Józef Piłsudski
| |
 Marszałek Polski
| |
| Data i miejsce urodzenia |
5 grudnia 1867 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
12 maja 1935 |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1914–1935 |
| Stanowiska |
naczelnik państwa, wódz naczelny Wojska Polskiego[1], premier Polski, generalny inspektor sił zbrojnych, minister spraw wojskowych |
| Główne wojny i bitwy | |
| |
| Odznaczenia | |
                                      [[Plik:|40px|border|link=Order Gwiazdy Jerzego Czarnego|]]   
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data śmierci | |
| Naczelnik państwa | |
| Okres | |
| Poprzednik | |
| Następca |
Gabriel Narutowicz (jako prezydent RP) |
| Prezes Rady Ministrów | |
| Okres |
od 2 października 1926 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Prezes Rady Ministrów | |
| Okres |
od 25 sierpnia 1930 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Minister spraw wojskowych | |
| Okres |
od 17 listopada 1918 |
| Poprzednik |
Jan Wroczyński (rząd Królestwa Polskiego) |
| Następca | |
| Minister spraw wojskowych | |
| Okres |
od 15 maja 1926 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
|
| |
Józef Klemens Piłsudski (ur. 5 grudnia 1867 w Zułowie, zm. 12 maja 1935 w Warszawie) – polski działacz społeczny i niepodległościowy, żołnierz, polityk, mąż stanu; od 1892 członek Polskiej Partii Socjalistycznej i jej przywódca w kraju, twórca Organizacji Bojowej PPS (1904), Legionów Polskich (1914) i Polskiej Organizacji Wojskowej (1914), od 11 listopada 1918 naczelny wódz Armii Polskiej, w latach 1918–1922 naczelnik państwa, pierwszy marszałek Polski (1920); przywódca obozu sanacji, po przewrocie majowym (1926) dwukrotny premier Polski (1926–1928 i 1930); wywarł decydujący wpływ na kształt polityki wewnętrznej i zagranicznej II RP.
W młodości, podczas prowadzenia działalności konspiracyjnej znany pod pseudonimami Wiktor i Mieczysław. Wśród zwolenników Piłsudskiego, zwłaszcza z czasów służby w Legionach Polskich, używano jego przydomków – Komendant, Dziadek i Marszałek oraz Ziuk.
Dzieciństwo i młodość
Józef Piłsudski, herbu Piłsudski[c] urodził się 5 grudnia 1867 w Zułowie na Wileńszczyźnie, w rodzinie o tradycjach patriotycznych. Ojciec, Józef Wincenty (1833–1902), był podczas powstania w 1863 komisarzem Rządu Narodowego na powiat rosieński[3], matka – Maria z Billewiczów (1842–1884) – pochodziła ze znanego rodu szlacheckiego herbu Mogiła. Rodzice zawarli związek małżeński bezpośrednio przed powstaniem.
Po stłumieniu powstania, uchodząc przed prześladowaniem ze strony Rosjan, Józef Wincenty Piłsudski uciekł ze Żmudzi na Litwę, gdzie też kilkakrotnie zmieniał miejsce pobytu. Dopiero jesienią lub zimą 1863 nowożeńcy zamieszkali na stałe w posagowym Zułowie.
Józef Wincenty Piłsudski postawił na uprzemysłowienie. Poddał majątki żony (Adamowo, Suginty, Tenenie, Zułów, razem ok. 12 000 ha) gruntownej modernizacji, sprowadził specjalistów, również z zagranicy. Nad brzegiem Mery wybudował duży trzypiętrowy młyn, dużą gorzelnię, wytwórnię drożdży, cegielnię i wytwórnię terpentyny. Wzniósł również nowy dwór[3].
W majątku Zułów, 5 grudnia 1867 r., urodził się Józef Klemens Piłsudski. Był czwartym w kolejności dzieckiem – w 1864 urodziła się Helena, w 1865 – Zofia, a w 1866 – Bronisław Piłsudski. Po Józefie, którego w rodzinie nazywano Ziukiem[d], urodzili się także Adam, Kazimierz i Maria, Jan, Ludwika, Kacper oraz bliźnięta Piotr i Teodora (zmarły w wieku 1,5 roku).
Józef został ochrzczony 15 grudnia 1867 w kościele rzymskokatolickim w majątku Sorokpol (dekanat święciański) przez księdza Tomasza Wolińskiego. Rodzicami chrzestnymi byli Józef Marcinkowski i Konstancja Rogalska[4].
Maria Piłsudska wychowywała swoje dzieci w duchu głęboko patriotycznym, dbała też o ich wykształcenie. Dzieci uczyli sprowadzeni do dworu nauczyciele. Języków uczyły dwie bony, Niemka i Francuzka[3].
Nieudana działalność inwestycyjna ojca doprowadziła zarządzane przez niego majątki do ruiny. Problemy rodziny pogłębił pożar, po którym w 1874 Piłsudscy przenieśli się do Wilna, zmuszeni tam do egzystencji w trudnych warunkach materialnych[5].
Tu w 1877 Józef, wraz z bratem Bronisławem, rozpoczął naukę w I Gimnazjum wileńskim, mieszczącym się w gmachu dawnego uniwersytetu. W gimnazjum bracia, razem z innymi uczniami, poddawani byli intensywnej rusyfikacji[6]. W 1882 obaj bracia (wraz z innymi kolegami) założyli kółko samokształceniowe o nazwie Spójnia, zajmujące się sprowadzaniem z Warszawy polskich książek[e].
Studia w Charkowie
We wrześniu 1884 zmarła ciężko chora od lat Maria Piłsudska. Rok później Józef zdał maturę (najlepsze oceny z historii – czwórka i geografii – piątka, najsłabsze – z języków, z wyjątkiem francuskiego). Jesienią rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Charkowskim. Tam zaczął działalność konspiracyjną w niepodległościowych organizacjach studenckich, trafiając m.in. w szerokie kręgi osób kojarzonych z rewolucyjną organizacją rosyjską Narodnaja Wola (uczestniczył w kilku jej spotkaniach). 2 i 3 marca 1886 brał udział w studenckiej demonstracji z okazji 25. rocznicy uwłaszczenia, znajdując się potem wśród ponad 150 zatrzymanych przez policję carską. Po zaliczeniu I roku, próbował przenieść się wiosną 1886 na uniwersytet w Dorpacie, jednak tam odmówiono mu przyjęcia dokumentów z powodu jego uprzedniej działalności opozycyjnej.
Aresztowanie i zesłanie
22 marca 1887 Józef Piłsudski został aresztowany pod zarzutem udziału w spisku na życie cara, którego autorami byli członkowie Frakcji Terrorystycznej Narodnej Woli. Piłsudski nieświadomie pomógł zamachowcom, będąc m.in. przewodnikiem po Wilnie jednego z nich, próbującego zdobyć truciznę niezbędną do zabicia cara. Inaczej było z Bronisławem, który w całą sprawę zaangażował się o wiele bardziej. Chociaż Józefa ostatecznie potraktowano jako świadka w procesie spiskowców, to jednak został skazany 1 maja 1887 na pięcioletnie zesłanie w głąb Rosji[f].
Na początku października 1887, wraz z innymi skazanymi, Piłsudski dotarł do Irkucka, gdzie miał czekać na przewiezienie do docelowego miejsca osiedlenia – Kireńska. 1 listopada w irkuckim więzieniu wybuchł bunt, Piłsudski nie brał w nim bezpośrednio udziału, ale został brutalnie pobity przez żołnierzy. Stracił wówczas dwa przednie zęby. Za rzekomy udział w buncie został skazany na dodatkowe pół roku więzienia.
Do Kireńska Piłsudski dotarł 23 grudnia 1887, a przebywał w nim do lipca 1890. Spotkał tam innych zesłańców-Polaków, byłych powstańców styczniowych. Zatrzymał się w domu socjalisty Stanisława Landego, gdzie poznał Leonardę Lewandowską (siostrę żony Landego), swoją pierwszą miłość. W początkach sierpnia 1890 Piłsudskiego przeniesiono do niewielkiej wsi Tunka. W osadzie tej warunki bytowe były znośniejsze niż w Irkucku.
Polska Partia Socjalistyczna
Do Wilna Piłsudski powrócił 1 lipca 1892. Tam wstąpił do ruchu socjalistycznego, będąc początkowo wileńskim korespondentem czasopisma konspiracyjnego „Przedświt”, pisząc pod pseudonimem Rom. Od lutego 1893, w ramach PPS, uczestniczył także w pracach tzw. Litewskiej Sekcji PPS, skupiającej prócz niego jeszcze innych działaczy z Wilna. W tym okresie utrzymywał kontakty z członkami Zagranicznego Związku Socjalistów Polskich.
W maju 1893 roku wydał w imieniu PPS odezwę, skierowaną do towarzyszy socjalistów Żydów w polskich zabranych prowincjach, w której oskarżał Żydów o narzucanie na Litwie języka rosyjskiego jako narzędzia kultury, co wzbudzało niechęć proletariatu polskiego i litewskiego, żądał przerwania rusyfikacji kraju[8].
W 1894 roku został wybrany na przedstawiciela Sekcji Litewskiej w nowo powstałym Centralnym Komitecie Robotniczym PPS (CKR PPS) i został redaktorem naczelnym „Robotnika”. Przy pracy nad tym pismem, a także uczestnicząc w obradach Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW), poznał późniejszego prezydenta II RP, Stanisława Wojciechowskiego. Ze względu na aresztowania i wyjazdy działaczy, Piłsudski w tym okresie był jedynym członkiem CKW sprawującym swe obowiązki bez przerwy. W łonie partii zajmował się przede wszystkim pracą przy wydawaniu pisma, ale także zapewnianiem funduszy na dalszą działalność, co wiązało się z szeregiem wyjazdów.
Od maja do sierpnia 1896 roku Piłsudski przebywał w Londynie, jako przedstawiciel CKR PPS na IV Kongresie II Międzynarodówki Socjalistycznej (obok niego, w reprezentacji Polski pod zaborami zasiadali także Ignacy Daszyński, Ignacy Mościcki, Bolesław Jędrzejowski i Aleksander Dębski). Wraz z nimi zaplanował przegłosowanie wniosku o poparcie przez delegatów walki niepodległościowej Polaków. Rezolucję poparli m.in. Karl Liebknecht i Karl Kautsky, ale przeciwna była Róża Luksemburg. Ostatecznie zmieniono tekst dokumentu na mniej zdecydowany, co wywołało sprzeciw Piłsudskiego.
Działalność wydawnicza i ślub
Po powrocie do kraju skupił się na pracy wydawniczej. M.in. w 1898 wydał wykradzioną przez PPS tajną broszurę autorstwa warszawskiego generała-gubernatora, Aleksandra Imeretyńskiego, którą sam przetłumaczył i dodał do niej komentarze. Był to znaczny sukces, zważywszy, że memoriał zawierał opis metod wykorzystywanych przez służby rosyjskie. Ta akcja PPS była jednym z głównych powodów odwołania Imeretyńskiego przez cara.
W 1899 roku Piłsudski ożenił się z Marią z Koplewskich Juszkiewiczową, działaczką PPS, nazywaną przez członków partii Piękną Panią. Juszkiewiczowa należała do Kościoła ewangelicko-augsburskiego[g], toteż w celu zawarcia małżeństwa Piłsudski zmienił wyznanie. Przeszedł na luteranizm 24 maja w Łomży, a ślub odbył się 15 lipca 1899 w kościele we wsi Paproć Duża[9].
Kolejne aresztowanie i ucieczka
Małżonkowie przeprowadzili się do Łodzi, gdzie przy ul. Wschodniej 19 m. 4[7][10] Piłsudski podający się za prawnika prowadził umieszczoną na I piętrze tajną drukarnię „Robotnika”[h]. Na początku 1900 roku nasiliły się aresztowania i rewizje w domach osób podejrzewanych o działalność konspiracyjną. W nocy z 21 na 22 lutego 1900, po zdekonspirowaniu wydawnictwa, Piłsudski został ponownie aresztowany. Wstępne śledztwo prowadzono w Łodzi, ale 17 kwietnia osadzono go w celi nr 39 X Pawilonu warszawskiej Cytadeli. Tam oczekiwał na proces, podczas którego oskarżono go nie tylko o kolportaż nielegalnej prasy i literatury, ale także o udział w zabójstwie dwóch szpicli. W więzieniu zaczął symulować chorobę psychiczną. Opinię o zaburzeniach psychicznych, objawiających się m.in. wstrętem do osób odzianych w mundury, wystawił mu dyrektor warszawskiego szpitala dla obłąkanych Iwan Sabasznikow, którego Piłsudski oczarował długą rozmową o pięknie Syberii (dyrektor był z pochodzenia Buriatem). Wówczas przewieziono go na dalsze badania do petersburskiego szpitala Mikołaja Cudotwórcy, skąd – korzystając z pomocy polskiego lekarza (działacza PPS) Władysława Mazurkiewicza – udało mu się zbiec 14 maja 1901 w ucieczce zorganizowanej przez Aleksandra Sulkiewicza. Zapewniło mu to uznanie towarzyszy z PPS. W 1902 został wybrany do rozszerzonego składu CKR.
Po krótkim pobycie w Londynie Piłsudski powrócił do kraju i zastał struktury partyjne słabe, a kasę pustą. W krótkim czasie rozpoczął zdecydowane działania, mające na celu naprawę sytuacji i zradykalizowanie działań organizacji. Od 1902 rozpoczęto wydawanie nowego czasopisma pod tytułem Walka.
Wyprawa do Japonii, współpraca z Kempeitai
W lutym 1904, pod wpływem rozwoju sytuacji na Dalekim Wschodzie, zaczął myśleć o zorganizowaniu konspiracyjnych oddziałów bojowych.
W czasie wojny rosyjsko-japońskiej (1904–1905), pragnąc wyzyskać kłopoty carskiego reżimu, działacze PPS nawiązali nieoficjalne kontakty z przedstawicielami innych ugrupowań niepodległościowych, także z Narodową Demokracją. W rozmowach z Romanem Dmowskim pośredniczyli Zygmunt Balicki i Stanisław Grabski. Socjaliści postulowali tworzenie legionów polskich w Japonii, złożonych z Polaków dezerterujących z armii rosyjskiej. Do pomysłu tego działacze ruchu narodowego podchodzili bardzo sceptycznie. PPS próbowała nawiązać kontakty z poselstwami japońskimi w Londynie i Paryżu, proponując dostarczanie im informacji wywiadowczych w zamian za poparcie sprawy niepodległości Polski na przyszłej konferencji pokojowej. To się jednak nie udało i PPS postanowił wysłać do Tokio Piłsudskiego oraz Tytusa Filipowicza.
Przez Londyn, Nowy Jork, San Francisco, Vancouver i Honolulu wysłannicy PPS dotarli do Tokio, stolicy cesarstwa japońskiego. Odwiedzili tam m.in. Sztab Generalny, gdzie pod adresem rządu japońskiego wysunęli propozycje stałego subwencjonowania PPS-owskiej organizacji bojowej, dostarczania broni, wysuwania kwestii polskiej na arenie międzynarodowej i utworzenia legionu polskiego na terenie Japonii. Rząd japoński reprezentował gen. Atsushi Murata, który od razu odrzucił koncepcję utworzenia polskich oddziałów zbrojnych. Stanowisko Polaków z punktu widzenia Japończyków nie było jednolite, ponieważ w tym samym czasie w Tokio przebywał Roman Dmowski, który rysował im obraz PPS-u jako grupy marginalnej, zajmując się jedynie sytuacją polskich jeńców z armii rosyjskiej przetrzymywanych w japońskich obozach. Dmowski i Piłsudski spotkali się nawet, ale przebieg ich rozmowy jest nieznany. Następnie lider endecji przedłożył japońskiemu MSZ memoriał, w którym odradzał zaangażowanie się w wojskową współpracę z Polakami. Dmowski dążył do prowadzenia polityki „rozumnie ugodowej”.
Relacje Polskiej Partii Socjalistycznej z Japończykami obejmowały przekazywanie im informacji o sytuacji politycznej i wojskowej w Rosji w zamian za pieniądze i umożliwienie zakupu broni, przeznaczonej do akcji rewolucyjnej w Królestwie Polskim[11]. Wraz ze swoimi najbliższymi współpracownikami Piłsudski utrzymywał poufne kontakty z japońskimi służbami Kempeitai[11].
Organizacja bojówek i oddziałów paramilitarnych
Pomimo zapowiedzi zrezygnował z udziału w konferencji stronnictw opozycyjnych i organizacji rewolucyjnych działających w Rosji w Paryżu w 1904 roku[12]. Na konferencji Centralnego Komitetu Robotniczego Polskiej Partii Socjalistycznej obradującej w dniach 17-20 października 1904 roku w Krakowie, wobec nikłych wyników rozmów z Japończykami opowiedział się za przyjęciem przez partię nowej taktyki. Nie liczono z możliwością obalenia caratu w Rosji, ale należało wykorzystać nowe elementy, związane z wewnętrzną sytuacją w tym państwie. Postulował stosowanie taktyki czynu, polegającej na stwarzaniu wypadków ogólnokrajowych i do zmuszania społeczeństwa do liczenia się z nami. Uważał, że przejście do nowej taktyki jest koniecznością, nawet gdyby ta doprowadziła do powstania, utopionego we krwi. Taniej nas to będzie kosztowało niż dzisiejsza martwota, a nowa taktyka przede wszystkim musi godzić w wiarę potęgi Rosji[13].
