Historia Krakowa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przywilej lokacyjny Krakowa z 1257 roku
Pieczęć miasta Krakowa z 1425 roku

Kraków posiada wielowiekową historię. Z jego początkami wiążą się legendy, później było to miasto książęce, królewskie, któremu dobrobyt zapewniły rzesze kupców i rzemieślników, a artyści i naukowcy przyczynili się do rozwoju kultury i nauki.

Prehistoria[edytuj | edytuj kod]

Człowiek pojawił się na terenie dzisiejszego Krakowa przed ok. 200 tys. lat temu. Ludzie znaleźli dogodne warunki dzięki dobremu dostępowi do pożywienia (bliskość rzeki, wiele lasów), dużej liczbie jaskiń, które były schronieniem, oraz dzięki surowcom naturalnym i (znacznie później) bliskości dużych szlaków komunikacyjnych. Spowodowało to osiedlanie się coraz większej liczby ludności i utworzenie prazalążka dzisiejszego miasta[potrzebny przypis].

Pozostałością po dawnych mieszkańcach terenu Krakowa są dwa kopce, które być może były miejscami kultu religijnego, choć ich przeznaczenie nie jest do końca znane. Są to: kopiec Krakusa – który według legendy, był założycielem Krakowa i to od jego imienia miała powstać nazwa miasta, oraz kopiec Wandy[1] – jak chce inna legenda, rzuciła się do Wisły, aby uniknąć poślubienia niemieckiego rycerza Rytygiera[2].

Pierwotnie kopców było więcej, np. mapa okolic Krakowa wykonana przez kartografów szwedzkich w czasie potopu szwedzkiego ujawnia wiele mniejszych kurhanów w sąsiedztwie kopca Kraka.

Wczesne średniowiecze[edytuj | edytuj kod]

Badania archeologiczne pokazują, iż Kraków od najdawniejszych czasów pełnił rolę znacznego ośrodka państwa Wiślan, niewątpliwie dzięki ważnej strategicznie roli wzgórza wawelskiego[3]. Istotny był też pierwotny bardzo bogaty stan hydrograficzny terasy Wisły. Rzeka w okolicach Wawelu rozgałęziała się na kilka odnóg, co czyniło ją łatwiejszą do przekroczenia. Fakt położenia Krakowa na styku Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Pogórza Karpackiego oraz Kotliny Sandomierskiej nadał osadzie charakter węzła transportowego. Poza tym, rozlewiska i mokradła otaczające Wawel (przez pewien czas znajdujący się na wyspie) czyniły go miejscem łatwym do obrony.

Historycy dyskutują nad interpretacją wzmianki w Żywocie Świętego Metodego o „pogańskim księciu siedzącym na Wiśle”. Ową „Wisłę” interpretuje się jako naczelny gród państwa Wiślan, umiejscawiając go, albo w Wiślicy, albo w Krakowie. Wykopaliska archeologiczne przemawiają jednak raczej za tym drugim.

Przypuszczalnie organizm państwowy stworzony przez Wiślan upadł pod naporem Państwa Wielkomorawskiego, a ziemie Wiślan dostały się w orbitę jego wpływów. Nie da się potwierdzić dalej idących hipotez, gdyż brak wiarygodnych informacji na temat Krakowa przez okres od 2 połowy IX wieku do połowy X w., gdy Kraków mógł się znajdować w strefie wpływów czeskich. Okres ten da się już uchwycić w źródłach pisanych. Po raz pierwszy dwukrotnie wspomina o Krakowie w swojej Relacji z około 966 roku Ibrahim ibn Jakub[4] – żydowski kupiec z (arabskiej wówczas) Tortosy, który opisał Kraków jako ważny ośrodek handlowy i bogaty gród[5]:

  1. „Królowie ich [tj. Słowian] są w tej chwili czterej: król Bułgarów i Bojesław, król Fraga, Bojma i Krako i Mśko, król północy i Nakon na krańcu Zachodu.”
  2. „Miasto Praga jest zbudowane z kamienia i wapna. Jest ono najzasobniejsze z krajów w towary. Przybywają do niego z miasta Krako Rusowie i Słowianie z towarami. I przychodzą do nich z krain Turków muzułmanie, Żydzi i Turcy również z towarami...”

Kolejnym źródłem jest zapis pod rokiem 999 w powstałej wiek później Kronice Czechów Kosmasa z Pragi[6]. Zdaje się on potwierdzać okupacyjny charakter władzy czeskiej na tym terenie z garnizonem wojskowym w mieście[7]:

„Albowiem polski książę Mieszko, nad którego nie było podstępniejszego człowieka, wnet zabrał podstępem miasto Kraków, zabiwszy mieczem wszystkich Czechów, których tam znalazł.”

