Przejdź do zawartości

Chordofony

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Instrument strunowy)
Niektóre instrumenty strunowe

Chordofony, instrumenty strunowe – grupa instrumentów muzycznych, w których źródłem dźwięku (wibratorem) są napięte, drgające struny. Struny mogą być pobudzane do drgań mechanicznie lub ręcznie (przez uderzanie, szarpanie palcami lub plektronem, pocieranie smyczkiem) oraz poprzez dęcie.

Określenia „chordofony” oraz „instrumenty strunowe” stosowane są zamiennie – obydwa wskazują tę samą grupę instrumentów.

Budowa i zasada działania

[edytuj | edytuj kod]
Wibrująca struna skrzypiec
 Z tym tematem związana jest kategoria: Budowa chordofonów.

Klasyfikacja naukowa Hornbostela-Sachsa określa chordofonami przyrządy lub urządzenia składające się z przynajmniej jednej struny rozciągniętej między dwoma punktami[1][2]. W drgającej strunie powstaje fala stojąca – źródło fal akustycznych[3]. Generowany dźwięk ma wysokość zależną od długości struny, jej grubości, napięcia oraz ciężaru właściwego[4]. W niektórych chordofonach wysokość dźwięku struny można regulować dynamicznie, technikami skracania: przyciskową i paznokciową[3]. Struny wykonuje się z jelit zwierzęcych, metalu lub tworzyw sztucznych[4]. Długość czynna struny ograniczona jest dwoma elementami konstrukcyjnymi instrumentu, którymi mogą być np. końce drzewca w łuku muzycznym[5], membrana i ręczny uchwyt do dynamicznego naciągania w indyjskim khamaku(inne języki)[1][2], podstawek i prożek górny w skrzypcach[3], podstawek i capotasto w fortepianie[6], czy podstawek i tangent w klawikordzie[7]. Struna może być pobudzana do drgań mechanicznie lub ręcznie (przez uderzanie, szarpanie palcami lub plektronem, pocieranie smyczkiem) oraz poprzez dęcie[8].

Struny mają niewielką powierzchnię wypromieniowującą fale akustyczne, stąd większość chordofonów wyposażona jest w przyrząd wzmacniający natężenie dźwięku – rezonator (amplifikator). W instrumentach szyjkowych, w harfie i wszelkich odianach cytr, rolę tę pełni pudło rezonansowe, w innych, np. w fortepianie – płyta rezonansowa[4].

Barwa dźwięku chordofonów zależy od rodzaju materiału, z którego wykonane są struny i rezonator, gabarytów całego instrumentu i jego poszczególnych części konstrukcyjnych, oraz od sposobu wzbudzania drgań w strunie (od rodzaju incytatora)[4].

Określenia „chordofony” (gr. chordé = struna, gr. phoné = dźwięk[8]) oraz „instrumenty strunowe” stosowane są zamiennie – obydwa wskazują tę samą grupę instrumentów[9][10].

Podział

[edytuj | edytuj kod]
Muzycy grający na łukach muzycznych – chordofonach prostych

Kilka rozpowszechnionych sposobów klasyfikacji chordofonów (i generalnie instrumentów muzycznych) sprawia, że jeden instrument może być przyporządkowany do wielu kategorii jednocześnie, np. klawesyn jest chordofonem szarpanym, chordofonem prostym lub cytrą, cytrą skrzynkową oraz instrumentem klawiszowym[11][1][12].

Klasyfikacja naukowa

[edytuj | edytuj kod]
Instrumentalistka grająca na koto – cytrze szarpanej
Kontrabas i lutnia teorbanizowana – chordofony złożone na obrazie Święta Cecylia i anioł (ok. 1620) Carla Saraceniego lub Guya Françoisa(inne języki)

W opracowanej w 1914 przez Ericha Moritza von Hornbostela i Curta Sachsa, zrewidowanej w 2001 przez Konsorcjum MIMO(inne języki) klasyfikacji naukowej chordofonom przypisany jest identyfikator główny 3 i kolejno[1][2]:

Ponadto klasyfikacja Hornbostela-Sachsa wprowadza przyrostki definiujące dodatkowe parametry dla poszczególnych instrumentów[1][2]:

  • -1: z przetwornikami elektrycznymi,
  • -2: pobudzane przez drapanie,
  • -3: pobudzane przez strumień powietrza,
  • -4: pobudzane przez uderzanie,
  • -5: pobudzane palcami,
  • -6: pobudzane plektronem,
  • -7: pobudzane smyczkiem,
  • -8: z klawiaturą,
  • -9: z mechanicznym napędem.