Manifestacja 13 listopada 1904 roku na Placu Grzybowskim w Warszawie była pierwszym zorganizowanym wystąpieniem z bronią w ręku przeciwko władzy zaborczej w Królestwie Kongresowym od czasu upadku powstania styczniowego. Dała też sygnał do rewolucji. W czasie tych wydarzeń Piłsudski przebywał w Zakopanem[14].
Po wybuchu rewolucji 1905 roku Piłsudski tworzył Organizację Spiskowo-Bojową, a następnie Organizację Bojową PPS do walki z zaborcą oraz ochrony licznych wówczas demonstracji robotniczych. W krótkim czasie liczba bojowców wzrosła do 2 tys. Dokonywali oni zamachów na carskich dygnitarzy, ataków na kasy powiatowe oraz pociągi przewożące pieniądze. Do najsłynniejszych akcji OB PPS należą: uwolnienie 10 więźniów z Pawiaka, zagrożonych karą śmierci, tzw. krwawa środa – skoordynowane zamachy na funkcjonariuszy carskich w 19 miastach Królestwa Polskiego – oraz akcja pod Rogowem, przeprowadzona przez Józefa Montwiłła-Mireckiego. Propaganda endecji oczerniała działania PPS, doszukując się w nich zwykłego bandytyzmu.
Ochrana koordynowała prace wojska, policji i sądownictwa w wykrywaniu działalności bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej. Władze wojskowe od października 1904 roku do lutego 1905 roku posiadały informacje o istnieniu w Krakowie składów broni Polskiej Partii Socjalistycznej na cele rewolucji polskiej. Mówiono o Piłsudskim jako o organizatorze tych składów[15].
W kwietniu 1905 roku obok m.in. przedstawiciela biura bolszewickiego Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji Włodzimierza Lenina wziął udział w konferencji partii socjalistycznych i rewolucyjnych Rosji w Genewie. Uchwalono tam żądanie konstytuanty dla Rosji a także dla Finlandii i Polski jako państw suwerennych oraz dla Kaukazu ale na zasadzie związku federacyjnego z Rosją. Oznaczało to odłożenie przez Polską Partię Socjalistyczną realizacji pełnej niepodległości na czas nieokreślony[16].
PPS – Frakcja Rewolucyjna
Rewolucja 1905 roku uzmysłowiła Piłsudskiemu, że nie da się przekształcić ruchu rewolucyjnego w powstanie antyrosyjskie[17]. W listopadzie 1906 doszło w Wiedniu do rozłamu w PPS. Piłsudski stanął na czele PPS – Frakcji Rewolucyjnej, do której przeszła większość członków Organizacji Bojowej (OB) oraz tzw. starzy. Wkrótce PPS-FR zaczęła borykać się z problemami finansowymi, z których wyjściem były ekspropriacje.
Akcja pod Bezdanami
26 września 1908 OB przeprowadziła udaną akcję pod Bezdanami, napadając na wagon pocztowy pociągu przejeżdżającego przez oddaloną 25 km od Wilna stację. Bojowcy zdobyli ponad 200 tys. rubli. Pieniądze posłużyły do spłaty długów organizacji oraz wsparcia uwięzionych i ich rodzin. Plany akcji Piłsudskiego znała jednak Ochrana już od kwietnia 1908 roku, zdradzone przez Edmunda Tarantowicza pseudonim Albin[18].
Mniej więcej w tym czasie Piłsudski, przeżywający od dłuższego czasu głęboki kryzys małżeński, poznał Aleksandrę Szczerbińską. Z ich nieformalnego związku na świat przyszły dwie córki – Wanda urodzona w 1918 oraz Jadwiga, która urodziła się w 1920. Nieformalny status związku trwał aż do 1921, kiedy to 17 sierpnia zmarła pierwsza małżonka Piłsudskiego, co pozwoliło Piłsudskiemu 25 października 1921 ożenić się z Aleksandrą Szczerbińską.
Związek Walki Czynnej, współpraca z Hauptkundschaftstelle
Pierwsze próby nawiązania łączności z wywiadem austriackim podjął Piłsudski w październiku 1906 roku w Przemyślu, przy pośrednictwu tamtejszego biura Hauptkundschaftstelle. W czasie spotkania z przedstawicielami austriackiego wywiadu przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej zaoferowali usługi wywiadowcze wszelkiego rodzaju przeciwko Rosji w zamian za pewne wzajemne usługi[19]. W indeksie osobowym austriackiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 1908 roku, przy nazwisku Piłsudskiego dokonano wpisu: służba wywiadowcza na rzecz Austrii (Kunschaftsdienst an Österreich)[20]. Jego oficerem prowadzącym był od jesieni 1908 roku był kpt. Gustaw Iszkowski (szef HK-Stelle we Lwowie w latach 1908-1912). Od wiosny 1909 roku kontakt operacyjny z Piłsudskim nawiązał kpt. Sztabu Generalnego Józef Rybak, jako kierownik HK-Stelle w Krakowie (do 6 sierpnia 1914 roku). Rybak później sprawował nadzór nad jego działaniami jako delegowany oficer Sztabu i Naczelnej Komendy Armii dla zachowania łączności z Piłsudskim i oddziałami strzeleckimi w polu[21].
W ostatnich dniach czerwca 1908 we Lwowie z inicjatywy Piłsudskiego powstał konspiracyjny Związek Walki Czynnej, kierowany przez Kazimierza Sosnkowskiego – wówczas instruktora Organizacji Bojowej PPS[22]. ZWC powiązany był z PPS–Frakcją Rewolucyjną, ale starał się wychodzić poza podziały partyjne – dołączały do niego inne, przeważnie niewielkie organizacje niepodległościowe, dlatego też w jego szeregach znalazł się m.in. Władysław Sikorski. Regulamin ZWC pozbawiony był partyjnej retoryki – Związek miał być w zamyśle Piłsudskiego zalążkiem późniejszej armii polskiej. Pod koniec 1908 roku Piłsudski otrzymał ze strony Stefana Żeromskiego i Rafała Radziwiłowicza propozycję wstąpienia do wolnomularstwa[23]. W sierpniu 1909 Piłsudski ponownie wszedł w skład wyłonionego na zjeździe w Wiedniu CKR, stając się osobą, której wpływ na poczynania partii był decydujący. Piłsudski w tym czasie był głównym twórcą orientacji antyrosyjskiej, planującej przy pomocy Austro-Węgier doprowadzenie do uzyskania przez Polskę niepodległości (postulaty swe zawarł w Zadaniach praktycznych rewolucji w zaborze rosyjskim z 1901), w przeciwieństwie do Narodowej Demokracji, chcącej najpierw zjednoczyć ziemie polskie wszystkich zaborów pod berłem cara, a następnie dążyć do uniezależnienia się. Z czasem ZWC wiązał swą działalność z organizacjami jawnymi takimi jak Związek Strzelecki we Lwowie, Towarzystwo „Strzelec” w Krakowie i Polskie Drużyny Strzeleckie.
W 1912 Józef Piłsudski został wybrany na Komendanta Głównego Związku Strzeleckiego i przyjął pseudonim Mieczysław. Szefem jego sztabu został Kazimierz Sosnkowski.
I wojna światowa
W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej – wymarzonej wielkiej wojny między zaborcami – Piłsudski zaangażował się w organizowanie rozmaitych grup paramilitarnych w Galicji. Na zjeździe zwolenników walki czynnej 25 sierpnia 1912 w Zakopanem był inicjatorem utworzenia Polskiego Skarbu Wojskowego. 1 grudnia 1912 w obliczu wybuchu I wojny bałkańskiej Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych mianowała Piłsudskiego naczelnym komendantem sił wojskowych. W 1913 zorganizował w Stróży, koło Limanowej, kurs szkoły oficerskiej Związku Strzeleckiego. Był tam jednym z wykładowców, publikując także później (pod pseudonimem Z. Mieczysławski) Geografię militarną Królestwa Polskiego, w której analizował rozlokowanie wojsk rosyjskich na ziemiach polskich w perspektywie ewentualnych działań wojennych.
Na początku 1914 Piłsudski przebywał w Szwajcarii, Francji i Belgii, gdzie wizytował organizowane na obczyźnie oddziały strzeleckie. Wygłosił tam również szereg odczytów na temat powstania styczniowego (w tym samym czasie wyszła w Poznaniu jego praca pt. 22 stycznia 1863) i problemów w tworzeniu polskich sił zbrojnych. Miał również wówczas przewidzieć przebieg nadchodzącej wojny[24].
Legiony Polskie Armii Austro-Węgier
28 lipca 1914 wybuchła wojna austriacko-serbska, dająca początek I wojnie światowej. Już następnego dnia Piłsudski wydał pierwsze rozkazy mobilizacyjne. 31 lipca Marian Januszajtis-Żegota ostatecznie podporządkował jego dowództwu Polskie Drużyny Strzeleckie we Lwowie. Pod auspicjami Austrii ze „Strzelca”, „Sokoła” i Drużyn Bartoszowych powstała I Kompania Kadrowa, uformowana 3 sierpnia na krakowskich Błoniach. Liczyła ona sobie 144 żołnierzy, którymi dowodził Tadeusz Kasprzycki. Piłsudski traktował ten oddział jako kuźnię kadr dla przyszłego wojska polskiego. Kompania wymaszerowała 6 sierpnia w stronę Miechowa, w Michałowicach obalając rosyjskie słupy graniczne.
Legiony Polskie podporządkowano nowej centrali wywiadu austriackiego w polu-Nachrichtenabteilung AOK z której zwierzchnikiem gen. Oskarem Hraniloviciem von Czvetassin Piłsudski wszedł w bezpośredni kontakt[25].
12 sierpnia 1914, po wkroczeniu legionów do Królestwa Kongresowego Piłsudski wydał odezwę, w której ogłaszał się komendantem wojsk polskich, podległych utworzonemu w Warszawie Rządowi Narodowemu. Było to działanie czysto dywersyjne, mające wzniecić wybuch powstania w zaborze rosyjskim (w rzeczywistości rząd taki nigdy nie powstał). Oddziałów Piłsudskiego nie powitano jednak entuzjastycznie – postrzegano je jako grupę osób nieodpowiedzialnych, wichrzycieli i uzurpatorów.
Tego też dnia doszło do poważnego kryzysu – rozczarowane władze austriackie zażądały od Piłsudskiego w ciągu 48 godzin rozwiązania oddziałów strzeleckich lub ich włączenia do zwykłych oddziałów. Sam komendant twierdził, że w łeb sobie strzeli jeżeli te zarządzenia wejdą w życie. Istnieją przypuszczenia, że 13 sierpnia podjął w domu Feliksa Przypkowskiego w Jędrzejowie nieudaną próbę samobójstwa, mogłaby o tym świadczyć dziura po kuli na szafie w jego gabinecie. Jednak z dalszych ustaleń wynikło, że był to wypadek przy czyszczeniu broni.
W Kielcach ludność w panice zamykała drzwi i okna przed wkraczającymi legionistami. W takiej sytuacji politycy orientacji proaustriackiej (galicyjscy endecy i konserwatyści) powołali 16 sierpnia 1914 w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy, któremu od tej pory miały podlegać polskie oddziały. Dodatkowo bardzo niezadowolone z poczynań Piłsudskiego było austriackie dowództwo wojskowe[i]. Zagrożono mu odwołaniem i wcieleniem Polaków w szeregi C. K. armii. W takiej sytuacji podjął rokowania z członkami Naczelnego Komitetu Narodowego – doszło do zawarcia układu, w którym Piłsudski zrezygnował z idei powołania Rządu Narodowego w zamian za pozostawienie dowództwa nad istniejącymi już drużynami strzeleckimi w jego ręku. Ustalono, iż zwierzchność nad przyszłymi Legionami Polskimi będzie miał Komitet, będący lokalną reprezentacją parlamentarną. Przewidziano utworzenie dwóch legionów – w Zachodniej i Wschodniej Galicji, w których dowódcami będą oddelegowani z armii C. K. Polacy w stopniach pułkowników i generałów.
Wobec rozwiązania Legionu Wschodniego, Piłsudski nie podporządkował się jednak zaleceniom NKN-u niewerbowania do Legionu Zachodniego mieszkańców Królestwa Polskiego. 5 września 1914 utworzył w Kielcach Polską Organizację Narodową, popieraną przez niemieckie władze wojskowe. Jednak wobec niepowodzeń wojsk niemieckich przy próbie zdobycia Warszawy, Piłsudski zmuszony był podporządkować PON NKN-owi w listopadzie 1914.
Jednocześnie w październiku 1914 Piłsudski zainicjował powstanie Polskiej Organizacji Wojskowej, tajnego zrzeszenia działającego we wszystkich zaborach, którego został komendantem głównym[26].
Po rozbiciu przez Rosjan armii austriackiego generała Dankla nakazano Piłsudskiemu powrót z I Kompanią Kadrową do Galicji. Wkrótce jednak wkroczył ponownie na teren Kongresówki, prowadząc zdecydowane działania zaczepne wobec wojsk rosyjskich, w przeciwieństwie do armii austriackiej, zachowującej się bardzo zachowawczo. Podczas rozwinięcia ofensywy przez wojska carskie, Piłsudski postanowił wykonać manewr wycofania się, niezależnie od rozkazów austriackiego dowództwa, pragnąc dotrzeć do Krakowa. Pod Uliną Małą, oddziały Komendanta wykonały ryzykowny manewr, wyrywając się z okrążenia przez wojska rosyjskie i docierając później do Krakowa (11 listopada). Cztery dni później Piłsudski został mianowany brygadierem[j], a 22 czerwca 1915 odznaczony austro-węgierskim Orderem Żelaznej Korony.
6 sierpnia 1915 roku, w pierwszą rocznicę wybuchu wojny, w rozkazie do żołnierzy napisał: Szablon:CytatD
W drugiej połowie sierpnia 1915 Piłsudski zjawił się w Warszawie, zajętej już przez wojska niemieckie. Tam dokonał m.in. wizytacji oddziałów POW (pod dowództwem Tadeusza Żulińskiego), doprowadzając w końcu do wcielenia warszawskiego batalionu POW do I Brygady. Zablokował też werbunek do Legionów, prowadząc politykę „licytacji” – domagając się od władz niemieckich i austriackich zgody na uformowanie polskiego rządu i polskiej armii, nieznajdującej się pod obcym dowództwem.[potrzebny przypis]
27 lutego 1916 w Karasinie Piłsudski powrócił do wyznania rzymskokatolickiego. Akt wyrzeczenia się protestantyzmu, przygotowany przez kapelana 1 pułku ks. Henryka Ciepichałłę, utrzymywany był w ścisłej tajemnicy. Świadkami tego wydarzenia byli Kazimierz Sosnkowski i Bolesław Wieniawa-Długoszowski[27].
29 lipca 1916 brygadier Piłsudski złożył rezygnację z dowództwa, pragnąc wyrazić swój sprzeciw wobec lekceważenia Legionów i nieuznawania ich za wojsko polskie walczące o niepodległość. Odesłano go na urlop, dymisję przyjmując dopiero 26 września. Dymisja Piłsudskiego spowodowała masowe rezygnacje ze służby wojskowej składane przez Polaków. M.in. z tego powodu 5 listopada 1916 Cesarstwo Niemieckie i Austro-Węgry wydały proklamację (tzw. Akt 5 listopada) po raz pierwszy deklarując utworzenie niezależnego państwa polskiego na ziemiach Imperium Rosyjskiego okupowanych przez wojska państw centralnych. Motywem proklamacji była chęć uzyskania milionowej armii polskiej – sojusznika w wojnie Niemiec i Austro-Węgier z Rosją. Akt 5 listopada postawił kwestię niepodległości Polski na płaszczyźnie prawnomiędzynarodowej i zmusił Wielką Brytanię i Francję do wywarcia presji na carską Rosję (traktującą do tej pory kwestię polską jako kwestię wewnątrzrosyjską) w kierunku koncesji na rzecz Polski. W konsekwencji Aktu Piłsudski zaoferował generał-gubernatorowi Hansowi Hartwigowi von Beselerowi – pomysłodawcy proklamacji – swoją pomoc w organizowaniu polskiej armii u boku państw centralnych.
Działalność w Tymczasowej Radzie Stanu
12 grudnia 1916 Józef Piłsudski przyjechał do Warszawy na Dworzec Wiedeński. W kilka dni później wszedł w skład Tymczasowej Rady Stanu (TRS), gdzie został referentem Komisji Wojskowej. 16 stycznia 1917 podporządkował POW TRS-owi. W kwietniu 1917 roku, po ustaleniu przez Tymczasową Radę Stanu roty przysięgi dla przyszłych oddziałów polskich, zakładającej. m.in. dotrzymanie wiernie braterstwa broni z wojskami Niemiec, Austro-Węgier i sprzymierzonych państw, wraz z Wojciechem Rostworowskim i Błażejem Stolarskim wszedł do komisji, mającej przygotować tekst odezwy werbunkowej. Odezwa argumentowała m.in., że im silniejsza będzie armia polska, tym większy posłuch zyskają nasze żądania, tym większy wpływ mieć będziemy na ukształtowanie się granic państwa naszego[29]. Sam Piłsudski jednak wstrzymał się od głosu nad wydaniem odezwy na posiedzeniu plenarnym Tymczasowej Rady Stanu[30]. Wobec wcześniej przewidywanego przez Piłsudskiego przechylenia się szali zwycięstwa na stronę Ententy, jak również późniejszego wybuchu w Rosji rewolucji (co praktycznie eliminowało ją na jakiś czas jako wroga), doprowadził on do tzw. kryzysu przysięgowego, zalecając żołnierzom polskim, by nie składali przysięgi na wierność Niemcom. Przedtem – 2 lipca – wystąpił z TRS. Za odmowę złożenia przysięgi ok. 3300 Polaków z Królestwa internowano, a ok. 3500 żołnierzy z Galicji przeniesiono do armii austro-węgierskiej i wysłano do Włoch. Rozpoczęły się też masowe aresztowania działaczy niepodległościowych – do więzień trafili m.in. Walery Sławek, Wacław Jędrzejewicz i Adam Skwarczyński.
