Hawajka półżuchwowa
| Hemignathus lucidus[1] | |
| Lichtenstein, 1839 | |
 Ilustracja z końca XIX w.; autor: Frederick William Frohawk | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Podtyp | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Infragromada | |
| Rząd | |
| Podrząd | |
| Rodzina | |
| Podrodzina | |
| Plemię | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
hawajka półżuchwowa |
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |
 | |
Hawajka półżuchwowa[3] (Hemignathus lucidus) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae). Endemiczny dla trzech wysp na Hawajach. Prawdopodobnie wymarły, zaklasyfikowany jako krytycznie zagrożony.
Hawajka półżuchwowa to mierzący około 13–15 cm długości ptak o brązowooliwkowym wierzchem ciała z jaśniejszym wierzchem głowy, skrzydłami i pokrywami nadogonowymi. Spód ciała przybiera kolor żółty. Charakterystyczną cechą jest wspomniana w nazwie dysproporcja między szczęką górną a żuchwą, która jest znacznie krótsza.
H. lucidus jest dzielony przez Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny na 3 podgatunki, z czego każdy zasiedlał (lub zasiedla) inną wyspę Hawajów – Kauaʻi, Oʻahu i Maui. Ptaki żywią się owadami (w tym chrząszczami i dużymi larwami) i nektarem. Od 1994 roku IUCN uznaje gatunek za krytycznie zagrożony wyginięciem; ostatni raz pewna obserwacja odbyła się w 1996. Prawdopodobnie gatunek wymarły.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Po raz pierwszy gatunek opisał Martin Heinrich Carl Lichtenstein w 1838. Holotyp pochodził z Oʻahu. Lichtenstein pozyskał także okaz młodociany, który uwiecznił na tablicy barwnej wraz z wizerunkiem dorosłego osobnika (patrz ilustracja po prawej); wszystkie zebrał dla niego Ferdinand Deppe. Nowo opisanemu gatunkowi przydzielił nazwę Hemignathus lucidus[4]. Nazwę utrzymuje Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (2015). Wyróżnia 3 podgatunki[5]. Holotyp podgatunku H. l. hanapepe pochodzi z census-designated place o nazwie Hanapēpē (obecnie hrabstwo Kauaʻi)[6].
Nazwa rodzajowa Hemignathus pochodzi z greki od przedrostka hēmi- – oznaczającego pół- lub mały – oraz gnathos – żuchwa. Nazwa gatunkowa, lucidus, pochodzi z łaciny i znaczy „jaskrawy” lub „jasny” (lux, lucis – światło)[7]. Miejscowa, zwyczajowa nazwa ptaka – Nukupuʻu – odnosi się do mocno wygiętego, zaokrąglonego dzioba tego ptaka[8].
Podgatunki H. l. affinis i H. l. hanapepe zostały najpierw opisane jako odrębne gatunki[9][6]; Walter Rothschild opisując nowy podgatunek, H. l. affinis, zauważył już, że jest blisko spokrewniony z H. l. hanapepe[9]. Jednak autorzy The Howard and Moore Complete Checklist of the Birds of the World proponują inny podział rodzaju Hemignathus, według którego należy wyodrębnić z hawajki półżuchwowej dwa gatunki: hawajkę czarnokantarową (H. hanapepe) i hawajkę leśną (H. affinis)[10]. Opcja rozdzielenia została rozpatrzona pozytywnie przez American Ornithologists’ Union w lutym 2015 – rozdzielenie gatunku znalazło się w propozycjach zamieszczonych pod sekcją poświęconą nowym informacjom dotyczącym hawajek (Revise species limits in three extinct comp lexes of Hawaiian honeycreepers). Przesłanką miały być znaczące różnice w upierzeniu podgatunków oraz nieopublikowane badania R.C. Fleishera, mające dowodzić odrębności genetycznej[11]. Również Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny uznaje podział przedstawiony przez autorów The Howard and Moore Complete Checklist of the Birds of the World[5].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
2. Hawajka półżuchwowa (Hemignathus lucidus lucidus) – dorosły; 3. – młody
Opis dotyczy podgatunku nominatywnego. Informacje dotyczące dwóch pozostałych znajdują się w sekcji Podgatunki. Wierzch ciała oliwkowozielony, z wierzchu głowy jaśniejszy (lub trawiastozielony), jaśniejszy także na skrzydłach i pokrywach nadogonowych. U jednego okazu z kolekcji z Paryża kantarek i linia za okiem czarnobrązowe. Nad okiem przebiega rozpoczynająca się na czole jaskrawa żółtopomarańczowa brew. Lichtenstein wspomniał o pomarańczowym gardle i bokach głowy, jednak Rothschild nie odnotował takiej cechy. Za to Lafresnaye wspomina o żywożółtej brwi, wyższej części szyi i piersi – u okazu z Paryża broda, gardło i wyższa część piersi są żółtopomarańczowe. Brzuch żółty, w okolicach kloaki pióra stają się szarozielone. U samicy wierzch ciała matowy, brązowooliwkowy, ze śladami zielonego z wierzchu głowy, na kuprze i w wyższej części pokryw nadogonowych oraz na krawędziach lotek i sterówek. Kantarek popielaty, brew słabo widoczna. Boki głowy i gardło żółtawe. Pozostała część spodu ciała jasna, szarobrązowa, po bokach ciała bardziej brązowooliwkowa[12].