Według tak określonej nomenklatury, przykładowy instrument – klawesyn – skatalogowany jest pod identyfikatorem 314.122-6-8[1][2].

Klasyfikacja praktyczna

[edytuj | edytuj kod]
Muzyk szarpiący strunę ānandalaharī(inne języki) – chordofonu z grupy bębnów szarpanych

Długość strun

[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na długość strun, chordofony dzielą się na takie, w których wszystkie struny mają jednakową długość (np. nabla(inne języki), vina, instrumenty z rodziny skrzypiec), takie, w których struny mają różną długość (np. harfa, lira, psalterium, fortepian), oraz takie, w których występują struny o jednakowej i różnej długości (np. cytra, arcylutnie)[4].

Incytator

[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na rodzaj incytatora, czyli sposobu wzbudzania drgań, chordofony dzielą się na[13][8][14]:

Konstrukcja

[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na budowę, chordofony dzielą się na[15][13][8]:

Historia

[edytuj | edytuj kod]
Schemat konstrukcyjny harfy jamowej(inne języki) – jednego z najwcześniejszych chordofonów

Najstarszymi chordofonami są harfy jamowe(inne języki), cytry jamowe(inne języki) oraz łuki muzyczne. Geneza tych trzech typów instrumentów związana jest z początkami działalności człowieka, a występują one nadal wśród niektórych ludów pierwotnych; powstały w wyniku oddziaływania czynnika melodycznego, a nie motorycznego, rytualnego czy sygnałowego, jak w przypadku idiofonów, membranofonów oraz aerofonów[16]. Harfy, liry, cymbały i instrumenty szyjkowe przedstawione są w ikonografii starożytnej Asyrii i Babilonu. Instrumenty smyczkowe istniały na terenach Półwyspu Indyjskiego 1000 lat p.n.e. Klawiaturę zastosowano w instrumentach strunowych w średniowieczu. W okresie baroku chordofony stały się podstawą instrumentarium kapel i orkiestr[8].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b c d e f Beniamin Vogel, Rewizja klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa przez Konsorcjum MIMO, [w:] NIMiT [online], MKiDN, 31 marca 2015, s. 14–18 [dostęp 2025-04-16] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-05] (pol.).
  2. a b c d e Revision of the Hornbostel-Sachs Classification of Musical Instruments by the MIMO Consortium, [w:] Musical Instrument Museums Online [online], Konsorcjum MIMO, 8 lipca 2011, s. 12–16 [dostęp 2025-04-16] [zarchiwizowane z adresu 2025-02-20] (ang.).
  3. a b c Drobner 1997 ↓, s. 39–42.
  4. a b c d e Sikorski 1975 ↓, s. 19–28.
  5. Sachs 2005 ↓, s. 46–48.
  6. Drobner 1997 ↓, s. 111.
  7. Sikorski 1975 ↓, s. 91.
  8. a b c d e Chodkowski 2006 ↓, s. 155.
  9. Sikorski 1975 ↓, s. 12.
  10. Drobner 1997 ↓, s. 34.
  11. Drobner 1997 ↓, s. 35.
  12. Sachs 2005 ↓, s. 444.
  13. a b Śledziński 1981 ↓, s. 169.
  14. Drobner 1997 ↓, s. 32.
  15. Sachs 2005 ↓, s. 204, 240, 444–446.
  16. Sachs 2005 ↓, s. 43–48.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
  • Chordofony, [w:] Polskie ludowe instrumenty muzyczne [online], NIMiT [zarchiwizowane z adresu 2024-08-13].