Osadzenie w Magdeburgu
Józef Piłsudski został aresztowany[k] 22 lipca 1917. Przewieziono go do więzienia w Gdańsku, skąd przez więzienie w Spandau i twierdzę Wesel trafił do Magdeburga. Po kilku miesiącach dołączył doń Kazimierz Sosnkowski. W czasie osadzenia (7 lutego 1918) urodziła się pierwsza córka Piłsudskiego i Aleksandry Szczerbińskiej – Wanda. Od chwili uwięzienia jego i tak już duża popularność – jako ofiary prześladowań i symbolu walki z okupantem – jeszcze wzrosła. Coraz większe niepowodzenia na froncie zmusiły Niemców do rozważenia kwestii uwolnienia Komendanta. Wysłano do niego hrabiego Harry’ego Kesslera, który pragnął wydobyć od Piłsudskiego oświadczenie, iż nie uczyni niczego wbrew Niemcom. Ten jednak kategorycznie odrzucił ofertę podpisania „lojalki”. Kiedy jednak w Niemczech wybuchła rewolucja listopadowa, w twierdzy zjawili się dwaj oficerowie niemieccy po cywilnemu[31], przewieźli Komendanta i Sosnkowskiego do Berlina, skąd specjalnym pociągiem skierowano ich do Warszawy.
Najbardziej prawdopodobną przyczyną nagłego zwolnienia Piłsudskiego była obawa niemieckiego Sztabu Generalnego przed połączeniem się rewolucji niemieckiej z bolszewicką, czemu zapobiec mogło powstanie bariery w postaci państwa polskiego. Nastroje w Niemczech zmieniły się wkrótce po stłumieniu rozruchów w Berlinie, Magdeburgu, Hamburgu i innych miastach, ale państwo polskie było już faktem.
Uwolnienie przez Niemców i powrót
10 listopada 1918 Piłsudski przybył do Warszawy, gdzie na dworcu przywitali go m.in. członek Rady Regencyjnej, Zdzisław ks. Lubomirski oraz dowódca Komendy Naczelnej POW, Adam Koc. Rada przewidywała funkcję ministra spraw wojskowych dla Piłsudskiego w gabinecie Józefa Świeżyńskiego, pomimo iż dominowali w nim endecy. Sam zainteresowany nic o tym nie wiedział, jednak gdy przybył do Warszawy, Świeżyński był już zdymisjonowany. W tym czasie powstawały lokalne ośrodki władzy polskiej na terenach wszystkich zaborów: lewicowy rząd ludowy Daszyńskiego w Lublinie (popierany przez POW), Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie (Wincenty Witos), Rada Narodowa na Śląsku Cieszyńskim, poznańska Naczelna Rada Ludowa (m.in. Wojciech Korfanty). Dzięki temu tworzyły się struktury polskiej państwowości. Piłsudski zagwarantował niemieckim żołnierzom bezpieczny powrót do objętej rewolucją ojczyzny. W ten sposób udało się zażegnać pierwsze niebezpieczeństwo dla przyszłej niepodległości. 11 listopada Piłsudskiemu została powierzona przez Radę Regencyjną kontrola nad wojskiem, a 12 listopada misja utworzenia rządu narodowego. Piłsudski postanowił sprowadzić do Warszawy lubelski rząd Daszyńskiego, choć wiedział, iż „Nie ma stronnictwa, czy partii, która by mogła powiedzieć, że własnymi siłami da radę wszystkim trudnościom”[32]. Z tego powodu uznał za konieczne włączenie w skład rządu przedstawicieli także innych stronnictw. Nie było to jednak łatwe, ponieważ Piłsudski kojarzony był przede wszystkim jako działacz lewicowy.
14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując Józefowi Piłsudskiemu, jako Naczelnemu Dowódcy WP, władzę zwierzchnią. W dniu 16 listopada Piłsudski notyfikował mocarstwom powstanie niepodległego państwa polskiego. Jako faktyczna głowa państwa na stanowisko Prezydenta Ministrów Piłsudski wyznaczył Ignacego Daszyńskiego. Wobec sprzeciwu stronnictw politycznych co do osoby premiera, Daszyński sformował rząd oraz podał się do dymisji, zaś na jego miejsce został desygnowany Jędrzej Moraczewski. Skład Rady Ministrów był zbliżony do rządu lubelskiego. Rząd ten rozpoczął urzędowanie 18 listopada, a Piłsudski zajął w nim stanowisko ministra spraw wojskowych. Po przyjęciu, na podstawie własnego dekretu, 22 listopada, obowiązków Tymczasowego Naczelnika Państwa, Józef Piłsudski złożył dymisję ze stanowiska ministra. Dekret głosił, że Piłsudski jako tymczasowy Naczelnik Państwa obejmie najwyższą władzę Republiki Polskiej i będzie ją sprawował aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego[33].
Naczelnik Państwa
26 listopada Piłsudski wydał dekret nakazujący przeprowadzenie wyborów do Sejmu Ustawodawczego (konstytuanty). Wcześniej wydał również dekret wprowadzający 8-godzinny dzień i 46-godzinny tydzień pracy. Zajął się też sprawą paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego (KNP) mającego w swoim składzie m.in. Romana Dmowskiego i Ignacego Paderewskiego, uznanego przez rządy Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch za namiastkę rządu polskiego na emigracji[34]. Piłsudski, po pertraktacjach z przedstawicielem KNP Stanisławem Grabskim, udzielił Komitetowi pełnomocnictwa do reprezentowania Polski na konferencji pokojowej kończącej I wojnę światową. W skład przedstawicielstwa na rokowania pokojowe weszli także politycy z kraju (m.in. Daszyński), jak również działacze polonijni (Władysław Mickiewicz, syn Adama). W połowie grudnia Naczelnik wysłał do Francji Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, aby ten pozyskał generała Józefa Hallera do planu sprowadzenia jego Błękitnej Armii do kraju i użycia jej na kresach wschodnich. Wystosował także list do Dmowskiego (w którym życzył mu powodzenia w rokowaniach) i francuskiego marszałka Ferdinanda Focha (zapewniał w nim o pragnieniu nawiązania polsko-francuskiej współpracy wojskowej).
Sam Piłsudski udał się do Lwowa, gdzie wciąż trwały walki polsko-ukraińskie. Jednocześnie do Naczelnika docierały informacje o wybuchu 27 grudnia powstania wielkopolskiego. Piłsudski nie mógł pomóc mu militarnie, ograniczył się jedynie do wysłania na zachód generała Józefa Dowbora-Muśnickiego. 13 stycznia 1919 jako Naczelnik Państwa przyjął delegację z Poznańskiego. W jego opinii Poznańskie nie było dzielnicą tak wolną jak Królestwo i Galicja, gdyż nad tą dzielnicą istniała ciągle władza Niemiec, co usankcjonowały warunki rozejmu między Koalicją a Niemcami. Zapewniał, że może tylko przedstawiać Koalicji konieczność zmiany punktu, zawieszającego do kongresu decyzję w sprawie bytu Poznańskiego[35].
Rząd Moraczewskiego był w zamyśle tymczasowy, Piłsudski planował, że jego następcą zostanie Ignacy Paderewski. Zanim jednak tak się stało, miała miejsce nieudana próba zamachu stanu autorstwa przeciwników Naczelnika – Mariana Januszajtisa, Eustachego Sapiehy i Jerzego Zdziechowskiego. Wkrótce po tym 18 stycznia 1919 naczelnik powołał na premiera Ignacego Paderewskiego. Jednym z kolejnych dekretów Józefa Piłsudskiego był wydany 4 lutego 1919 dekret o samorządzie miejskim.
26 stycznia 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Zwyciężył w nich endecki Związek Ludowo-Narodowy, ale nie uzyskał on wystarczającej liczby głosów do obalenia rządu Paderewskiego, a tym bardziej usunięcia Piłsudskiego. 20 lutego 1919, na trzecim posiedzeniu zakończył się okres tymczasowości w obsadzie urzędu Naczelnika – Sejm przyznał Piłsudskiemu uprawnienia Naczelnika Państwa wydając Uchwałę Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego 1919 w sprawie powierzenia Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa. Uchwała ta otrzymała nazwę Małej Konstytucji.
Wojna polsko-bolszewicka
W stosunku do Rosji Piłsudski był zdania, że o ile przeciw Niemcom zawsze mogliśmy znaleźć sojuszników, w swym własnym interesie działających – i w ewentualnym starciu z nimi nie bylibyśmy odosobnieni, to odwrotnie wygląda sprawa w stosunku do Rosji[36]. Z tego też powodu dążył do wyeliminowania zagrożenia dla Polski od wschodu. Planował utworzenie na tej rubieży kilku państw narodowych, które następnie miałyby wejść w skład federacji pod przewodnictwem Polski. Stanowiłyby one swoistą zaporę przed Rosją. Realizacja takich planów wymagała posiadanie wystarczającego potencjału militarnego, ale w tym czasie armia polska liczyła około 200 tys. żołnierzy i wciąż oczekiwano na przybycie armii Hallera.
Świadom, że ani biali ani czerwoni nie zechcą dopuścić do odrodzenia Polski, Piłsudski podjął ryzykowną wyprawę wileńską. Było to równoznaczne z rozpoczęciem wojny z Rosją bolszewicką. W pierwszą styczność bojową oddziały obu państw weszły 17 lutego 1919. Wilno po trzydniowych walkach zostało zajęte 21 kwietnia. Nie powiodła się jednak próba utworzenia rządu odrodzonego Wielkiego Księstwa Litewskiego przez wysłannika Piłsudskiego, Michała Römera.
Po opanowaniu Wilna działania zostały podjęte w Galicji Wschodniej. Polska ofensywa na południowym wschodzie rozpoczęła się 14 maja. Zajęto Halicz i Stanisławów. W Paryżu zawarto układ pomiędzy Paderewskim i wysłannikiem atamana ukraińskiego Semena Petlury, mówiący o wspólnej walce z bolszewikami. Nie wszedł on jednak w życie z powodu nacisków Francji obawiającej się pogorszenia stosunków z białym generałem Denikinem. Tymczasem Piłsudski przybył na front i pokierował nowym atakiem, który rozpoczął się 28 czerwca. W jego wyniku wojska polskie opanowały Tarnopol i dotarły do rzeki Zbrucz. Siły polskie parły jednak dalej. Jednocześnie próbowano porozumieć się z bolszewikami – Józef Piłsudski wysłał listy m.in. do Juliana Marchlewskiego, w którym obiecywał zatrzymanie wojsk w zamian za utworzenie przez Armię Czerwoną neutralnego pasa o szerokości 10 km. Lenin grał jednak na zwłokę, odnosząc sukcesy w walce z siłami białych. Na przełomie sierpnia i września 1919 Biuro Szyfrów pod kierunkiem Jana Kowalewskiego złamało pierwsze klucze szyfrowe Armii Czerwonej, które umożliwiły odczytanie korespondencji bolszewickiej z frontów wojny domowej na Ukrainie, w południowej Rosji i na Kaukazie. Złamano też szyfry Armii Ochotniczej i „białej” Floty Czarnomorskiej, a także szyfry Armii URL. Dzięki temu Piłsudski miał w oparciu o dane wywiadowcze dużą wiedzę na temat sytuacji w tym regionie. Dane dostarczone przez Biuro informowały także o koncentracji wojsk bolszewickich przy wschodniej granicy Polski[37]. W obawie przed spodziewanym atakiem Sowietów Piłsudski postanowił zintensyfikować współpracę z ukraińskimi siłami Petlury i wesprzeć jego działania w utworzeniu państwa ukraińskiego.
Tajne negocjacje z bolszewikami w Mikaszewiczach
Od 6 listopada do 22 grudnia 1919 roku miały miejsce tajne negocjacje polsko-bolszewickie w Mikaszewiczach na Polesiu wołyńskim, związane z tamtejszą misją rosyjskiego Czerwonego Krzyża. Stronę polską reprezentował Ignacy Boerner, posiadający pełnomocnictwa negocjacyjne Piłsudskiego, stronę bolszewicką pełnomocnik Lenina Julian Marchlewski. Boerner zakomunikował stronie bolszewickiej warunki wstępne rozpoczęcia negocjacji pokojowych: Armia Czerwona miała się cofnąć 10 km od linii frontu, rząd bolszewicki miał się powstrzymać od agitacji na terytorium Polski, Armia Czerwona przestanie napierać na oddziały ukraińskie Semena Petlury i odda Dyneburg oddziałom łotewskim[38].
Po jesiennych atakach na rząd w grudniu 1919 ustąpił ze stanowiska premier Paderewski, co skomplikowało sytuację Piłsudskiego, gdyż uważał on Paderewskiego za łącznika Polski z Zachodem, a jego odejście mogło oznaczać utratę polskich wpływów w Waszyngtonie. Piłsudski w związku z atakami pisał do Paderewskiego tuż przed jego ustąpieniem:
musi to być robione z nakazu z góry. Tak jak przedtem atakowano przede wszystkim mnie, szczędząc Pana, tak teraz, gdy się tamten atak nie udał, idzie atak na Pana z oszczędzaniem mojej osoby. Wywrócenie obu wydaje się tym panom prawdopodobnie zbyt trudnym zadaniem, starają się więc obalić choćby jednego, by w jego miejsce wystawić któregokolwiek ze swoich autorytetów[39].
Kolejnym premierem został zbliżony do endecji Leopold Skulski, z tym że resorty „siłowe” nadal pozostawały pod kierownictwem ludzi Piłsudskiego.
28 lutego 1920 Piłsudskiemu urodziła się druga córka – Jadwiga.
19 marca 1920, w dniu swoich imienin, przyjął i zatwierdził stopień Pierwszego Marszałka Polski[40]. Do Piłsudskiego zgłosili się przedstawiciele Ogólnej Komisji Weryfikacyjnej, która na mocy uchwały Sejmu przeprowadzała weryfikację całego korpusu oficerskiego armii polskiej. Komisja ta uchwaliła prosić Naczelnego Wodza, by przyjął stopień Pierwszego Marszałka Polski. Buławę marszałkowską wręczono mu uroczyście po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej 14 listopada 1920 roku[41].
Wyprawa kijowska
Piłsudski uważał, że polski marsz na Moskwę nie jest przedsięwzięciem realnym, natomiast należy bolszewikom
nadepnąć na tak bolesne miejsce, żeby nie mogli się uchylać i uciekać. Moskwa takim miejscem nie jest. Kijów, Ukraina, to jest ich czuły punkt[42].
Osobiście nie przygotowywał jednak planu wyprawy, a robili to jego współpracownicy: Julian Stachiewicz, Bolesław Wieniawa-Długoszowski i adiutant Piłsudskiego – Stanisław Radziwiłł.
Jednocześnie wsparto na początku 1920 roku utworzenie w Warszawie, pod auspicjami rządu polskiego, rosyjskiego Komitetu Narodowego, reprezentującego tzw. „trzecią” demokratyczną Rosję, która zgadzała się na istnienie zarówno niepodległej Polski, jak i Ukrainy.
Wyprawa była poprzedzona pertraktacjami z atamanem Petlurą, przedstawicielem strony ukraińskiej – w ich wyniku podpisano dwie umowy: polityczną (21 kwietnia) i wojskową (24 kwietnia), gwarantujące pomoc w utworzeniu państwa ukraińskiego ze strony Polski i pomoc militarną w walce z bolszewikami ze strony Ukrainy. Rozpoczęcie polskiego ataku Piłsudski zarządził na 25 kwietnia. Jego celem było zdobycie Kijowa i restytucja Ukrainy naddnieprzańskiej. Początkowo wojska polskie odnosiły sukcesy, biorąc tysiące jeńców i szybko zajmując kolejne tereny. 7 maja oddziały polskie i ukraińskie wkroczyły do niebronionego Kijowa. Piłsudski udał się do zajętej stolicy Ukrainy z kilkugodzinną wizytą. Po powrocie do Warszawy 18 maja witający go marszałek Sejmu Wojciech Trąmpczyński (wysunięty przez Narodową Demokrację) przyrównał czyny Piłsudskiego do dokonań Bolesława Chrobrego.
Odpowiedzią bolszewików na sukcesy armii polskiej były kontrofensywy: na północy – kierowana przez Michaiła Tuchaczewskiego, i na południu – przez Siemiona Budionnego, dowodzącego Konarmią. Uderzenie na południu doprowadziło do przerwania frontu. Piłsudski jednak nie zamierzał bronić Kijowa – oddziały polskie pod dowództwem Edwarda Rydza-Śmigłego opuściły miasto 10 czerwca 1920. Marszałek planował przemieścić jego armię w celu zaatakowania Budionnego, ale Rydz-Śmigły bądź nie zrozumiał rozkazu Piłsudskiego bądź w ogóle rozkaz nie dotarł do niego. Konarmia ponownie przerwała front, a oddziały polskie zostały zmuszone do wycofania się. Wówczas już siły bolszewickie dysponowały znaczną przewagą liczebną.