Zapis ten budzi wątpliwości wśród historyków, jako że w 999 roku Mieszko nie żył już od 7 lat. Przyjmuje się zatem, że chodzi o Bolesława Chrobrego, lub też że jest to jeden z błędów Kosmasa w chronologii tego okresu. Wg niektórych historyków Kraków w ogóle nie wchodził w skład państwa czeskiego i relacje na ten temat oparte są na sfałszowanym dokumencie powstałym ponad sto lat później[8]. Jakkolwiek było, po tym zdarzeniu[9] nastąpiła stabilizacja władzy politycznej w Krakowie, który przeszedł na długie lata pod panowanie polskie i w 1000 roku została założona diecezja krakowska przez papieża Sylwestra II, a pierwszym biskupem został Poppon. Za czasów panowania Bolesława Chrobrego rozpoczęła się budowa katedry wawelskiej.

XI – XV wiek[edytuj | edytuj kod]

Kraków i okolice przed lokacją

Gdy po śmierci Mieszka II doszło do tzw. reakcji pogańskiej i najazdu Czechów, następca tronu Kazimierz został wygnany. Kraków miał już wtedy takie znaczenie, że po powrocie (1039 lub 1040) książę obrał właśnie to miasto na swój główny ośrodek administracyjny. Przypuszczalnie niebagatelną rolę odegrał w tym fakt, że Kraków, w przeciwieństwie do miast Wielkopolski, nie został dotknięty buntem ani zniszczeniami wyrządzonymi przez Czechów.

Król Bolesław Szczodry, jak podaje legenda, zamordował biskupa krakowskiego Stanisława w kościele na Skałce, gdy ten sprawował mszę świętą. Śmierć Stanisława była skutkiem konfliktu, jaki wynikł między obydwoma dostojnikami. Biskup Stanisław został kanonizowany w 1253.

Wszechstronny rozwój miasta sprzyjał chęci poznania podań o powstaniu miasta, które pierwszy opisał już Wincenty Kadłubek w swojej kronice. Wedle jego świadectwa Kraków założono w hołdzie zmarłemu Krakowi, nazywając gród na cześć jego imienia. Mistrz Wincenty podaje także drugą etymologię, którą miało być krakanie kruków żerujących na ciele zabitego smoka[10].

I najazd Tatarów na Kraków[edytuj | edytuj kod]

W 1241 roku podczas ataku Tatarów na Polskę miał miejsce pierwszy najazd Tatarów na Kraków. Atak na Polskę miał być zasłoną dla głównego uderzenia, które Batu, wnuk Czyngis-chana, wódz wyprawy na Europę, miał zamiar skierować na Węgry, a także miał na celu pozbawić ich pomocy ze strony sprzymierzonej Polski.

Po zdobyciu Sandomierza 13 lutego 1241 r. Mongołowie ruszyli w kierunku Krakowa. Doszło do bitwy pod Turskiem z wojskami wojewody krakowskiego Włodzimierza, który zastąpił im drogę. Tatarzy zwyciężyli, lecz odnieśli zbyt duże straty, by kontynuować atak, więc zawrócili na Ruś. Tatarzy powrócili w liczbie ok. 10 tysięcy. 18 marca wojska tatarskie stoczyły bitwę pod Chmielnikiem z rycerstwem sandomierskim i krakowskim (pod wodzą wojewody krakowskiego Włodzimierza i sandomierskiego Pakosława). I tę bitwę wygrali Mongołowie. 28 marca Tatarzy oblegli i zdobyli Kraków. Skutkiem tego szturmu było prawie całkowite zniszczenie miasta.

Przy odtwarzaniu wydarzeń z 1241 r. pomocne są zapiski Jana Długosza. Jednakże źródło to nie jest całkowicie wiarygodne, gdyż Długosz pisał o najeździe tatarskim ponad dwieście lat po wydarzeniach z roku 1241.

Już w XII w. w Krakowie działała biblioteka i szkoła katedralna, która była uważana za najlepszą w tym czasie uczelnię w Polsce. Centrum miasta było Wzgórze Wawelskie, wokół którego powstały liczne porozrzucane osady kupieckie i rzemieślnicze. Dopiero 5 czerwca 1257 roku, za panowania Bolesława Wstydliwego, nadano Krakowowi przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim[11]. Dzięki niemu powstał szachownicowy układ zabudowy miasta, mieszczanie zostali zwolnieni z płacenia podatków przez 6 lat, zyskali też prawo połowu ryb w Wiśle; wójtowie otrzymali prawo do posiadania karczm, rzeźni i młynów. Wtedy także powstał Rynek Główny.