Perkins napisał, że u wszystkich gatunków Hemignathus występują wokół nozdrzy dobrze rozwinięte pióra szczeciniaste[8][a].
Wymiary[edytuj | edytuj kod]
Według pierwszego opisu Lichtensteina długość ciała hawajki półżuchwowej wynosi około 15,2 cm (6 cali[4]). Rothschild nie posiadał wiele więcej danych; dodał, że inną wartość podał Sharpe – blisko 13,2 cm, zaś pewien okaz z kolekcji z Frankfurtu miał długość około 14 cm[12]. Już Lichtenstein zauważył znaczące różnice w długości szczęki górnej i żuchwy; górna szczęka miała mieć długość około 32 mm (1,25 cala), żuchwa około 17 mm (oryg. 8 linii = ⅔ cala[4]). Rothschild przytoczył przykłady okazów, u których długość górnej szczęki wynosiła blisko 25, 28, 30 mm[12]. Pozostałe znane, przybliżone wymiary H. l. lucidus (wraz z holotypem[4])[12]: długość skrzydła: 75 i 71 mm, długość ogona: 76, 74 i 45 mm, skoku – 18–21 mm[12].
Długości kości długich zmierzona u muzealnego okazu (szkieletu) hawajki półżuchowowej podgatunku H. l. affinis: kość udowa – 16,6 mm; tibiotarsus – 28 mm; skok (tarsometatarsus) – 23,4 mm[13].
Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]
Każdy podgatunek hawajki półżuchwowej występuje (lub występował) na innej wyspie Hawajów[5][14]; Kauaʻi (H. l. hanapepe), Oʻahu (H. l. lucidus) i Maui (H. l. affinis)[5][14]. Zasięg na Maui nie obejmował całej wyspy[15]; ptak występował na północno-zachodnim zboczu Haleakalā[8] i West Maui Mountains. BirdLife International szacuje łączny zasięg występowania na 22 km²[15].
Jeden okaz miał być odłowiony na wyspie Hawaiʻi, gdzie występuje endemicznie inny przedstawiciel rodzaju – hawajka pełzaczowata (Hemignathus wilsoni)[16]. Według R.C. Fleischera mtDNA wskazuje na to, że jednak jest to osobnik z Oʻahu (jest to osobista uwaga Fleischera do innego artykułu; badań nie opublikowano)[13].
Ekologia[edytuj | edytuj kod]
Na Maui gatunek współcześnie stwierdzano na obszarach położonych na wysokości pomiędzy 1450(1200)[8]–2000 m n.p.m.[15]. Dolina Koaiʻe na Kauaʻi, gdzie ptak był widziany w 1995, rozciąga się między 1000 a 1300 m n.p.m.[15], na Kauaʻi H. l. hanapepe można było spotkać na wysokościach między około 600 a 900 m n.p.m.[8] Na Oʻahu i Kauaʻi hawajka półżuchwowa została zaobserwowana m.in. w koronach Acacia koa oraz mniejszych drzew z rodzajów Sohpra i Myoporum. Osobniki tego gatunku uważane są za towarzyskie: na Maui często występowały w towarzystwie hawajki papugodziobej (Pseudonestor xanthophrys)[8].
Długa pieśń osobników z Maui miała przypominać pieśń introdukowanego na wyspy przedstawiciela Carpodacus (jest nim dziwuszka ogrodowa, Haemorhous mexicanus syn. Carpodacus mexicanus[17])[12][8]. Głos kontaktowy był podobny jak u hawajki pełzaczowatej. Pieśń ptaków z Kauaʻi opisano jako krótki, ale raczej słodki szczebiot, składający się z około 6 dźwięków[12]. Pieśń hawajki półżuchwowej i pełzaczowatej jest identyczna, jak u hawajki papugodziobej[8].