Na północy Piłsudski zakładał utrzymanie Wilna i oparcie się na starej, poniemieckiej linii umocnień. Jednak znaczna przewaga wojsk sowieckich zniweczyła ten plan. Armia Czerwona parła w kierunku Warszawy, pokonując ok. 20 km dziennie.
Bitwa warszawska
Klęska kijowska wzmogła krytykę w kraju skierowaną przeciwko Piłsudskiemu.
Rozpoczęta przeciwko niemu ofensywa, z udziałem piór tej miary, co Stanisława Strońskiego czy Adolfa Nowaczyńskiego, zajmowała bodaj tyle samo miejsca na łamach prasy narodowo-demokratycznej, co wiadomości z placu boju. (...) Wyprawa kijowska jawiła się już jako fantastyczny kaprys człowieka, którego pomysły miały wszelkie znamiona awanturnictwa czy nawet politycznej głupoty[43].
9 czerwca ustąpił rząd Skulskiego, którego miejsce zajął gabinet utworzony przez Władysława Grabskiego.
1 lipca Sejm Ustawodawczy powołał Radę Obrony Państwa (ROP), która choć działała pod przewodnictwem Piłsudskiego, to jednak ograniczała w pewnym stopniu jego władzę. Wbrew stanowisku marszałka Rada zwróciła się do alianckiej Rady Najwyższej z prośbą o pośrednictwo w rozmowach pokojowych. Ustalenia Rady były dla Polski niekorzystne, a zdaniem Piłsudskiego – kapitulanckie (m.in. ze względu na uznanie linii Curzona za wschodnią granicę Polski). Podjęto jednak negocjacje pokojowe, na które udała się delegacja nowego rządu, utworzonego przez Wincentego Witosa 24 lipca.
Ataki na Piłsudskiego związane z porażkami na froncie były kontynuowane. 19 lipca na posiedzeniu ROP Roman Dmowski zarzucił mu zdezorganizowanie armii i postulował dokonanie gruntownych zmian przy pomocy oficerów przysłanych z zachodu. Nieco później ksiądz Stanisław Adamski, delegat wielkopolski, oskarżył Piłsudskiego wprost o zdradę. W odpowiedzi marszałek postawił wniosek o udzielenie mu przez ROP wotum zaufania, które otrzymał. Pozostały do przewidywanego bolszewickiego szturmu na Warszawę czas Rada Obrony Państwa przeznaczyła na opracowanie strategii obrony. Tymczasem Piłsudski opracował plan kontrofensywy spod Brześcia, który jednak został przez bolszewików zdobyty zanim udało się przeprowadzić dyslokację oddziałów.
W nocy z 5 na 6 sierpnia Piłsudski rozważał w Belwederze możliwości ofensywy, a nad ranem przeprowadził rozmowę z generałem Rozwadowskim. Doprowadziło to do opracowania rozkazu operacyjnego nr 8358/III – wspólnego dzieła Piłsudskiego, Kazimierza Sosnkowskiego, generała Tadeusza Rozwadowskiego i Maxime Weyganda[44]. Zdefiniował on plan skoncentrowania i kontrofensywy polskiej armii znad rzeki Wieprz. Duże znaczenie dla przebiegu bitwy nad Wisłą miał kolejny rozkaz nr 10 000 z 10 sierpnia 1920, opracowany z inicjatywy szefa sztabu, generała Rozwadowskiego. W związku z nim Naczelny Wódz zrezygnował z dalszego wzmacniania Grupy Uderzeniowej, która miała atakować znad Wieprza, i kilka dodatkowych dywizji mogło wziąć udział w walkach w najbardziej dramatycznym momencie, gdy 14 sierpnia 1920 bolszewicy przerwali polskie linie obronne pod Radzyminem i 5 Armia generała Władysława Sikorskiego podczas walk nad Wkrą musiała stawić opór liczniejszym siłom radzieckim.
12 sierpnia Józef Piłsudski udał się do Kwatery Głównej w Puławach, gdzie złożył na ręce premiera Witosa dymisję z funkcji Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza. W liście do premiera zaznaczał, że jego zdaniem, skoro rozmowy pokojowe z bolszewikami nic nie dały, Polska musi liczyć na pomoc krajów Ententy, a te uzależniają ją od odejścia marszałka. Witos jednak dymisji nie przyjął.
Gen. Marian Kukiel prezes Instytutu Historycznego im. gen. Sikorskiego twierdzi, że od 12 sierpnia Piłsudski był chory (cierpiał na uremię), półprzytomny i trudno było mu zdobyć się na decyzje[45].
Było to w przededniu bitwy warszawskiej, trwającej od 13 do 25 sierpnia 1920. W ciągu czterech początkowych dni bitwy rozwijające się uderzenie radzieckie spowodowało znaczne wysforowanie się do przodu i odsłonięcie jednego ze skrzydeł sił bolszewickich. Dowodzona przez Piłsudskiego Grupa Uderzeniowa 16 sierpnia wyszła na tyły Armii Czerwonej i zaatakowała odsłonięte skrzydło, co zadało siłom bolszewickim decydujący cios. Oznaczało to pełne powodzenie polskiego planu.
Sukces strategiczny i porażka polityczna
Sukces militarny został przypieczętowany ostatecznie w bitwie nad Niemnem, która rozpoczęła się 20 września 1920. 25 września polskie oddziały zajęły Grodno, a wzięte w kleszcze resztki armii Tuchaczewskiego zostały zmuszone do wycofania się w głąb Rosji. Wkrótce po tym miał miejsce tzw. Bunt Żeligowskiego, który na polecenie Piłsudskiego upozorował niesubordynację i zajął 9 października okręg wileński, co doprowadziło do utworzenia na tym obszarze kadłubowej tzw. Litwy Środkowej. Działania wojenne oficjalnie przerwano w wyniku podpisanej 12 października 1920 w Rydze umowy o rozejmie w wojnie z bolszewikami. Stan wojny zakończył rok później traktat ryski.
Sukces Polski i jej armii był pełny, jednakże zarówno traktat ryski, jak i siłowe rozwiązanie na Litwie było jednocześnie klęską koncepcji politycznej Piłsudskiego, zakładającej utworzenie z krajów dawnej Rzeczypospolitej tzw. konfederacji Międzymorza. Paradoksalnie działania Piłsudskiego doprowadziły do realizacji wizji jego największego adwersarza – Romana Dmowskiego – który opowiadał się za państwem narodowym.
Stosunek do wolnomularstwa
Powstanie wolnomularstwa polskiego dokonało się pod auspicjami Piłsudskiego. W czasie dwu konferencji w Belwederze z Władysławem Baranowskim, w lipcu 1919 roku i w październiku 1920 roku, Józef Piłsudski sam, z własnej inicjatywy, zaproponował mu wskazanie ludzi z najbliższego swojego otoczenia i wojska, których uważał za najodpowiedniejszych kandydatów do masonerii[46].
Lata 1921–1925
18 marca 1921 podpisano traktat ryski z Rosją bolszewicką, który oznaczał zakończenie działań wojennych na wschodzie. Rozpoczął się okres stabilizacji i rozwoju. 17 marca przyjęto konstytucję, w której opracowaniu Piłsudski nie brał udziału. Obawiając się dążenia do dyktatury przyszłego prezydenta, którym miał według oczekiwań zostać Piłsudski, autorzy tekstu ustawy zasadniczej ograniczyli uprawnienia głowy państwa. Pomimo uchwalenia ustawy zasadniczej, Sejm Ustawodawczy przedłużył własną kadencję, a tym samym obowiązywanie „małej konstytucji”.
W nocy z 16 na 17 sierpnia 1921 w Krakowie zmarła pierwsza żona Józefa Piłsudskiego, Maria. Do końca życia nie zgodziła się na rozwód, pomimo że jej mąż od dawna żył w nieformalnym związku z Aleksandrą Szczerbińską. 25 października wziął z nią ślub, a następnie razem wprowadzili się do Belwederu.
Tymczasem rząd Witosa chylił się ku upadkowi w związku z kryzysem gabinetowym spowodowanym przez niezadowolenie społeczne ze stosunku władz do powstańców śląskich. Piłsudski długo nie przyjmował dymisji Witosa, ale we wrześniu zastąpił go Antoni Ponikowski, stojący na czele tzw. gabinetu fachowców. Marszałek wprowadził do niego swoich zwolenników, m.in. Kazimierza Sosnkowskiego na czele ministerstwa spraw wojskowych.
25 września 1921 Piłsudski uniknął śmierci w zamachu przeprowadzonym przez młodego Ukraińca, członka ukraińskiej organizacji niepodległościowej, Stepana Fedaka. Nieudany zamach miał miejsce we Lwowie – Fedak oddał trzy strzały, ale ranił tylko wojewodę Kazimierza Grabowskiego[47].
Rząd Ponikowskiego nie współpracował już z Piłsudskim tak sprawnie jak gabinet Witosa. M.in. zawarł układ z Rosją bolszewicką, na mocy którego Polska zobowiązała się wydalić Petlurę w zamian za spłatę długu względem RP. Takie postępowanie wobec atamana[l] spotkało się z dużym niezadowoleniem Naczelnika Państwa. Piłsudski nie zgadzał się z kierunkiem prowadzenia polityki zagranicznej szefa MSZ, Konstantego Skirmunta – po zawarciu przez republikę weimarską i Rosję bolszewicką traktatu w Rapallo, marszałek zaczął wywierać nacisk na rząd, aby podał się do dymisji. Tak też się stało 6 czerwca 1922. Piłsudski twierdził, że w czasie wyborów rządzić powinien gabinet posiadający szerokie zaplecze polityczne – ekipa Ponikowskiego go nie miała, dlatego musiała odejść. Wrogowie marszałka zarzucili mu jednak, że w ten sposób dąży do uzyskania władzy dyktatorskiej.
Kryzys gabinetowy w 1922
Dymisja rządu Ponikowskiego rozpoczęła najdłuższy kryzys gabinetowy II Rzeczypospolitej. 12 czerwca Piłsudski poinformował Konwent Seniorów Sejmu, że zastanawia się nad tym, w jaki sposób interpretować zapis w „Małej Konstytucji”, mówiący o tym, iż: Naczelnik Państwa powołuje rząd w pełnym składzie na podstawie porozumienia z Sejmem. Wobec tego Sejm powołał tzw. Komisję Główną, która miała wyręczyć marszałka w procedurze powoływania gabinetu. Ten jednak nie wyraził zgody na kandydata Komisji. Następnie sam na premiera desygnował Artura Śliwińskiego, którego rząd przetrwał jednak tylko do 7 lipca (wówczas to poparcie dla niego wycofali krakowscy konserwatyści).
Wobec tego Sejm na kandydata na szefa rządu wybrał Wojciecha Korfantego. Jego osoby nie zaakceptował jednak Piłsudski, mimo deklarowania przez Korfantego chęci współpracy z marszałkiem. Ten ostatni zresztą zapowiedział swoje rychłe ustąpienie. Odmowa podpisu pod listą osób mających tworzyć gabinet Korfantego spowodowała, że 25 lipca zgłoszono wniosek o uchwalenie Naczelnikowi wotum nieufności, wspierany przez posłów prawicowych. Wniosek nie przeszedł – „za” było 186 posłów, „przeciw” 206.
Ostatecznie pod koniec lipca rząd utworzył konserwatysta Julian Nowak. W jego gabinecie szefem MSZ został zwolennik Piłsudskiego, Gabriel Narutowicz, co było sukcesem marszałka.
5 i 12 listopada 1922 odbyły się wybory parlamentarne. Nowy Sejm (i Senat) był rozdrobniony, gdyż zarówno prawica, lewica, centrum, jak i ugrupowania mniejszości narodowych uzyskały zbliżoną liczbę głosów. Obie izby zgodnie z konstytucją miały następnie utworzyć Zgromadzenie Narodowe, które miało dokonać wyboru prezydenta.
Już 20 listopada z Piłsudskim spotkał się Stanisław Thugutt, który namawiał go do kandydowania na najwyższe stanowisko w państwie. 4 grudnia marszałek zakomunikował jednak, że nie będzie kandydował na prezydenta RP. Jako powód podał zbyt mały zakres realnej władzy należącej do prezydenta w myśl nowej konstytucji. Piłsudski wskazywał na fakt, iż skoro głowa państwa miała funkcje przede wszystkim reprezentacyjne, to prezydentem powinna zostać osoba spoza partyjnego układu, którą zaakceptowaliby członkowie różnych partii. Jednocześnie zaproponował na to stanowisko Witosa, ale jego osobie sprzeciwiło się PSL „Wyzwolenie”, wobec czego marszałek wysunął kandydaturę swojego dawnego towarzysza konspiracyjnego – Stanisława Wojciechowskiego. W piątym głosowaniu zwyciężył jednak Gabriel Narutowicz, któremu 14 grudnia Piłsudski przekazał władzę.
Wycofanie się z polityki
Po wyborze prezydenta Józef Piłsudski usunął się z polityki. Zamierzał poświęcić się tylko wojsku, zachowując przewodniczenie Ścisłej Radzie Wojennej. 16 grudnia 1922, zainspirowany prawicowymi atakami na nowego prezydenta, zamachowiec Eligiusz Niewiadomski zamordował Narutowicza. Według wielu biografów marszałka, dla Piłsudskiego był to szok, który
polegał przede wszystkim na ostatecznej utracie wiary w odrodzenie polskiej duszy, tej wiary, z którą Piłsudski powracał z Magdeburga. Wiary, że polskie społeczeństwo dojrzało do suwerennego, niepodległego bytu. Dlatego też, w rozumieniu marszałka, demoralizującym je wciąż, a płynącym od politycznych partii prądom należało przeciwstawić i silny a niepodważalny autorytet, i w razie potrzeby nawet brutalność[48].
Funkcje prezydenta przejął zgodnie z konstytucją marszałek Sejmu Maciej Rataj, który powierzył misję tworzenia rządu Władysławowi Sikorskiemu – ten przyjął ją, porozumiawszy się uprzednio z Piłsudskim, z którym ustalił, że zostanie on szefem Sztabu Generalnego. 20 grudnia nowym prezydentem został Stanisław Wojciechowski.
Po utworzeniu rządu Witosa, 28 maja 1923 Piłsudski zrezygnował najpierw z dowództwa w Sztabie, a później także z przewodniczenia Ścisłej Radzie Wojennej. Stało się tak m.in. z powodu tego, iż nowy minister spraw wojskowych, Stanisław Szeptycki, skierował do Sejmu projekt ustawy o organizacji naczelnych władz wojskowych, w której minister miał mieć zwierzchność nad szefem Sztabu Generalnego i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych (który miał być jego zastępcą w Radzie Wojennej). Równocześnie jednak 28 czerwca Sejm przyjął uchwałę stanowiącą, że Marszałek Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz zasłużył się narodowi.
Wycofując się z życia politycznego marszałek wygłosił 3 lipca swoje słynne przemówienie w sali Malinowej warszawskiego hotelu Bristol, w którym m.in. wyraził swe obrzydzenie wobec partyjniactwa i koniunkturalizmu. Powiedział m.in.
Zapluty, potworny karzeł na krzywych nóżkach, wypluwający swoją brudną duszę, opluwający mnie zewsząd, nie szczędzący niczego, co szczędzić trzeba – rodziny, stosunków, bliskich mi ludzi, śledzący moje kroki, robiący małpie grymasy, przekształcający każdą myśl odwrotnie – ten potworny karzeł pełzał za mną, jak nieodłączny druh, ubrany w chorągiewki różnych typów i kolorów – to obcego, to swego państwa, krzyczący frazesy, wykrzywiający potworną gębę, wymyślający jakieś niesłychane historie, ten karzeł był moim nieodstępnym druhem, nieodstępnym towarzyszem doli i niedoli, szczęścia i nieszczęścia, zwycięstwa i klęski[49].
Po wygłoszeniu tego przemówienia marszałek udał się na „emigrację” do dworku w Sulejówku pod Warszawą. Tam zajął się przede wszystkim twórczością pisarską.
Kiedy jednak 15 grudnia 1923 upadł gabinet „Chjeno-Piasta”, podejmujący się misji tworzenia rządu Stanisław Thugutt zaproponował Piłsudskiemu objęcie stanowiska ministra spraw wojskowych. Podobnie postąpił Władysław Grabski, gdy starania Thugutta spełzły na niczym. Piłsudski zgodził się na te propozycje, ale w zamian za zagwarantowanie apolityczności wojska – poprzez likwidację układu zaproponowanego przez Szeptyckiego. Grabski sądził jednak, iż oddanie w ręce marszałka zbyt dużej władzy mogłoby się spotkać z niezadowoleniem endeków. W efekcie Piłsudski do rządu nie wszedł. Później, gdy ministrem spraw wojskowych został Sikorski, próbował on określić nową strukturę najwyższych władz wojskowych w Polsce, wzorując się na rozwiązaniach francuskich. To również spotkało się z bardzo krytyczną reakcją marszałka, którego zdaniem pomysły Sikorskiego nie przystawały do polskiej rzeczywistości.
| Głos Józefa Piłsudskiego nagrany w 1924 | |
| noicon | |
Przewrót majowy
Pogarszająca się sytuacja polityczna kraju, kolejne upadające rządy, lęk przed ponownym sprawowaniem władzy skompromitowanego rządu „Chjeno-Piasta” sprawiły, że pod koniec 1925 Piłsudski zdecydował się wrócić do czynnego uprawiania polityki. Według historyka Andrzeja Garlickiego, już od 1922 myślał o przejęciu władzy w drodze zamachu stanu[50].