W 1333 r. na Wawelu Kazimierz Wielki został koronowany na króla Polski. W 1335 ulokował on, w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa nowe miasto nazwane jego imieniem – Kazimierz. Dzięki królowi rozkwitł handel, dzięki czemu miasto zyskało wiele dochodów, a mieszkańcy stawali się coraz zamożniejsi. Wzniesiono również wiele budowli będących dziś najważniejszymi zabytkami miasta, m.in. zamek wawelski. Król unowocześnił fortyfikacje miasta, wybrukował ulice, założył wodociągi. W 1356 Kraków stał się główną siedzibą dwóch centralnych sądów miejskich Małopolski – Sądu Wyższego Prawa Niemieckiego oraz Sądu Sześciu Miast. Jednak najistotniejszym wydarzeniem za panowania Kazimierza Wielkiego było założenie Akademii Krakowskiej w 1364 r., która była pierwszą polską i jedną z najbardziej renomowanych w Europie uczelnią wyższą. W XV w. Kraków przeżywał rozwój kulturalny i naukowy. W nim m.in. pobierał nauki Mikołaj Kopernik, autor dzieła O obrotach sfer niebieskich. Wtedy także Wit Stwosz stworzył ołtarz w kościele Mariackim.

XVI – XIX wiek[edytuj | edytuj kod]

Panorama Krakowa, prawdopodobnie XVII lub XVIII wiek
Panorama Krakowa z lat 1793–1798

Na początek XVI w. przypada największy rozwój Krakowa. W mieście kwitł handel, dzięki stale zwiększającej się liczbie cechów kupieckich. Rozwijała się architektura. Dzięki włoskim architektom przybyłym do Krakowa, zamek królewski na Wawelu stał się jedną z najpiękniejszych budowli renesansowych w Polsce, a kaplica Zygmuntowska, wzniesiona również przez nich – najpiękniejszym mauzoleum w kraju. Również w XVI w., a dokładnie w 1520 r. pierwszy raz zabrzmiał dzwonu Zygmunt. Kilka lat później, 10 kwietnia 1525 roku, na Rynku Krakowskim odbył się hołd pruski – książę Prus Albrecht Hohenzollern złożył hołd królowi polskiemu, oddając mu w lenno swoje nowo powstałe państwo.

Począwszy od 1596 r. król Zygmunt III Waza rozpoczął przenosiny dworu królewskiego z Krakowa do Warszawy, przyczyniając się tym do zahamowania rozwoju miasta oraz spadku jego znaczenia. Dodatkowo początek drugiej połowy XVII wieku przyniósł dwa kataklizmy:

  • czarna śmierć, czyli epidemia prawdopodobnie czarnej ospy, która pochłonęła w latach 1651–1652 kilkanaście tysięcy ofiar
  • powódź w lipcu 1652

W 1655 roku, miasto zaatakowali Szwedzi w czasie potopu, niszcząc przy tym wiele zabytków kultury i dzieł sztuki.

Kataklizmy wojenne i naturalne wyniszczały Kraków także w 1. poł. XVIII wieku. Wojna północna tocząca się w pierwszych dwóch dziesięcioleciach XVIII stulecia przypieczętowała upadek miasta[12]. Stacjonujące w Krakowie wojska różnego autoramentu rujnowały skarb miejski, a co gorsza przyniosły ze sobą kolejną wyjątkowo tragiczną w skutkach zarazę, która szalała w mieście i okolicy w latach 1707–1710 zbierając żniwo kilku tysięcy ofiar[13].

Chorągiew krakowska z czasów insurekcji kościuszkowskiej
Prezydent Krakowa Juliusz Leo wita władcy Austro-Węgier Karola I Habsburga z żoną w Krakowie w 1917

24 marca 1794 r. Tadeusz Kościuszko na krakowskim rynku złożył przysięgę wierności Ojczyźnie i walki o jej niepodległość i rozpoczęła się insurekcja kościuszkowska. Jednak powstanie szybko upadło i rok później dokonano III rozbioru Polski. Kraków wszedł w skład zaboru austriackiego.

W latach 1797–1803 Kraków był siedzibą Gubernium Krajowego dla Galicji Zachodniej.