W żołądkach ptaków z Maui znaleziono owady, w tym małe chrząszcze i szczątki dużych larw[12]; hawajki półżuchwowa i pełzaczowata żywią się ryjkowcami, szczególnie z rodzaju Oodemas[8]. Hawajka półżuchwowa w poszukiwaniu zdobyczy żuchwą podważała korę, a następnie wyciągała owady dłuższą, górną szczęką; odgłos towarzyszący tej czynności miał być słyszalny z bliskiej odległości[12][8]. W poszukiwaniu owadów ptaki te penetrowały również mchy, wyciągały owady górną szczęką a następnie uśmiercały je potrząsając nimi jak pies szczurem[12]. Obserwowano osobniki podgatunku H. l. hanapepe połykające drobne fragmenty zastygłej lawy – przypuszczano, że miało to wspomóc rozdrabnianie twardych pancerzyków ryjkowców[8]. W pierwszym opisie znalazła się informacja o ptakach przebywających na plantacji bananowców, zainteresowanych kwiatami owych roślin[12]. Titian Peale, który miał obserwować hawajki półżuchwowe na wyspie Hawaiʻi (lub Oʻahu), napisał[13]:
Znaleziono ptaki zamieszkujące wyspę Hawaiʻi, razem z powyższym gatunkiem [hawajką cienkodziobą]; bardzo podobne w zwyczajach; dziób swym kształtem jest w godny podziwu sposób przystosowany do pozyskiwania nektaru, jak i owadów, z kwiatów przeróżnych i ogromnych lobelii
Ptaki na Maui żywiły się także nektarem Metrosideros polymorpha (Ohia)[8].
Rothschild zwrócił uwagę na dziwny zapach u postrzelonych ptaków (określił go jako nieprzyjemny), charakterystyczny dla innych przedstawicieli Hemignathus. Wymienił także inne rodzaje ptaków, które miały cechować się takim zapachem – najmocniejszym u Himatione, słabszym u hawajki papużkowatej (Loxioides bailleu), hawajki żółtogłowej (Psittirostra psittacea), hawajki kraterowej (Chloridops kona) i Rhodacanthis. Autor wysnuł przypuszczenie, że przyczyną zapachu jest zakładanie gniazd w dziuplach[12]. Jedynymi niewymarłymi gatunkami spośród wymienionych są hawajka karminowa (Himatione sanguinea) i hawajka papużkowata[5]. Gniazda hawajki karminowej to przeważnie konstrukcje o kształcie kubka zawieszonego między gałęziami, ale znajdywano je także w otworach zastygłej lawy i dziuplach[18]; hawajka papużkowata nie gniazduje w dziuplach[19]. Na Maui Perkins znalazł gniazdo, umieszczone około 7,5 m nad ziemią w rozwidleniu gałęzi A. koa; miało prosty kształt kubka i było dobrze schowane w gąszczu szarych porostów. Wewnątrz znajdowały się 4 pisklęta. Autor był przekonany, że było to gniazdo hawajki półżuchwowej, jednak nie poparł tego żadnym dowodem[8].
Status zagrożenia[edytuj | edytuj kod]
IUCN klasyfikuje gatunek jako krytycznie zagrożony wyginięciem (CR, Critically Endangered) nieprzerwanie od 1994. Prawdopodobnie wymarły; ostatnia pewna obserwacja miała miejsce w 1996[15].
BirdLife International wskazuje za główną przyczynę wymarcia niszczenie drzew Acacia koa przez bydło – prawdopodobnie był to preferowany przez H. lucidus gatunek drzewa[15]. Już w 1903 Perkins zwrócił uwagę, że pas akacji tego gatunku w niższych partiach lasu został prawie całkowicie zniszczony[8]. Wyższe partie lasów są degradowane przez introdukowane na wyspy ssaki kopytne[15].
Podgatunek nominatywny prawdopodobnie wymarł w połowie lub pod koniec XIX wieku[15]. H. l. lucidus w czasie wizyty Deppe na Oʻahu miał być liczny, jednak możliwe, że Lichtenstein obserwował hawajki zielone (Chlorodrepanis virens). W 1838 co najmniej 9 osobników zostało odłowionych na wyspie; podgatunek był także obecny na Oʻahu podczas wyprawy badawczej ze Stanów Zjednoczonych w latach 1840–1841[14]. Obserwacje w 1837 roku były pierwszymi i zarazem ostatnimi[20][16]. Według lokalnej ludności podgatunek mógł przetrwać w niższych partiach lasu do około 1860[8].