15 listopada 1925 dworek w Sulejówku zamieszkiwany przez marszałka, odwiedziła grupa oficerów. Oficjalnym powodem wizyty były obchody rocznicy powrotu Piłsudskiego z Magdeburga. Podczas tego spotkania przemówienie wygłosił m.in. generał Gustaw Orlicz-Dreszer, w którym zadeklarował bezwarunkowe poparcie dla przyszłych działań marszałka.
Kolejny kryzys gabinetowy zakończył się tymczasem 20 listopada, kiedy to Aleksander Skrzyński utworzył rząd koalicyjny, w skład którego weszli również członkowie lewicy, m.in. Jędrzej Moraczewski. Gabinet ten przetrwał jednak w kompletnym składzie tylko do kwietnia 1926, po wyjściu z niego członków PPS-u, nie zgadzających się z polityką gospodarczą ministra Jerzego Zdziechowskiego. Piłsudski był coraz bardziej poirytowany kolejnymi zmianami rządów. Postanowił wykorzystać wojsko w celu wywierania nacisku na prezydenta i Sejm. W tym celu, piłsudczyk generał Lucjan Żeligowski, pełniący funkcję ministra spraw wojskowych, powierzył marszałkowi bezpośrednie dowództwo nad kilkoma jednostkami zlokalizowanymi w okolicach Rembertowa, oficjalnie w celu odbycia ćwiczeń.
10 maja 1926 ukonstytuował się nowy rząd, pod przewodnictwem Wincentego Witosa. Wkrótce potem premier w artykule prasowym wezwał Piłsudskiego do wzięcia odpowiedzialności za państwo i powrotu. Marszałek ostro odpowiedział mu na łamach „Kuriera Porannego”, bardzo nisko oceniając Witosa i jego rząd. Wywiad ten został skonfiskowany, jednocześnie 11 maja w Warszawie pojawiły się doniesienia o jadących w kierunku stolicy oddziałach wojskowych z Pomorza i Wielkopolski. W odpowiedzi Piłsudski zaplanował, iż pojawi się w Warszawie na czele żołnierzy oddanych mu pod dowództwo przez Żeligowskiego. Taka demonstracja miała spowodować ugięcie się rządu.
Rankiem 12 maja 1926 Piłsudski udał się w towarzystwie jedynie swego adiutanta do Warszawy w celu spotkania się z prezydentem Wojciechowskim i nakłonienia go do zmiany rządu. Do spotkania nie doszło, gdyż prezydent wyjechał do Spały. Po powrocie do Rembertowa marszałek zarządził marsz podległych mu jednostek na Warszawę. Dyslokacja rozpoczęła się tego samego dnia o godzinie 13.30. Około godziny 16. siły Piłsudskiego zajęły pozycje przy warszawskich mostach Poniatowskiego i Kierbedzia. Na moście Poniatowskiego na marszałka oczekiwał już prezydent Wojciechowski, który powiadomiony o wydarzeniach powrócił ze Spały. W trakcie rozmowy prezydent zażądał od Piłsudskiego powrotu do działań zgodnych z prawem i podjęcie negocjacji. Jak twierdzi Włodzimierz Suleja:
W świetle dostępnych źródłowych świadectw za niemal pewną uznać należy hipotezę, iż do momentu rozmowy z Wojciechowskim Marszałek z perspektywą zbrojnego starcia się nie liczył. Toteż decyzja – mogąca wszak oznaczać początek wojny domowej – nie mogła mu przyjść, i nie przyszła, łatwo. Plany tryumfalnego wkroczenia do stolicy, na czele wojska, ramię przy ramieniu z prezydentem, legły w gruzach. Drogę należało otwierać siłą (...)[51].
Po niepowodzeniu rozmowy z prezydentem Piłsudski rozkazał zajęcie mostu Kierbedzia, a także wysłał Kazimierza Świtalskiego, aby ten przekonał Związek Zawodowy Kolejarzy o konieczności uniemożliwienia dotarcia do Warszawy posiłków wojskowych wiernych rządowi. Autorzy propiłsudczykowscy twierdzą także, iż marszałek wydał rozkaz zabraniający swoim żołnierzom otwierania ognia pierwszymi.
Generał Rozwadowski, będący dowódcą obrony stolicy, wystosował ultimatum, w którym zażądał, aby oddziały Piłsudskiego wycofały się do godziny 18.30. Siły rządowe rozpoczęły działania zaczepne jednak wcześniej. Około godziny 19.30 marszałek mógł już pojawić się na Placu Zamkowym, gdzie został owacyjnie przywitany przez tłum warszawiaków. Wieczorem z Piłsudskim spotkał się marszałek Sejmu Maciej Rataj, w celu podjęcia negocjacji. Te jednak nie powiodły się, podobnie jak rozmowy w dniu następnym. 14 maja rozegrały się decydujące walki – oddziały Piłsudskiego zagrażały już Belwederowi. Po krótkich, ale krwawych walkach (379 osób zabitych), przy znacznym poparciu społecznym, lecz wbrew prawu, Piłsudski dokonał zamachu stanu znanego jako przewrót majowy. O godzinie 17.30 rząd podał się do dymisji, a prezydent Wojciechowski złożył swój urząd. Stało się tak pomimo wiadomości o podążających w kierunku stolicy oddziałach wiernych rządowi. Uprawnienia prezydenta trafiły w ręce marszałka Sejmu, Rataja. Ten powołał rząd Kazimierza Bartla, w którym Piłsudski formalnie objął Ministerstwo Spraw Wojskowych i urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, a faktycznie stał się ośrodkiem decyzyjnym władzy w państwie. 22 maja wydał odezwę do żołnierzy, w której nawoływał do pojednania walczących po obu stronach:
Żołnierze! Nie po raz pierwszy słyszycie mój głos. Ongiś na polach bitew, gdy młode państwo jeszcze ząbkowało, jak chorobliwe dziecko, prowadziłem was w boje, które w zwycięstwach, pod moim dowództwem wywalczonych, na długie wieki okryły sławą i blaskiem bohaterskie Wasze sztandary. Po innych bojach przemawiam do was dzisiaj. Gdy bracia żywią miłość ku sobie, wiąże się węzeł między nimi, mocniejszy nad inne węzły ludzkie. Gdy bracia się waśnią i węzeł pęka, waśń ich również silniejszą jest nad inne. To prawo życia ludzkiego. Daliśmy mu wyraz przed paru dniami, gdy w stolicy stoczyliśmy między sobą kilkudniowe walki. W jedną ziemię wsiąkła krew nasza, ziemię jednym i drugim jednakowo drogą, przez obie strony jednakowo umiłowaną. Niechaj krew ta gorąca, najcenniejsza w Polsce krew żołnierza, pod stopami naszymi będzie nowym posiewem braterstwa, niech wspólną dla braci prawdę głosi. (...) Niech Bóg nad grzechami litościwy nam odpuści i rękę karzącą odwróci, a my stańmy do naszej pracy, która ziemię naszą wzmacnia i odradza[52].
31 maja Piłsudski został wybrany na prezydenta Rzeczypospolitej przez Zgromadzenie Narodowe, jednak godności tej nie przyjął, argumentując to zbyt małymi prerogatywami prezydenta w konstytucji marcowej. W drugim głosowaniu Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta protegowanego przez niego Ignacego Mościckiego. Był to kolejny triumf Piłsudskiego, bowiem ukonstytuowanie się nowej władzy zalegalizowało przewrót majowy.
Lata 1926–1935
Po przewrocie majowym Piłsudski wprowadził system autorytarny oparty na armii i swych zwolennikach – zwany sanacją (łac. uzdrowienie). Wprawdzie nie zmienił początkowo konstytucji, ale ograniczył znacznie rolę parlamentu. 2 sierpnia Sejm przyjął nowelizację konstytucji (nowela sierpniowa), wzmacniającą wydatnie rolę prezydenta – mógł wydawać rozporządzenia z mocą ustawy i rozwiązywać obie izby parlamentu na wniosek rządu.
20 września 1926 Klub Chrześcijańskiej Demokracji zgłosił wniosek o wotum nieufności względem dwóch ministrów w rządzie Bartla – Antoniego Sujkowskiego i Kazimierza Młodzianowskiego. Wniosek został przyjęty, Bartel podał gabinet do dymisji, ale marszałek polecił prezydentowi ażeby ten powołał rząd w takim samym składzie. Nie naruszało to przepisów konstytucji, ale antyparlamentarna wymowa tego posunięcia była jasna. Kolejny rząd Bartla przetrwał jednak tylko 4 dni.
Pierwszy rząd Piłsudskiego
2 października 1926 Józef Piłsudski został premierem. Ku zaskoczeniu wielu środowisk, w tym m.in. sejmowej lewicy[53] w składzie jego gabinetu pojawili się przedstawiciele obozu konserwatywnego: Aleksander Meysztowicz (resort sprawiedliwości) i Karol Niezabytowski (ministerstwo rolnictwa). Była to demonstracja marszałka, który chciał pokazać ugrupowaniom lewicy, iż nie będzie zakładnikiem żadnej z partii, nawet tych, które udzieliły mu poparcia podczas zamachu. 26 października 1926 na zamku w Nieświeżu Piłsudski spotkał się z przedstawicielami polskiej arystokracji[54]. Działania te były elementem walki marszałka z partiami politycznymi i starymi podziałami. Sam Piłsudski nie chciał być już w tym czasie, jak pisał:
członkiem ani polskiej prawicy, ani polskiej lewicy. Nie chciałem nigdy należeć do żadnego stronnictwa, ani też aprobować panowania stronnictw nad Polską[55].
W czasie sprawowania funkcji szefa rządu, Piłsudski skupiał się jednak przede wszystkim na sprawach wojskowych, uważając armię za jedyną siłę zdolną do ochrony suwerenności państwa. M.in. w celu uniknięcia w siłach zbrojnych kumoterstwa i nepotyzmu, na szefa Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych mianował pułkownika Bohdana Hulewicza, wywodzącego się z armii pruskiej.
W grudniu 1926 na Litwie miał miejsce zamach stanu, w wyniku którego dyktatorem został Antanas Smetona. Rozpoczął on represyjne działania wobec mniejszości polskiej, w odpowiedzi zamknięto litewskie seminarium nauczycielskie na Wileńszczyźnie. 9 grudnia Józef Piłsudski pojawił się w Genewie, na posiedzeniu Ligi Narodów. Tam spotkał się z premierem litewskim Augustinasem Voldemarasem, na którym wymusił deklarację stwierdzającą stan pokoju pomiędzy Polską a Litwą.
4 listopada 1926 prezydent Mościcki wydał dekret, w którym za niedookreślone przestępstwa prasowe groziła kara wysokiej grzywny lub do trzech miesięcy więzienia. Akt ten, nazywany dekretem prasowym został jednak uchylony przez Sejm, a jego nowa wersja, wydana przez prezydenta w maju 1927 była o wiele łagodniejsza.
Wybory w 1928 i BBWR
19 stycznia 1928 ukazała się odezwa programowa nowego, prosanacyjnego ugrupowania Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem Marszałka Józefa Piłsudskiego (BBWR). Osoby, które weszły w skład BBWR, pomimo różnych orientacji politycznych, łączyło pragnienie wzmocnienia państwa i chęć udzielenia poparcia Piłsudskiemu w tworzeniu gabinetu i rządzeniu. Ugrupowanie to miało także doprowadzić do wsparcia parlamentarnego dla zmiany konstytucji.
W wyborach parlamentarnych z 4 marca 1928 BBWR zwyciężył, uzyskując ok. 25% głosów, otrzymując 130 mandatów w Sejmie i 46 w Senacie (na 111). 13 marca, podczas spotkania z grupą posłów Bloku, Piłsudski opisał swoją wizję dalszych rządów, podczas których gabinet miał zajmować pozycję uprzywilejowaną względem parlamentu. Marszałek odrzucał koncepcję monopartyjności, a nową konstytucję uważał za wciąż odległą perspektywę.
Podczas pierwszego posiedzenia Sejmu, w czasie odczytywania prezydenckiego wystąpienia przez marszałka, posłowie komunistyczni wznosili antyrządowe okrzyki, za co zostali siłą usunięci z sali przez policję. Felicjan Sławoj Składkowski opisywał ten incydent w następujący sposób:
Pan Marszałek bierze z rąk porucznika Zaćwilichowskiego zwinięty w trąbkę akt otwarcia Sejmu i wychodzi do sali sejmowej. Kieruje się w stronę fotela przewodniczącego i, wśród grobowej ciszy, zaczyna rozwijać Orędzie Prezydenta Rzeczypospolitej (...) Nagle, na lewej stronie Sejmu, między pierwszymi a drugimi drzwiami, wiodącymi na korytarz, w tylnych rzędach niewielka grupa posłów zaczyna krzyczeć. „Precz z faszystowskim rządem Piłsudskiego !!", później, za chwilę znów cisza. Pan Marszałek przerywa rozwijanie papieru i mówi w kierunku krzyczących komunistów: "Panowie, będziecie wyrzuceni z sali!” Nie wiem, czy mogli usłyszeć te słowa, powiedziane „pod wąsem”, ale krzyki ich wzmogły się z tym większą siłą. „Wyrzucić ich!” – powiedział Pan Marszałek, odwracając się do mnie i wskazując ręką komunistów. Wybiegłem do hallu głównego i krzyknąłem w kierunku stojącego przy szatni komisarza Jaroszewicza: "Pierwszy rzut! Już". (...) Za chwilę, która wydała mi się dość długą, wpadł do hallu biegiem dziesiątek policjantów bez karabinów, prowadzony przez Jaroszewicza i komisarza policji. (...) Moi policjanci chwytają krzyczących komunistów, by ich wyprowadzić z sali, ale posłowie socjalistyczni i chłopscy dopadli już do ostatnich rzędów foteli i uczepili się komunistów, nie dając ich wyprowadzić. (...) Na szczęście Jaroszewicz wprowadza w tej chwili drugi dziesiątek policjantów. (...) Komunistów każę odprowadzić do komisariatu policjantom z karabinami, a pierwszy rzut z pistoletami każę mieć, na wszelki wypadek, jeszcze w pogotowiu[56].
Ponadto marszałkiem Sejmu został nie Bartel (popierany przez Piłsudskiego), ale Daszyński z PPS. Oznaczało to rozpoczęcie otwartej wojny pomiędzy parlamentem a marszałkiem i jego zwolennikami.
Okres ten to czas, w którym gwałtownie pogorszył się stan zdrowia Józefa Piłsudskiego. W kwietniu 1928 miał on lekki atak apoplektyczny i od tego czasu miał kłopoty z operowaniem prawą ręką. Najprawdopodobniej wówczas marszałek był już chory na raka wątroby. Z powodu złego stanu zdrowia 27 czerwca 1928 Piłsudski podał swój rząd do dymisji. Jego miejsce jako szefa gabinetu zajął po raz czwarty Kazimierz Bartel. 1 lipca, tuż po złożeniu rezygnacji, Józef Piłsudski udzielił wywiadu „Głosowi Prawdy”, w którym otwarcie wypowiedział wojnę Sejmowi, używając określeń drastycznych, a nawet wulgarnych, nazywając parlament m.in. „sejmem ladacznic” czy „sejmem korupcji”. Jego zdaniem posłowie zachowywali się
jakby ta sala była szynkiem. Gdy jeden mówi, piętnastu panów chodzi po sali, załatwiając jakieś prywatne interesiki – czterdziestu panów głośno między sobą rozmawia, pokazując mówcy plecy – stu panów opowiada sobie anegdotki mniej lub więcej nieprzyzwoite i tylko panowie ministrowie muszą jakoby zachowywać się w takim miejscu przyzwoicie[57]..
Kolejna rozgrywka marszałka z Sejmem miała swój początek w tzw. sprawie Czechowicza. Minister skarbu państwa Gabriel Czechowicz został obwiniony przez opozycję parlamentarną o przekroczenie budżetu państwa za rok 1928. Kwota, o którą chodziło, pochodziła z dyspozycyjnego funduszu premiera. Została ona wykorzystana jednak przez BBWR podczas kampanii wyborczej. Sejm przegłosował wniosek o postawienie przed Trybunałem Stanu Czechowicza, nie ośmielając się jednak pociągnąć do odpowiedzialności samego Piłsudskiego.
Marszałek potraktował całą sprawę jako prowokację ze strony parlamentu. Odpowiedział artykułem na łamach gazety „Głos Prawdy”, pt. Dno oka, czyli wrażenia człowieka chorego z sesji budżetowej w Sejmie. Był to jeden z najostrzejszych tekstów Piłsudskiego – personalnie, używając obelżywych wyrazów, atakował w nim przede wszystkim dwóch posłów: Hermana Liebermana (główny tenor w tej smrodliwej operetce) i Jana Woźnickiego (ciężki na umyśle, ludożerca). Pomimo to marszałek wystąpił na posiedzeniu Trybunału Stanu, biorąc na siebie wszelkie uchybienia, a także dyskredytując zupełnie konstytucję marcową. W efekcie Trybunał odesłał sprawę na powrót do Sejmu.