W 1809 miasto zostało przyłączone do Księstwa Warszawskiego (po wojnie z Austrią).

Podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 r. utworzono Rzeczpospolitą Krakowską, będącą pod kontrolą zaborców (Rosja, Austria, Prusy), lecz z własnym zarządem wewnętrznym. Autonomia mini-państwa została mocno ograniczona po powstaniu listopadowym. W 1846 po upadku powstania krakowskiego Rzeczpospolitą Krakowską włączono do Austrii – formalnie nie jako część Galicji, lecz Wielkie Księstwo Krakowskie.

Wawel w 1843 roku

Kraków był pierwszym polskim miastem, w którym zademonstrowano oświetlenie gazowe. W 1830 r. Karol Mohr – profesor cesarsko-królewskiego Instytutu Technicznego, pionier gazownictwa na ziemiach polskich, zastosował gaz koksowniczy do oświetlenia ulicy Gołębiej. Propozycja nie zyskała jednak uznania i szersze wykorzystanie oświetlenia gazowego w Krakowie nastąpiło dopiero w 1857 roku.

Od lat 60. XIX w., korzystając z autonomii galicyjskiej, Kraków zaczął odzyskiwać dawną świetność. Uczelnie z polskim językiem wykładowym (m.in. Uniwersytet Jagielloński) przyciągały studentów ze wszystkich zaborów, rozkwitała sztuka. Pojawiło się wielu artystów, którzy rozsławiali Kraków. Byli to m.in. Stanisław Wyspiański, Jan Matejko, Tadeusz Boy-Żeleński, Adam Asnyk.

W XIX wieku władze austriackie przystąpiły do budowania Twierdzy Kraków – systemu fortów, które miały osłaniać miasto od potencjalnego ataku ze strony Rosjan (granica austriacko-rosyjska biegła kilkanaście kilometrów na północ).

Kilka razy Kraków odwiedzał cesarz austriacki Franciszek Józef – zwłaszcza w okresie autonomii galicyjskiej spotykał się on z entuzjastycznym przyjęciem.

XX wiek i współczesność[edytuj | edytuj kod]

Parada wojsk niemieckich w Krakowie w październiku 1940

Podczas Wielkiej Wojny (I wojny światowej) armia rosyjska podeszła w okolice Krakowa, kilka punktów Twierdzy brało udział w walkach, ale nie doszło do ostrzału i zniszczenia samego miasta.

W maju 1917 miasto po raz ostatni odwiedził monarcha z dynastii Habsburgów – młody cesarz Karol I Habsburg. W październiku 1918 rozbrojono garnizon austriacki i powrót do odrodzonej Polski stał się faktem.

Po I wojnie światowej Kraków w dalszym ciągu był ważnym ośrodkiem kulturalnym, a także politycznym Polski. Wojska niemieckie zajęły Kraków 6 września 1939 roku, sześć dni po wybuchu II wojny światowej. Został stolicą Generalnego Gubernatorstwa, którym administrował Hans Frank – bliski współpracownik Hitlera. Niemcy chcieli wykorzystać Polaków jako tanią siłę roboczą, równocześnie ich germanizując, i uważali, że Kraków nadaje się na stolicę i do germanizacji lepiej niż Warszawa ze względu na położenie blisko dawnej granicy z Niemcami i na mniejsze rozmiary.

17 stycznia 1945 r. wojska Armii Czerwonej pod dowództwem Iwana Koniewa wykonały manewr okrążający, po czym wkroczyły do miasta. Według źródeł rosyjskich grupa NKWD zapobiegła wysadzeniu zaminowanych budynków. 10 maja 2007 prezydent Rosji Władimir Putin odznaczył dwóch oficerów:

Historia o manewrze Armii Czerwonej, który ocalił miasto od zniszczeń oraz o zapobieżeniu przez nią wysadzenia budynków była często przypominana w okresie PRL-u, ale obecnie polscy historycy uznają ją za całkowicie fałszywą, stworzoną przez propagandę dla scementowania przyjaźni polsko-radzieckiej. W rzeczywistości radziecki plan ofensywy przewidywał zniszczenie broniącej Krakowa armii niemieckiej przy użyciu ciężkiej artylerii, a nie zrealizowano go z powodu silniejszego, niż się spodziewano, oporu Niemców oraz wolniejszego posuwania się Armii Czerwonej od południa, przez tereny górskie[14]. Architektura miasta nie była jednak wolna od strat – w styczniu 1945 Wojskowe Siły Powietrzne ZSRR zrzucili na Wawel bombę lotniczą, która dokonała poważnych zniszczeń w katedrze wawelskiej, a sowiecka artyleria i lotnictwo zniszczyła i uszkodziła około 450 budynków miasta, również w Śródmieściu (m.in. wokół Dworca Głównego).

