, s. 54–56.
  50. ↑ Martirosyan 2014 ↓, s. 1–2.
  51. ↑ a b c de Vries 1962 ↓, s. 20.
  52. ↑ a b Hatto 1965 ↓, s. 70.
  53. ↑ a b Lindow 2002 ↓, s. 65.
  54. ↑ Aurvandil – en.LinkFang.org [online], en.linkfang.org [dostęp 2020-08-11] (ang.).
  55. ↑ a b c Derksen 2015 ↓, s. 72.
  56. ↑ Greimas 1992 ↓, s. 109.
  57. ↑ a b Derksen 2008 ↓, s. 510-511.
  58. ↑ Jutrzenka – definicja, synonimy, przykłady użycia [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2020-08-06] (pol.).
  59. ↑ Jerzy. Strzelczyk, Mity, podania i wierzania dawnych Słowian, Wyd. 1, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 1998, s. 87, ISBN 83-7120-688-7, OCLC 41479163 [dostęp 2020-08-12].
  60. ↑ Shaw 2011 ↓, s. 52–53.
  61. ↑ a b Mallory i Adams 2006 ↓.
  62. ↑ West 2007 ↓, s. 217–218.
  63. ↑ Kaszubi.pl [online], www.kaszubi.pl [dostęp 2020-08-12].
  64. ↑ Jackson 2002 ↓, s. 79.
  65. ↑ a b c Mallory i Adams 2006 ↓, s. 432.
  66. ↑ Indo-Aryan Inherited Lexicon, Leiden University.
  67. ↑ Corbin 1977 ↓, s. 279 (nota 62).
  68. ↑ Philip G. Kreyenbroek, Living Zoroastrianism: Urban Parsis Speak about their Religion, Routledge, 2013, s. 257, ISBN 978-1-136-11970-5 (ang.).
  69. ↑ Corbin 1977 ↓, s. 27.
  70. ↑ D.N. MacKenzie, A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford University Press, 1971, s. 143, ISBN 978-0-19-713559-4 (ang.).
  71. ↑ West, E. W. Pahlavi Texts. Part 1. Sacred Books of the East, Vol. 5. 1880. p. 139
  72. ↑ a b Hatto 1965 ↓, s. 421.
  73. ↑ Mircea Eliade, History of Religions and "Popular" Cultures, „History of Religions”, 1–2, 20, 1980, s. 1–26, DOI: 10.1086/462859, ISSN 0018-2710.
  74. ↑ a b Blažek 2007 ↓, s. 342.
  75. ↑ Jean-Claude Richard. Le culte de " Sol " et les " Aurelii ": à propos de Paul. Fest. p. 22 L. „Publications de l'École Française de Rome”. 27 (1), s. 915–925, 1976. 
  76. ↑ Michael Witzel: Vala and Iwato: The Myth of the Hidden Sun in India, Japan, and beyond. 2005.
  77. ↑ Kevin Tuite: Language, Culture and the Individual. Catherine O’Neil, Mary Scoggin, Kevin Tuite. University of Montreal, 2006, s. 165–188.
  78. ↑ Daniel Kölligan. Aphrodite of the Dawn: Indo-European Heritage in Greek Divine Epithets and Theonyms. „Letras Clássicas”. 11 (11), s. 105–134, 2007. DOI: 10.11606/issn.2358-3150.v0i11p105-134. 
  79. ↑ Monica S. Cyrino: Aphrodite. New York, NY & London, UK: Routledge, 2010, s. 23–25. ISBN 978-0-415-77523-6.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=H₂éwsōs&oldid=71866992”