14 kwietnia utworzony został nowy rząd, na czele którego stanął Kazimierz Świtalski. Nazywany był on rządem pułkowników – byłych wojskowych oddanych marszałkowi, opowiadających się za siłowym rozwiązaniem problemów z opozycją. Do tego namawiali Piłsudskiego zwłaszcza Świtalski, Sławek i Prystor. W końcu czerwca z marszałkiem spotkał się Daszyński, który zaproponował utworzenie koalicji BBWR, PPS i PSL „Wyzwolenie”. Piłsudski jednak ofertę tę odrzucił. W wyniku tego, w połowie września 1929 powstał Centrolew – blok sześciu ugrupowań parlamentarnych przeciwnych sanacji.
30 października 1929 miało mieć miejsce inauguracyjne posiedzenie Sejmu. Powinien otwierać je premier Świtalski, ale był on niedysponowany, wobec czego zastąpić go miał Piłsudski. W sejmowym przedsionku pojawiła się jednak grupa oficerów oczekujących na przybycie marszałka. Posłowie potraktowali żołnierzy jako przysłanych przez niego w celu zaaresztowania członków parlamentu. Z tego powodu marszałek Sejmu Daszyński odmówił rozpoczęcia posiedzenia. Ostra rozmowa pomiędzy Piłsudskim a Daszyńskim:
Pan marszałek Piłsudski: – Więc proszę pana o trzymanie języka (uderzenie w stół ręką) i pytam pana, czy zamierza pan otworzyć sesję?
Pan marszałek Daszyński: – Pod bagnetami, rewolwerami i szablami nie otworzę.
Pan marszałek Piłsudski: – To pańskie ostatnie słowo?
Pan marszałek Daszyński: – Tak jest.
Pan marszałek Piłsudski: – To pańskie ostatnie słowo?
Pan marszałek Daszyński: – Tak jest.
Pan marszałek Piłsudski kłania się lekko i, nie podając ręki, opuszcza gabinet pana marszałka Daszyńskiego. Przechodząc przez salonik pana marszałka sejmu, mówi głośno: To dureń[58].
Sesja nie została otwarta, w odpowiedzi na co prezydent Mościcki odroczył ją o miesiąc. Ostatecznie Sejm zebrał się dopiero 5 grudnia, a konsolidacja antysanacyjnej opozycji doprowadziła do tego, iż przegłosowano wotum nieufności dla rządu Świtalskiego. Objęcie stanowiska po raz piąty przez Bartla oznaczało chwilowe złagodzenie kursu sanacji wobec parlamentu. Była to jednak zmiana tylko pozorna – kiedy parlament uchwalił wotum nieufności wobec ministra pracy i opieki społecznej Aleksandra Prystora, Piłsudski powrócił do otwartej walki z Sejmem. Nowym premierem został Walery Sławek, który nie ukrywał opinii, że z Sejmem należy się rozprawić siłą.
Drugi rząd Piłsudskiego
30 czerwca 1930 w Krakowie odbył się zorganizowany przez Centrolew „Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu”. Rezolucja uczestników Kongresu mówiła o konieczności zakończenia dyktatury Józefa Piłsudskiego i usunięcia ze stanowiska Ignacego Mościckiego, uważanego za figuranta marszałka. Postulowano także utworzenie demokratycznego rządu, cieszącego się szerokim poparciem społecznym. 14 września Centrolew planował przeprowadzić ponad 20 antysanacyjnych demonstracji. Reakcją na te zamierzenia było ustąpienie 23 sierpnia gabinetu Sławka, którego miejsce zajął sam Józef Piłsudski.
Marszałek kontynuował wyjątkowo ostrą i momentami wulgarną krytykę parlamentu na łamach „Gazety Polskiej”:
Pan poseł to nikczemne zjawisko w Polsce, pozwala sobie bowiem na czynności tak upokarzające – zarówno sejm, jako instytucję, jak i samych siebie, jako posłów – że powtarzam, cała praca w sejmie śmierdzi i zaraża powietrze wszędzie[59].
Tym razem jednak nie ukrywał, iż nie cofnie się przed naruszeniem nietykalności cielesnej posłów:
Konstytucja mówi tylko o nietykalności sądowej; wszystko inne, panie pośle, jest tykalne![59].
29 sierpnia 1930 prezydent Mościcki, na wniosek Piłsudskiego, wydał zarządzenie o rozwiązaniu parlamentu. Oznaczało to, że od wejścia tego aktu w życie posłów nie chronił już immunitet.
„Sprawa brzeska” i wybory 1930
1 września 1930 z Piłsudskim spotkał się minister spraw wewnętrznych, Felicjan Sławoj Składkowski. Przedstawił on marszałkowi listę polityków będących jego wrogami politycznymi. Piłsudski własnoręcznie zaznaczył na tej liście osoby, które uważał za szczególnie niebezpieczne, które należy aresztować i osadzić w twierdzy brzeskiej. Byli to m.in. Wincenty Witos, Norbert Barlicki, Władysław Kiernik, Herman Lieberman, Karol Popiel, a później także Wojciech Korfanty. Uwięzieni oni zostali bez nakazu sądowego, tylko na polecenie Składkowskiego. Osadzonych bito i upokarzano, a także głodzono. Stosowano również tortury psychiczne – m.in. pozorowano egzekucje. Do dziś kwestią sporną pozostaje pytanie, czy Piłsudski polecił traktować więźniów w taki sposób, czy w ogóle wiedział o tym, co dzieje się za murami twierdzy brzeskiej.
16 i 23 listopada 1930 odbyły się wybory do parlamentu, nazywane „wyborami brzeskimi”. Sanacja otrzymała w nich większość bezwzględną – 56% w Sejmie i 69% w Senacie, ale za małą do zmiany konstytucji (wymagane 2/3).
4 grudnia 1930 Piłsudski zrezygnował ze stanowiska szefa rządu, ponownie z powodów zdrowotnych. Zastąpił go Walery Sławek, będący jednocześnie przewodniczącym BBWR-u. Sam marszałek udał się na 3,5-miesięczny odpoczynek na portugalską Maderę. Zakończył swój urlop 29 marca 1931. Na pierwszym spotkaniu z przedstawicielami najwyższych władz państwowych Piłsudski oświadczył, iż ma zamiar ograniczyć swe interwencje w sprawy państwa i ponownie skupić się na najbliższym mu wojsku. Nakazał także, aby w wypadku pogorszenia się sytuacji międzynarodowej na stanowisku szefa MSZ Augusta Zaleskiego zastąpił Józef Beck. Już w tym czasie Piłsudski postulował prowadzenie polityki równowagi między Niemcami a ZSRR (polsko-sowiecki pakt o nieagresji podpisano w 1932). Planował także współpracę z aliantami zachodnimi – Francją i Wielką Brytanią oraz zaprzyjaźnionymi sąsiadami – Łotwą, Rumunią i Węgrami.
Jednak niebezpieczeństwo ze strony Niemiec narastało, zwłaszcza po tym, jak 30 stycznia 1933 do władzy doszedł Adolf Hitler. Piłsudski był zwolennikiem przeprowadzenia wraz z Francją uderzenia prewencyjnego na Niemcy, w przypadku nie zaprzestania przez nie dalszych zbrojeń. Jednak Francja nie okazała zainteresowania takim planem, wobec czego marszałek musiał szukać porozumienia z Niemcami. 26 stycznia 1934 podpisano polsko-niemiecką deklarację o nieagresji, mającą obowiązywać przez 10 lat.
15 czerwca 1934 minister spraw wewnętrznych, Bronisław Pieracki został zamordowany przez zamachowców z Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Stało się to jednym z głównych powodów wydania przez prezydenta Mościckiego 12 lipca 1934 rozporządzenia o utworzeniu w Berezie Kartuskiej obozu internowania, w którym bez wyroku sądowego przetrzymywano szczególnie niebezpiecznych wrogów politycznych sanacji, jak również m.in. przestępców gospodarczych wobec których brakowało dowodów winy.
Konstytucja kwietniowa
Już od zamachu majowego członkowie sanacji planowali zmianę konstytucji w tym kierunku, aby prezydent posiadał jak największy zakres władzy. 26 stycznia 1934, wykorzystując precedens konstytucyjny oraz demonstracyjną nieobecność posłów opozycji na sali sejmowej, Stanisław Car pomimo braku kworum doprowadził do tego, iż referowane przez niego na forum Sejmu tezy konstytucyjne uznano za nową konstytucję i przegłosowano ją. Piłsudski ostudził jednak zapał reformatorów, zwracając im uwagę na to, iż nie jest zadowolony z forsowania nowej ustawy zasadniczej za pomocą, jak to określił, triku. Postulował dalszą, spokojną nad nią pracę w Senacie.
23 marca 1935 Sejm uchwalił nową konstytucję. Gdy prezydent Ignacy Mościcki 23 kwietnia 1935 podpisał ustawę zasadniczą, Piłsudski miał przed sobą niecały miesiąc życia. Była ona pisana z myślą o marszałku, ale najwyższa władza w państwie stała się udziałem Mościckiego.
W propagandzie sanacyjnej podnoszono, że konstytucja kwietniowa była ostatnim aktem państwowym, który podpisał śmiertelnie już wówczas chory Piłsudski, że jest ona swoistym politycznym testamentem Marszałka, że wyraża jego ideologię. Nic w tym nie było prawdy. Piłsudski nie tylko nie znał treści swego rzekomego testamentu politycznego, ale nawet nie zapoznał się z jej pierwszymi dziesięcioma artykułami, które zawierały kwintesencję ideową konstytucji. Sprawy te, do których uprzednio przywiązywał dużą wagę, po prostu przestały go interesować[60].
Śmierć
Informację o jego stanie zdrowia podano oficjalnie po uroczystościach Święta Niepodległości 11 listopada 1934. Podczas uroczystości Piłsudski zasłabł, w związku z czym skrócono część oficjalną. Konsylium lekarskie postanowiło sprowadzić do Polski z Wiednia prof. Karela Wenckebacha. Przyleciał on do Warszawy wiosną 1935 samolotem pilotowanym przez Jerzego Bajana. Stwierdził chorobę nowotworową (według niektórych opracowań kiłę trzeciorzędową)[61], a Józefowi Piłsudskiemu pozostawił jedynie kilka tygodni życia[62]. Poza prof. Wenckebachem opiekę lekarską nad Marszałkiem sprawowali polscy lekarze: dr Antoni Stefanowski, gen. dr Stanisław Rouppert (kierownik), ppłk dr Stefan Mozołowski, mjr dr Henryk Cianciara i mjr dr Felicjan Tukanowicz[63].
11 maja 1935 Józef Piłsudski doznał krwotoku żołądkowego, który osłabił serce. Zmarł na raka wątroby (są materiały mówiące o raku żołądka z przerzutem do wątroby) w Belwederze 12 maja 1935 (w 9. rocznicę zamachu stanu), o godzinie 20.45. W dniu śmierci był przy Józefie Piłsudskim ksiądz Władysław Korniłowicz który udzielił umierającemu ostatniego namaszczenia[64]. Jego pogrzeb stał się wielką manifestacją jedności narodowej. Ogłoszona została żałoba narodowa.
Niezwłocznie po śmierci marszałka, 13 maja 1935 zostały wyjęte z ciała mózg i serce. Dokonali tego lekarze mjr dr Wiktor Kaliciński i dr Józef Laskowski, którzy wykonali sekcję zwłok Marszałka i pracowali nad jego konserwacją i balsamowaniem (mumifikacją)[65][66][67][68]. Mózg poddano badaniu w Polskim Instytucie Badań Mózgu w Wilnie, po zakończeniu pierwszego etapu badań opublikowano monografię Mózg Józefa Piłsudskiego (1938)[69][70][71]. 17 maja została odprawiona msza żałobna celebrowana przez kard. Aleksandra Kakowskiego.
Ciało marszałka złożono w krypcie św. Leonarda na Wawelu. Przez pewien czas trwały jednak spory pomiędzy władzami duchownymi a świeckimi dotyczące miejsca spoczynku Piłsudskiego. Ostatecznie, 22 czerwca 1937, na polecenie metropolity krakowskiego abpa Adama Stefana Sapiehy trumnę przeniesiono do krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów.
12 maja 1936 serce Piłsudskiego zostało złożone w grobie jego matki na cmentarzu Na Rossie w Wilnie. Nagrobek wieńczy płyta granitowa wydobyta na terenie polskiej wsi kresowej Bronisławka na Wołyniu. Płyta została obrobiona i oszlifowana przez Bolesława Sypniewskiego w warszawskim Zakładzie Rzeźbiarsko-Kamieniarskim Sypniewski, tam też wyryto inskrypcję: „Matka i serce syna”[72]. W mauzoleum Matka i Serce Syna na czarnej granitowej płycie nagrobnej zgodnie z wolą Piłsudskiego wykuto cytaty z Wacława Beniowskiego (u góry) i (u dołu) Juliusza Słowackiego:
u góry:
Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą
Za innych śladem iść tą samą drogą.
u dołu:
Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast domu
Gniazdo na skałach orła, niechaj umie
Spać, gdy źrenice czerwone od gromu
I słychać jęk szatanów w sosen szumie.
Tak żyłem.
między nimi:
Matka i Serce Syna[73].
Za życia Piłsudski rozważał, kto przejmie po nim rolę przywódcy. Nie widział jednak w swoim otoczeniu godnego następcy, obawiał się także zachowania najwyższych dowódców wojskowych po swoim odejściu. Zgodnie z tymi obawami po jego śmierci rozpoczęła się rywalizacja pomiędzy grupą wojskowych skupionych wokół generalnego inspektora Sił Zbrojnych Edwarda Rydza-Śmigłego a stronnictwem pałacowym, któremu przewodził prezydent RP Ignacy Mościcki. Żaden z nich nie posiadał jednak odpowiednich cech osobowościowych, ażeby zdominować scenę polityczną w takim stopniu, w jakim uczynił to Piłsudski[74].
Dorobek piśmienniczy
Dorobek pisarski Józefa Piłsudskiego (w tym wszelkie przemówienia, odezwy, rozkazy, listy, wywiady, itd.) został dwukrotnie zebrany przez Instytut Józefa Piłsudskiego Poświęcony Badaniu Najnowszej Historii Polski. Pierwszy raz (w postaci 8 tomów wydanych w latach 1930–1931, uzupełnionych trzema w latach 1930–1936) były to Pisma – Mowy – Rozkazy. W latach 1937–1938 tenże instytut wydał uzupełnione i krytycznie przejrzane Pisma zbiorowe Józefa Piłsudskiego. Ta ostatnia praca została wznowiona w postaci reprintu w 1989 roku.
Kult Piłsudskiego
W dwudziestoleciu międzywojennym, a także po zakończeniu tego okresu historii Polski, wokół osoby pierwszego marszałka Polski budowany był swoisty kult. Polegał on na przypisywaniu Piłsudskiemu cech genialnego dowódcy, wybitnego stratega i polityka, a przede wszystkim wizjonera[75][76][77].
Już podczas działalności w PPS i walki w Legionach w otoczeniu przyszłego marszałka pojawiły się osoby fanatycznie mu oddane, podchodzące bezkrytycznie do jego osoby i poleceń przez niego wydawanych[78]. Z tego środowiska pochodziła grupa polityków rządząca II Rzecząpospolitą[m]. Po odzyskaniu niepodległości popularność Piłsudskiego rosła, szczególnie w związku z wygraną w wojnie polsko-bolszewickiej i nieudolnością kolejnych rządów. Przez swych zwolenników był on wówczas uważany za jedyną osobę w Polsce, która jest w stanie wyprowadzić Polskę z kryzysu politycznego i gospodarczego.
Po zamachu majowym w 1926 i wprowadzeniu rządów autorytarnych kult Piłsudskiego stał się oficjalną ideologią państwową, której rozpowszechnianie nasiliło się jeszcze po jego śmierci w 1935. Portrety Piłsudskiego wisiały wówczas na ścianach w instytucjach i urzędach państwowych[79]. Marszałek był głównym tematem wielu utworów literackich, widniał na obrazach, był honorowym członkiem niezliczonej liczby organizacji, obywatelem honorowym kilkudziesięciu miast, jego imieniem nazywano instytucje, obiekty, statki, samoloty itd. Kult osoby Piłsudskiego był ważnym elementem wychowania patriotycznego, jakiemu poddawane były dzieci i młodzież w szkołach[80]. W 1938 Sejm uchwalił nawet specjalną ustawę, która pod karą więzienia zakazywała szkalowania imienia Józefa Piłsudskiego[81].
Podczas okupacji niemieckiej i okresu PRL kult Piłsudskiego był zwalczany przez władze, przyczyniło się to jednak do jego wzmocnienia[82].
W czasach PRL do tradycji piłsudczykowskiej nawiązywał przede wszystkim Leszek Moczulski i Konfederacja Polski Niepodległej, głosząc etos niepodległościowy (filozofię czynu[83]) i traktując działalność na rzecz niepodległości jako zobowiązanie moralne[84].
Wszystkie utwory Piłsudskiego objęte były w 1951 roku zapisem cenzury w Polsce, podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek[85].
Po upadku komunizmu w Polsce w 1989, marszałek Piłsudski uznawany jest za jedną z najwybitniejszych postaci w historii kraju. Jest patronem wielu ulic, placów i szkół. Po 1989 powstało również kilkanaście jego pomników[86].