Społeczność miasta rozpoczęła porządkowanie i odbudowę miasta po wojnie. W późniejszych latach władza ludowa rozpoczęła budowę Nowej Huty – miasta robotniczego, które później włączono w granice Krakowa.

3 maja 1946, w marcu 1968 oraz 15 maja 1977 protestowali studenci krakowskich uczelni. W Krakowie powstał pierwszy w Polsce Studencki Komitet Solidarności.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ T. Reyman, Krakusa kopiec, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. II, 1964, s. 513.
  2. ↑ Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 1–2, Warszawa 1961.
  3. ↑ A. Żaki, Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecznej, Wrocław – Warszawa – Kraków 1974; Z. Pianowski, Z dziejów średniowiecznego Wawelu, Kraków – Wrocław 1984.
  4. ↑ Kazimierz Rymut: Nazwy Miast Polski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 118–119. ISBN 83-04-02436-5.
  5. ↑ T. Kowalski, Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie al-Bekriego, Kraków 1946, s. 48–49.
  6. ↑ Kosmasa, Kronika Czechów, tłum. Maria Wojciechowska, Wrocław 2006, s. 155.
  7. ↑ Labuda 1988 ↓.
  8. ↑ Dariusz Sikorski, Sikorski - Kościół w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chrobrego [ The Church in Poland during the reign of Mieszko I and Bolesław Chrobry. On the limits of the historical knowledge], [PEŁNA WERSJA - FULL VERSION] Poznań UAM 2013 (wyd. I 2011), ss. 590 [online], s. 277-283 [dostęp 2023-05-18].
  9. ↑ Kontrowersje wokół daty i imienia władcy polskiego podaje Labuda 1988 ↓, s. 281–288.
  10. ↑ Mistrz Wincenty Kadłubek, Kronika polska, tłum. B. Kürbis, Wrocław 2003, s. 16; pierwsze podanie potwierdza S. Urbańczyk, Nazwy naszych stolic, Kraków 1965; Labuda 1988 ↓ i H. Łowmiański (Początki Polski, t. V, Warszawa 1973) opowiadają się za drugą możliwością.
  11. ↑ W literaturze toczy się dyskusja na temat ewentualnej pierwszej lokacji Krakowa, która mogła mieć miejsce ok. 1220 r. z inicjatywy biskupa Iwona Odrowąża lub księcia Leszka Białego (konieczność nowej lokacji w 1257 miała wynikać ze zniszczenia miasta wskutek najazdu tatarskiego; świadectwo wcześniejszej lokacji mają stanowić pojawiający się przed 1257 w źródłach sołtysi krakowscy). Jeszcze w XIX w. taką tezę postawił J. Szujski, Kraków aż do początków XV-go wieku. Wstępne słowo do najstarszych ksiąg tego miasta, w: Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa od r. 1300 do 1400, wyd. F. Piekosiński, J. Szujski, Kraków 1878; podtrzymywali ją później liczni badacze m.in. H. Münch, Kraków do roku 1257 włącznie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki. Teoria i Historia”, t. VIII, 1958, z. 1, s. 1–40, J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, t. 1: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992, s. 147–160 czy B. Krasnowolski, Lokacje i rozwój Krakowa, Kazimierza i Okołu. Problematyka rozwiązań urbanistycznych, w: Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007 („Biblioteka Krakowska”, nr 150), s. 355–426. Ostatnio z podsumowaniem tej dyskusji oraz głosem przeciwko wcześniejszej lokacji, a uzasadniającym istnienie sołtysów organizacją niemieckiej gminy w Krakowie: J. Wyrozumski, Lokacja czy lokacje Krakowa na prawie niemieckim?, w: Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007 („Biblioteka Krakowska”, nr 150), s. 121–151.
  12. ↑ Zob. m.in.Górny i Piwarski 1932 ↓.
  13. ↑ Jan Kracik: Pokonać czarną śmierć. Staropolskie postawy wobec zarazy. Kraków: 1991. ISBN 83-900262-5-2.
  14. ↑ Fałszywy mit o manewrze, który ocalił Kraków. krakow.wyborcza.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-14)]..

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Krakowa&oldid=72879170”