Podgatunek H. l. hanapepe miał być kilkukrotnie obserwowany w latach 1968–1998, jednak nie są to pewne obserwacje; prawdopodobnie duża część, jeśli nie wszystkie, dotyczyła hawajki oliwkowej (Chlorodrepanis stejnegeri). Późniejsze ekspedycje na Kauaʻi (rezultaty opublikowano w 2001 i 2003) nie przyniosły rezultatów. Prawdopodobnie podgatunek wymarł[15].
W 1892 wyspa Maui, gdzie tamtego roku został odkryty podgatunek H. l. affinis, miała być mało poznana i niezbadana[12]. W 1903 roku był to gatunek pospolity[8]. W 1965 podgatunek został oznaczony jako wymarły lub prawdopodobnie wymarły. Ponownie został odkryty 24 sierpnia 1968[21], ostatni raz obserwowany w 1995[15].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Hemignathus lucidus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ BirdLife International, Hemignathus lucidus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2018, wersja 2018-1 [dostęp 2018-07-31] (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek, M. Kuziemko: Plemię: Drepanidini Cabanis, 1847 (wersja: 2015-07-08). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2015-12-07].
- ↑ a b c d Martin Lichtenstein. Beitrag zur ornithologischen Fauna von Californien nebst Bemerkungen über die Artkennzeichen der Pelicane und über einige Vögel von den Sandwich-Inseln. „Abhandlungen der Königlichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin”, s. 451, 1838.
- ↑ a b c d e F. Gill, D. Donsker: Finches, euphonias. IOC World Bird List: Version 5.4. [dostęp 2015-12-07]. (ang.).
- ↑ a b Scott B. Wilson. LV.—On three undescribed species of the genus Hemignathus, Lichtenstein. „Annals And Magazine of Natural History”. 4 ser. 6, 1889.
- ↑ James A. Jobling: Helm Dictionary of Scientific Bird Names. Christopher Helm Publishers Ltd, 2009, s. 189, 232. ISBN 1-4081-2501-3.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q R.C.L. Perkins: Fauna Hawaiiensis. T. 1, pt.4: Vertebrata. 1903, s. 392–396, 426–430, 432.
- ↑ a b Walter Rotschild. IX. - Descriptions of Three new Birds from the Sandwich Islands. „Ibis”. 5 ser. 6, s. 112, 1893.
- ↑ Fringillidae Leach, 1820 - łuszczaki - Finches. [w:] Kompletna lista ptaków świata (wersja 2015-02-15) [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2015-05-05].
- ↑ AOU Classification Committee – North and Middle America. Proposal Set 2015 - B [online], 20 lutego 2015 [zarchiwizowane z adresu 2015-10-09].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Walter Rothschild: The avifauna of Laysan and the neighbouring islands. 1893, s. 101–106.
- ↑ a b c Helen F. James & Storrs L. Olson. A giant new species of Nukupuu (Fringillidae: Drepanidini: Hemignathus) from the island of Hawaii. „The Auk”. 120 (4), s. 970–981, 2003.
- ↑ a b c Nukup'u. Hemignathus lucidus. W: Pyle, R.L. & P. Pyle: The Birds of the Hawaiian Islands: Occurrence, History, Distribution, and Status. B.P. Bishop Museum, Honolulu, HI, U.S.A., 2009. [dostęp 2015-05-04].
- ↑ a b c d e f g h i j Nukupuu Hemignathus lucidus. BirdLife International. [dostęp 2015-03-03].
- ↑ a b Storrs L. Olson & Helen F. James. A Specimen of Nuku pu'u (Aves: Drepanidini: Hemignathus lucidus) from the Island of Hawai'i. „Pacific Science”. 48 (4), s. 331–338, 1994.
- ↑ Hawaii Bird Checklist. Avibase. [dostęp 2015-05-04].
- ↑ Steven G. Fancy i C. John Ralph. 'Apapane, Himatione sanguinea. „The Birds of North America”. 296, 1997.
- ↑ (Loxioides bailleui). Official Website of the Aloha state, 13 marca 2008. [dostęp 2015-05-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-04)].
- ↑ S.L. Olson & H.F. James. Nomenclature Of The Hawaiian Akialoas And Nukupuus (Aves, Drepanidini). „Proceedings of the Biological Society of Washington”. 108, s. 383, 1995.
- ↑ Winston E. Banko. Rediscovery of Maui Nukupuu, Hemignathus lucidus affinis, and Sighting of Maui Parrotbill, Pseudonestor xanthophrys, Kipahulu Valley, Maui, Hawaii. „The Condor”. 70 (3), 1968.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Hemignathus lucidus affinis. nlbif.eti.uva.nl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-26)]. w zbiorach Muzeum Historii Naturalnej w Lejdzie