Kontrowersje
Józef Piłsudski jest postacią, której zasługi dla niepodległości Polski są powszechnie uznane, ale jednocześnie wiąże się z nim wiele kontrowersji. Najważniejsze kwestie to:
- Sprawa wyznania marszałka i zarzut instrumentalnego traktowania religii. Piłsudski został protestantem w celu wzięcia ślubu ze swoją pierwszą żoną (Marią Juszkiewiczową), która była rozwódką i miała dziecko ze swojego poprzedniego związku. Następnie Piłsudski powrócił do Kościoła katolickiego w celu wzięcia ślubu z inną kobietą (Aleksandrą Szczerbińską)[87].
- Istnieje spór, kto był w rzeczywistości autorem uderzenia znad Wieprza podczas Bitwy Warszawskiej. Wśród pomysłodawców wymienia się, oprócz Piłsudskiego, przede wszystkim gen. Weyganda i gen. Rozwadowskiego. Generał Weygand wypowiedział się na ten temat krótko po wojnie stwierdzając, że plan przygotowany został wspólnie, ale wykonanie należało wyłącznie do Piłsudskiego. Rozwadowski – zdaniem Piłsudskiego – miał wiele pomysłów, jak pokonać Armię Czerwoną, ale żaden z nich nie nadawał się do realizacji. Większość autorów opracowań jest zgodna, że twórcą planu był jednak sam Piłsudski, który przewidział, że błota pińskie na Białorusi spowodują rozczłonkowanie sił bolszewickich, a powstała wówczas luka będzie mogła być wykorzystana do kontruderzenia.
- Józef Piłsudski oskarżany był także o współpracę i szpiegostwo na rzecz Niemiec w czasach, gdy walczył u boku państw centralnych przeciwko Rosji oraz gdy zaraz po powrocie z więzienia 11 listopada przejął władzę od Rady Regencyjnej powołanej przez okupanta. Skłonności germanofilskie były przypisywane Piłsudskiemu przez środowiska endeckie, z Romanem Dmowskim, a później Jędrzejem Giertychem[88][89] na czele.
- Piłsudskiemu zarzucano także zaniedbywanie spraw zachodnich ziem polskich. Miało się to przejawiać w nieudzieleniu pomocy militarnej walczącym powstańcom wielkopolskim i śląskim. Miał się nie interesować tym, jaki kształt będą miały polskie granice na zachodzie, skupiając się jedynie na odzyskaniu Wilna, z którym był sentymentalnie związany. Część historyków twierdzi, że Piłsudski po prostu nie miał możliwości wysłania oddziałów zbrojnych do Wielkopolski i na Śląsk, ponieważ oznaczałoby to klęskę w prowadzonej wojnie na wschodzie. Tymczasem bezzwłocznie po zakończeniu działań wojennych wojny polsko-bolszewickiej na teren Górnego Śląska została skierowana elitarna grupa oficerów II Oddziału Sztabu Generalnego WP (Edmund Charaszkiewicz, Jan Kowalewski, Kazimierz Stamirowski i inni), która uczestniczyła w przygotowaniach i realizacji trzeciego powstania śląskiego (maj 1921).
- Kwestia zamachu majowego. Piłsudski oskarżany jest o dążenia do wprowadzenia swojej dyktatury[90]. Kwestia zbrojnego przewrotu, przeprowadzonego w maju 1926, w którym zginęło kilkaset osób i nigdy nie wyciągnięto konsekwencji wobec sprawców ich śmierci jest do dziś przedmiotem kontrowersji[91].
- Stworzenie obozu w Berezie Kartuskiej i w pobliżu Brześcia dla oponentów politycznych[92]. Do dziś badacze nie są w stanie udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy Józef Piłsudski wiedział o sposobie traktowania jego wrogów politycznych tam osadzonych.
- Sprawa posła Jerzego Zdziechowskiego. W nocy z 30 września na 1 października 1926 został on brutalnie pobity we własnym mieszkaniu w Warszawie. Pobicia dokonali ludzie w mundurach, których tożsamość do dziś nie została ustalona. Zdziechowski był w opozycji względem rządów sanacji; był także jednym z głównych inspiratorów obstrukcji budżetowych. Wielu ówczesnych publicystów obwiniało (choć nie bezpośrednio) Piłsudskiego o wydanie polecenia zastraszenia Zdziechowskiego.
- Zaginięcie generała Włodzimierza Zagórskiego, oskarżanego o powiązania z aferą finansową z udziałem kapitału francuskiego. Podczas Bitwy warszawskiej gen. Zagórski był szefem sztabu frontu północnego Józefa Hallera; jako bezpośredni i kompetentny świadek mógł być oponentem Piłsudskiego w kwestii mitologizowania roli marszałka w Bitwie warszawskiej[93]. Zaginął po zwolnieniu z więzienia wojskowego w Wilnie (gdzie siedział podobnie jak pięciu innych generałów, wśród których był Tadeusz Rozwadowski, od zamachu majowego bez przedstawienia zarzutów) i po powrocie do Warszawy w 1927. Drogę do Warszawy odbył pociągiem ubrany w dostarczone mu przy zwolnieniu cywilne, nie pasujące na niego ubranie, eskortowany przez oficera. Po przyjeździe do Warszawy zaginął. Śledztwo w sprawie i poszukiwania dziennikarskie nie dały rezultatów. Według wspomnień Wincentego Witosa został zamordowany przez fanatycznych zwolenników Piłsudskiego, a jego ciało obciążono kamieniami i wrzucono do Wisły. Zbrodni nigdy nie udowodniono. Również tutaj pojawiły się podejrzenia, że sam Piłsudski mógł nakazać usunięcie generała[94].
- Śmierć gen. Tadeusza Rozwadowskiego, wieloletniego nieprzyjaciela Piłsudskiego. Rozdźwięki między nimi powstały już w pierwszych dniach niepodległości, pogłębiły je niejasności co do autorstwa zwycięskiego planu „cudu nad Wisłą”, a ukoronowało dowodzenie wojskami wiernymi rządowi podczas przewrotu majowego. Był jednym z oficerów uwięzionych i bezprawnie przetrzymywanych w jego następstwie, zmarł w rok po zwolnieniu z więzienia, przy wielu poszlakach wskazujących na otrucie.
- Krytyka Piłsudskiego jest także spotykana wśród zwolenników lewicy, którzy zarzucają marszałkowi porzucenie socjalistycznych ideałów na rzecz konserwatyzmu (autorytarny styl rządów, układ z prawicą, brak socjalistycznych reform) oraz prześladowania lewicy. W okresie II RP popularne były prześladowania działaczy KPP, a w okresie po zamachu majowym represje dotknęły również PPS i część organizacji chłopskich[95]. Posłowie SLD i PSL złożyli w 2009 projekt ustawy potępiającej przewrót majowy; posłowie napisali w projekcie, że w wyniku przewrotu majowego Polska znalazła się na krawędzi wojny domowej. Jego autorzy skazali na śmierć setki niewinnych ludzi: żołnierzy i mieszkańców Warszawy. Kazali Polakom strzelać do Polaków. Stworzyli w Berezie Kartuskiej obóz dla przeciwników politycznych. Zamiast służyć Narodowi podzielili go na zwalczające się obozy[96]. Wśród radykalniej nastawionych działaczy (głównie zagranicznych) pojawiają się nawet zarzuty o faszyzm[97].
Ordery i odznaczenia
Marszałek był posiadaczem znaczącej liczby orderów i odznaczeń. Niektóre z nich wymieniono poniżej:
Polskie
- Order Orła Białego (1921)[98][99]
- Order Virtuti Militari klasy I[100][101], II[102], IV[103] i V[104]
- Krzyż Niepodległości z Mieczami (6 listopada 1930)[105][106][107]
- Order Odrodzenia Polski klasy I i II[108]
- Krzyż Walecznych (czterokrotnie)
- Złoty Krzyż Zasługi (czterokrotnie; po raz czwarty w 1931[109][110])
- Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej[111]
- Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi
- Znak oficerski „Parasol” (1912)
- Odznaka „Za wierną służbę” (1916)
- Krzyż harcerski (1920)[112]
- Złoty Znak Związku Ochotniczych Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej[113]
- „Krzyż Kaniowski” (odznaka pamiątkowa 3 pp, 1929)[114]
- Medal „Józef Piłsudski Wódz Legionów Polskich” (1916)[115]
- Odznaka pamiątkowa byłych Więźniów Ideowych z lat 1914–1921 (1928)[116]
- Gwiazda Wytrwałości (28 listopada 1981)[117]
Zagraniczne
- Order Żelaznej Korony III klasy (23 czerwca 1915, Austro-Węgry)[118]
- Krzyż Wielki Legii Honorowej nr 25864 (numeracja ciągła, 4 luty 1921, Francja)[119]
- Order Zabójcy Niedźwiedzia I klasy, wojenny (12 marzec 1922, Łotwa)
- Wielka Wstęga Orderu Leopolda (7 kwiecień 1922, Belgia)
- Krzyż Wolności I kategorii I klasy (2 czerwca 1922, Estonia)[120][121]
- Order Michała Walecznego III, II i I klasy (15 wrzesień 1922, Rumunia)
- Czechosłowacki Krzyż Walecznych 1914-1918 (7 październik 1922)
- Wielka Wstęga Orderu Zasług Wojskowych (30 listopad 1922, Hiszpania)[122]
- Krzyż Wolności III kategorii I klasy (29 kwiecień 1925, Estonia)[123][124][125]
- Medal Wojskowy (18 listopad 1927, Francja)[126][127]
- Order Białej Róży I klasy (10 grudzień 1927, Finlandia)[128][129]
- Wielka Wstęga Orderu Świętego Aleksandra z Mieczami (10 marzec 1928, Bułgaria)[130]
- Order Błękitnego Płaszcza (30 kwiecień 1928, Afganistan)[131]
- Order Wschodzącego Słońca I klasy (4 lipiec 1928, Japonia)[132]
- Order Karola I I klasy (30 listopad 1928, Rumunia)[133][134]
- Wielki Krzyż "Kaitseliit Yalgerist" z Gwiazdą (10 sierpień 1930, Estonia)[135]
- Krzyż Wielki Wojskowego Orderu Wieży i Miecza (20 grudzień 1930, Portugalia)[102]
- Order Krzyża z Orłem i Mieczami I klasy (6 czerwca 1930, Estonia)[121][136]
- Baliw Wielkiego Krzyża Honoru i Dewocji Zakonu Kawalerów Mieczowych (1930)[137]
- Krzyż Wielki Orderu Krzyża Południa (4 kwiecień 1933, Brazylia)[138][139]
- Order Gwiazdy Karadziordzia (Jugosławia)
- Krzyż Wielki Orderu Zasługi Republiki Węgierskiej (Węgry)[140]
- Order Rycerski świętych Maurycego i Łazarza I klasy (Włochy)[141]
- Sabaudzki Order Wojskowy I klasy (Włochy)[141]
Doktoraty honoris causa
Poniżej wymieniono niektóre uczelnie, które przyznały marszałkowi doktorat honorowy. W nawiasach podano datę przyznania wyróżnienia.
- Uniwersytet Jagielloński (28 kwietnia 1920)[142]
- Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (10 listopada 1933)[143]
- Uniwersytet Warszawski (2 maja 1921)[144]
- Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie (wrzesień 1921)
Wywód genealogiczny
| Kazimierz Ludwik Piłsudski | Rozalia z Puzynów | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Kazimierz Piłsudski | Anna z Billewiczów | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Antoni Billewicz | Helena z Michałowskich | Piotr Paweł Piłsudski | Teodora Urszula z Butlerów | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Jan Narutowicz | Wiktoria ze Szczepkowskich | Hipolit Billewicz | Zofia Zubow | Maria z Billewiczów | Józef Wincenty Piłsudski | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Gabriel Narutowicz | Stanisław Narutowicz | Joanna z Billewiczów | Bronisław Piłsudski | Maria z Koplewskich | Józef Piłsudski | Aleksandra ze Szczerbińskich | Adam Piłsudski | Kazimierz Piłsudski | Jan Piłsudski | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Anna Narutowiczówna | Stanisław Narutowicz | Kazimierz Narutowicz | Wanda Piłsudska | Jadwiga Piłsudska | Andrzej Jaraczewski | Wanda Piłsudska | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Krzysztof Jaraczewski | Joanna Onyszkiewicz | Janusz Onyszkiewicz | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Zobacz też
- Osoby
- Bronisław Piłsudski
- Bolesław Wieniawa-Długoszowski
- Józef Beck
- Walery Sławek
- Felicjan Sławoj Składkowski
- Edward Śmigły-Rydz
- Ignacy Mościcki
- Roman Dmowski
- Kazimierz Sosnkowski
- Organizacje
- Polska Partia Socjalistyczna
- Polska Partia Socjalistyczna – Frakcja Rewolucyjna
- Organizacja Bojowa PPS
- Związek Strzelecki „Strzelec”
- Legiony Polskie
- Polska Organizacja Wojskowa
- Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem
- Wydarzenia
- Rewolucja 1905 roku w Królestwie Polskim
- wojna polsko-bolszewicka
- bitwa warszawska 1920
- bunt Żeligowskiego
- przewrót majowy
- konflikt wawelski
- Inne
- Naczelnik Państwa
- Konstytucja kwietniowa
- Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej
- Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku
- kult Józefa Piłsudskiego
- Kopiec Piłsudskiego w Krakowie
- Dom im. Józefa Piłsudskiego w Krakowie
- ↑ Do 29 listopada 1918 Józef Piłsudski przekazaną przez Radę Regencyjną zwierzchnią władzę państwową piastował jako Naczelny Dowódca WP. Do 19 lutego 1919 jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.
- ↑ 11 grudnia 1922 Gabriel Narutowicz zaprzysiężony został na urząd Prezydenta RP, ale dopiero 14 grudnia Józef Piłsudski przekazał mu władzę jako Naczelnik Państwa, co zostało ujęte w oficjalnym protokole.
- ↑ Odmiana herbu Kościesza (Strzegomia, Strzegonia).
- ↑ Jest to forma utworzona od znanego na Litwie zdrobnienia „Józiuk”, w Polsce znana jest forma „Ziutek”, przy czym w narzędniku obie formy są bardzo podobnie „Ziukiem/Ziutkiem”.
- ↑ W tym także tłumaczenia prac Darwina, Comte’a, czy publikacji socjalistów – np. Proletariat.
- ↑ Bronisław dostał 15 lat, reszta oskarżonych została skazana na karę śmierci, ale powieszono tylko pięciu spiskowców.
- ↑ Wzięła ślub, a następnie rozwód ze swoim poprzednim mężem, z którym miała córkę – Wandę.
- ↑ Unikano lokalizowania drukarni na I piętrze, z uwagi na hałas, ale na parterze działał skład (hurtownia) pończoch i wyrobów bawełnianych. Problemy działalnością tajnej drukarni Józef Piłsudski opisał we wspomnieniach – Bibuła – walka rewolucyjna w zaborze rosyjskim(id.).
- ↑ Wbrew przewidywaniom, formacji strzeleckiej nie udało się wywołać powstania.
- ↑ Już jako dowódca I Brygady Legionów.
- ↑ Razem z Kazimierzem Sosnkowskim.
- ↑ Petlura został w 5 lat później zamordowany w Paryżu przez agenta Czeki.
- ↑ M.in. Walery Sławek – trzykrotny premier, Kazimierz Świtalski – premier, marszałek Sejmu, Józef Beck – minister spraw zagranicznych, Edward Rydz-Śmigły – marszałek Polski, generalny inspektor sił zbrojnych, Felicjan Sławoj Składkowski – najdłużej urzędujący premier II RP.
- ↑ Bohdan Skaradziński: Polskie lata 1919–1920, t. 2, Warszawa: Volumen, 1993, s. 176–178.
- ↑ Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe t. V, Instytut Józefa Piłsudskiego, Warszawa 1937, s. 296.
- ↑ a b c Ziuk, rodzina, Zułów, 1867–1877; Polska Piłsudskiego, Epoka, czyny i dziedzictwo Marszałka, nr 1, 5 lutego 2009, s. 24; Rzeczpospolita.
- ↑ Adam Borkiewicz: Źródła do biografii Józefa Piłsudskiego z lat 1867–1892, Niepodległość. T. XIX. Warszawa: 1939.
- ↑ Józef Piłsudski w Polski Słownik Biograficzny, T. XXVI, 1981.
- ↑ Konspirator za młodu 1877–1885, Polska Piłsudskiego, Epoka, czyny i dziedzictwo Marszałka, nr 2, 12 lutego 2009, Rzeczpospolita.
- ↑ a b [5 Tajne Drukarnie]. W: Józef Piłsudski: Bibuła – walka rewolucyjna w zaborze rosyjskim. Warszawa: 1937. [dostęp 19.12.2008]. (pol.).
- ↑ Wacław Jędrzejewicz, Józef Piłsudski 1867-1935, życiorys, Warszawa 2002, s. 10.
- ↑ Andrzej Garlicki: Józef Piłsudski: 1867–1935. Warszawa: Czytelnik, 1988, s. 63-64. ISBN 83-07-01715-7.
- ↑ Zbigniew Wójcik: Józef Piłsudski (1867–1935) biografia. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2006, s. 23. ISBN 83-7399-165-4.
- ↑ a b Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 286. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 251. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 255-257. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 277. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 302. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 303-309. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 351. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 402. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 375. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 417. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 43-44. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Przedmowa Andrzeja Rzepniewskiego do: Kazimierz Sosnkowski: Cieniom września. Warszawa: 1988, s. 5. ISBN 83-11-07627-8.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 419. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Rosyjski eserowiec Wiktor Czernow w wydanych w 1952 pamiętnikach zapisał, iż Piłsudski w swoich wykładach twierdził, że Rosja będzie pobita przez Austrię i Niemcy, a te z kolei będą pobite przez siły anglo-francuskie (lub anglo-amerykańsko-francuskie). Wschodnia Europa będzie pobita przez Europę środkową, a środkowa z kolei przez zachodnią. Za: Wacław Jędrzejewicz, Janusz Cisek: Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego z lat 1867–1892. T. 1. Wrocław: 1994, s. 25.
- ↑ Ryszard Świętek: Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918. Kraków: 1998, s. 44. ISBN 83-85222-58-8.
- ↑ Mała encyklopedia wojskowa. T. II. Warszawa: 1970, s. 711.
- ↑ Włodzimierz Suleja: Józef Piłsudski. Wrocław: 2004, s. 173. ISBN 83-04-04706-3.
- ↑ Wskazane identyfikacja osób obok Piłsudskiego jest podana za portalem Narodowe Archiwum Cyfrowe [dostęp 2012-02-27], natomiast w przytoczonym ze wskazaniem jako źródło Narodowym Archiwum Cyfrowym artykule: Paweł Wroński, Komendant Piłsudski przyjeżdża do Warszawy, aleHISTORIA, 27 lutego 2012, s. 14; identyfikacja osób jest odwrotna (lustrzana).
- ↑ Włodzimierz Suleja: Tymczasowa Rada Stanu. Warszawa: 1998, s. 98. ISBN 978-83-7059-290-5.
- ↑ Sprawa wojska polskiego a Tymczasowa Rada Stanu 14 stycznia 1917 - 25 sierpnia 1917 : dokumenty i wnioski, Warszawa 1917, s. 47-48.
- ↑ Józef Piłsudski: Moje pierwsze boje. Łódź: 1988, s. 22. ISBN 83-218-0253-2.
- ↑ Włodzimierz Suleja: op. cit. s. 202.
- ↑ Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939, s. 383.
- ↑ Eugeniusz Romer: Pamiętnik Paryski 1918-1919. T. I. Wrocław: 2010, s. 16. ISBN 978-83-61923-21-3.
- ↑ Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. V. Warszawa: 1937, s. 51.
- ↑ Bogusław Miedziński: Polityka wschodnia Piłsudskiego. Paryż: 1975, s. 15.
- ↑ Grzegorz Nowik, Zanim złamano Enigmę: Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920. Wojskowe Biuro Badań Historycznych. Warszawa 2004, wyd. Oficyna Wydawnicza RYTM ISBN 83-7399-099-2.
- ↑ Paweł Zaremba, Historia dwudziestolecia (1918-1939), Warszawa 1983, s. 153-157.
- ↑ Za:Władysław Pobóg-Malinowski: Najnowsza historia Polski. T. II (1914–1939). Londyn: 1967, s. 400.
- ↑ Dziennik Personalny M.S.Wojsk. Nr 12 z 3 kwietnia 1920 r.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz, Józef Piłsudski 1867-1935, życiorys, Warszawa 2002, s. 75.
- ↑ Za:Władysław Pobóg-Malinowski: op. cit. s. 6.
- ↑ Włodzimierz Suleja: op. cit. s. 265.
- ↑ Maxime Weygand. La bataille de Varsovie. „Revue des deux Mondes”. 6/1957. s. 193-215.
- ↑ Jan Ciechanowski „Powstanie Warszawskie” Bellona S.A. str. 573 ISBN 978-83-7549-074-9
- ↑ Jak Marszałek Piłsudski nie został wielkim mistrzem..., Wolnomularz Polski nr 43, maj-czerwiec 2004, s. 10-12.
- ↑ Grzegorz Mazur. Zamach na marszałka Józefa Piłsudskiego. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F – Historia”. LX – 2005 : Losy Polaków pośród swoich i obcych. s. 407-417.
- ↑ Włodzimierz Suleja: op. cit. s. 300.
- ↑ Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe: wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych. T. VI. Warszawa: 1990, s. 31. ISBN 83-03-02860-X.
- ↑ Andrzej Garlicki: Józef Piłsudski 1867–1935. Warszawa: 1990.
- ↑ Włodzimierz Suleja: op. cit. s. 343.
- ↑ Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. IX. Warszawa: 1937, s. 10-11.
- ↑ Andrzej Krawczyk, Kazimierz Bartel, premier Rzeczypospolitej, [w:] Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. Andrzeja Chojnowskiego i Piotra Wróbla, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992, s. 236.
- ↑ Stanisław Mackiewicz: Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r. London: Puls Publications, 1992, s. 193. ISBN 0-907587-76-3.
- ↑ Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe... T. IX. s. 24-25.
- ↑ Felicjan Sławoj Składkowski: Strzępy meldunków. Warszawa: 1936, s. 71-72.
- ↑ Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe... T. IX. s. 117.
- ↑ Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. IX. Warszawa: 1937, s. 193-194.
- ↑ a b Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe... T. IX. s. 221.
- ↑ Andrzej Garlicki: Od Brześcia do maja. Warszawa: Czytelnik, 1986, s. 279. ISBN 83-07-01603-7.
- ↑ M. Krzemiński, Professor Locutus est. Próba weryfikacji świadectwa prof. dr. Karola Buluka na temat wizyty prof. dr. Karela Frederika Wenckebacha u umierającego Marszałka Józefa Piłsudskiego, "Glaukopis" 2014, nr 30, s. 73 - 93.
- ↑ W książce Henryk Cepnik "Józef Piłsudski" 1936 r. autor podaje, że wizyta profesora Wenckebacha miała miejsce dwukrotnie- raz wkrótce po zasłabnięciu w końcu 1934 roku, drugi raz na wiosnę 1935 r.
- ↑ Marszałek Piłsudski nie żyje. „Gazeta Lwowska”, s. 1, Nr 109 z 14 maja 1935.
- ↑ Henryk Cepnik "Józef Piłsudski" 1936 r.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kronika życia Józefa Piłsudskiego, 1867-1935. T. t. 2. Polska Fundacja Kulturalna, 1977, s. 520.
- ↑ Bogusław Kwiatkowski: Fragment książki "Mumie. Władcy, święci, tyrani". polityka.pl, 19 listopada 2009. [dostęp 12 lipca 2014].
- ↑ Zygmunt Wiśniewski: Lekarzy losy wojenne (10) - Droga do Katynia. oil.org.pl. [dostęp 12 lipca 2014].
- ↑ Jan Bohdan Gliński: Słownik biograficzny lekarzy i farmaceutów ofiar drugiej wojny światowej. T. I-III. Warszawa: Naczelna Izba Lekarska, 1997, 1999, 2003. ISBN 83-85842-22-5, 83-903219-3-9, 83-879444-89-0.
- ↑ Bożena Borysowicz: Dr med. Jerzy Borysowicz: jeden z lekarzy wileńskich. 1904–1980. [dostęp 14 września 2008]. (pol.).
- ↑ Album zdjęć mózgu Józefa Piłsudskiego. [dostęp 14 września 2008]. (pol.).
- ↑ Wojciech Nowicki: Ostatnia podróż Marszałka. [dostęp 14 września 2008]. (pol.).
- ↑ W. Wiernic, Dzieje granitowego głazu, „Gazeta Polska”, 12 V 1937.
- ↑ Juliusz Kłos: Wilno. Wilno: 1937, s. 233.
- ↑ Jak wskazuje Andrzej Chojnowski: Od pewnego momentu Piłsudski był przekonany, że jest jedynym gwarantem ładu moralnego w Polsce. Tracił zaufanie do swoich współpracowników i w ogóle wiarę w ludzi, nabierał przekonania o ułomności ludzkiej natury. Umierał w poczuciu podwójnego osamotnienia: samotności przemijania i takiej, że nie wychował następców zdolnych pociągnąć jego dzieło. (Bogusław Kubisz, Piotr M. Majewski: Siła i bezradność Piłsudskiego. Mówią Wieki. [dostęp 9 sierpnia 2009]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-11-06)].).
- ↑ Por. rozmowa z Mieczysławem Skrzypkiem, członkiem Społecznego Komitetu Budowy Pomnika Marszałka Józefa Piłsudskiego w Toruniu: Piłsudski zdawał sobie sprawę z negatywnych konsekwencji ówczesnego układu politycznego. Przepowiedział w testamencie, że 5 lat po jego śmierci będzie wojna, którą Polska przegra i straci niepodległość. Był wielkim wizjonerem. (...) Byłem wychowywany w kulcie Marszałka. (Gazeta Miejska: Wizjoner niepodległości. [dostęp 30 stycznia 2009]. (pol.).).
- ↑ Obdarzony genialną wprost intuicją i zdolnością przewidywania wypadków dziejowych, Piłsudski przewidział wojnę między mocarstwami zaborczymi Polski, zwycięstwo w tej wojnie najpierw Niemiec nad Rosją, a potem aliantów zachodnich nad Niemcami i stworzoną w ten sposób szansę odzyskania niepodległości przez Polskę. (Nie przewidział tylko rewolucji bolszewickiej w 1917 w Rosji.) (Piotr M. Kobos: Skazuję was na wielkość. Legenda Józefa Piłsudskiego. [dostęp 30 stycznia 2009]. (pol.).).
- ↑ Zob. np. Józef Szaniawski: Marszałek Piłsudski w obronie Polski i Europy. Warszawa: Exlibris, 2008, s. passim. ISBN 978-83-89913-22-7.
- ↑ Zob. np. Felicjan Sławoj Składkowski: Strzępy meldunków. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1988, s. passim. ISBN 83-11-07600-6.
- ↑ Izidor Šimelionis, Litwin mieszkający przed wojną w Wilnie, pisał m.in.: Potwornie nienawidziłem portretów Piłsudskiego i prezydenta Polski I. Mościckiego i godła państwowego (biały orzeł), umieszczonych na ścianach w klasie (Beata Nanevicz: Józef Piłsudski w świadomości współczesnych Polaków i Litwinów (1988-2003). [dostęp 30 stycznia 2009]. (pol.).).
- ↑ Zbigniew Osiński: Wkład Janusza Jędrzejewicza w budowanie mitu polskiego bohatera narodowego – Józefa Piłsudskiego. [dostęp 10 stycznia 2009]. (pol.).
- ↑ Ustawa o ochronie imienia Józefa Piłsudskiego, Pierwszego Marszałka Polski (Dz.U. z 1938 r. nr 25, poz. 219).
- ↑ Piotr Okulewicz: Józef Piłsudski: Między apologią a odrzuceniem. [dostęp 10 stycznia 2009]. (pol.).
- ↑ Bohdan Urbankowski – Filozofia czynu, Warszawa 1988.
- ↑ M. Zakrzewski – Strategia niepodległości. Zarys myśli politycznej Leszka Moczulskiego w latach 1979–1989 (w) Konfederacja Polski Niepodległej na drodze do wolności. IPN, 2011. ISBN 978-83-929094-6-0.
- ↑ Cenzura PRL, posłowie Zbigniew Żmigrodzki, Wrocław 2002, s. 33.
- ↑ Kazimierz Ożóg: Rzeczpospolita pomnikowa. W: Irena Borowik, Katarzyna Leszczyńska: Wokół tożsamości: teorie, wymiary, ekspresje. Kraków: 2007. ISBN 978-83-60490-37-2.
- ↑ Józef Warszawski: Piłsudski a religia. Warszawa: 1999. ISBN 83-87538-97-3.
- ↑ Jędrzej Giertych: O Piłsudskim. Londyn: 1987.
- ↑ Włodzimierz Kalicki: Jędrzej Giertych lustrował Piłsudskiego. [dostęp 14 września 2008]. (pol.).
- ↑ Na temat autorytaryzmu w Polsce w latach 1926–1939 r. zob. Waldemar Paruch: Podstawy i uzasadnienie tożsamości politycznej obozu piłsudczykowskiego (1926–1939). Annales UMCS, 1997. [dostęp 9 sierpnia 2009]. (Internet Archive).
- ↑ Krzysztof Burnetko: Gwałt i ratunek. Polityka.pl, 4 listopada 2009. [dostęp 17 listopada 2011].
- ↑ „Gazeta Wyborcza”, prof. Andrzej Garlicki: Bereza, polski obóz koncentracyjny. [dostęp 18 maja 2009]. (pol.).
- ↑ Mieczysław Pruszyński: Dramat Piłsudskiego. Wojna 1920. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza BGW, 1995, s. 233. ISBN 83-7066-560-8.
- ↑ Zbigniew Cieślikowski: Tajemnice Śledztwa KO 1042. Warszawa: 1997. ISBN 83-86245-34-4.
- ↑ Krzysztof Wasilewski: Rozprawa z „bydłem”. „Przegląd” Nr 2/2012. [dostęp 28 stycznia 2012].
- ↑ SLD i PSL chcą potępienia Piłsudskiego. 6 maja 2009. [dostęp 28 stycznia 2012].
- ↑ Artur Łukasiewicz: Die Linke, SLD i historia: Piłsudski był faszystą?. 18 listopada 2010. [dostęp 28 stycznia 2012].
- ↑ Alfred Znamierowski: Insygnia, symbole i herby polskie: kompendium. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 188. ISBN 83-7311-601-X.
- ↑ Juliusz L. Englert, Grzegorz Nowik: Marszałek Józef Piłsudski. Komendant-Naczelnik-Pierwszy Marszałek Polski. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, s. 125. ISBN 978-83-7399-221-4.
- ↑ Dziennik Personalnu Ministra Spraw Wojskowych nr. 43 z 29 czerwca 1923 r.
- ↑ Juliusz L. Englert, Grzegorz Nowik: Marszałek Józef Piłsudski. Komendant-Naczelnik-Pierwszy Marszałek Polski. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, s. 129. ISBN 978-83-7399-221-4.
- ↑ a b Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 216. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 241. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 309. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Józef Piłsudski 1867–1935. Kraków: Małopolska Oficyna Wydawnicza, s. 155.
- ↑ „Za pracę w dziele odzyskania niepodległości” M.P. z 1930 r. nr 260, poz. 349.
- ↑ Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych nr 2 z 19 marca 1931.
- ↑ Cal.pl: Ordery i odznaczenia Józefa Piłsudskiego. (pol.).
- ↑ Juliusz L. Englert, Grzegorz Nowik: Marszałek Józef Piłsudski. Komendant-Naczelnik-Pierwszy Marszałek Polski. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, s. 232. ISBN 978-83-7399-221-4.
- ↑ M.P. z 1931 r. nr 260, poz. 345
- ↑ Dziennik Personalny Spraw Wojskowych nr 12 z 03.03.1926.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 455. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 111. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 140. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 500. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Juliusz L. Englert, Grzegorz Nowik: Marszałek Józef Piłsudski. Komendant-Naczelnik-Pierwszy Marszałek Polski. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, s. 214. ISBN 978-83-7399-221-4.
- ↑ Stefan Melak, Gwiazda Wytrwałości, usqe ad finem, Warszawa 1997.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 419. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 19. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Eesti Vabariigi teenetemärgid. president.ee. [dostęp 2014-11-12]. (est.).
- ↑ a b Estońskie odznaczenia Marszałka Piłsudskiego.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 151. ISBN 978-83-88736-92-6. Polska Zbrojna Nr 328 z 2 grudnia 1922 r., s. 3. Order został nadany przez króla Hiszpanii Alfonsa XIII. Wręczony 30 listopada 1922 w Belwederze przez posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego Jego Królewskiej Mości króla hiszpańskiego S. Autierez de Agnora.
- ↑ Eesti Vabariigi teenetemärgid. president.ee. [dostęp 2014-11-12]. (est.).
- ↑ Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych nr 80 z 31.07.1925.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 281. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 55. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Juliusz L. Englert, Grzegorz Nowik: Marszałek Józef Piłsudski. Komendant-Naczelnik-Pierwszy Marszałek Polski. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, s. 206. ISBN 978-83-7399-221-4.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 68. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Juliusz L. Englert, Grzegorz Nowik: Marszałek Józef Piłsudski. Komendant-Naczelnik-Pierwszy Marszałek Polski. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, s. 204. ISBN 978-83-7399-221-4.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 79. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 87. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 97. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Bukareszcie: Pierwsza wizyta Marszałka w Rumunii 14-15.09.1922 r. [dostęp 21 lutego 2009]. (pol.).
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 105. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 189. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Eesti Vabariigi teenetemärgid. president.ee. [dostęp 2014-11-12]. (est.).
- ↑ Paweł Czerwiński: Zakon Maltański i stosunki jego z Polską na przestrzeni dziejów, s. 171.
- ↑ Marcin. Spórna: Słownik najsłynniejszych wodzów i dowódców polskich. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2006, s. 312. ISBN 83-7435-094-6.
- ↑ Diário Oficial da União (DOU). 1934-10-26. [dostęp 2014-06-22]. (port.).
- ↑ Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 116. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ a b Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935 (Polish Edition). Instytut Książki, s. 7. ISBN 978-83-88736-92-6.
- ↑ Poczet. uj.edu.pl. [dostęp 25 marca 2011].
- ↑ Doktoraty HC UAM 1931-1965. Portal UAM. [dostęp 16 marca 2012].
- ↑ Doktoraty HC. uw.edu.pl. [dostęp 21 lutego 2011].
Bibliografia
- Henryk Cepnik: Józef Piłsudski: Portret biograficzny. Warszawa: 1988.
- Piotr Cichoracki: Legenda i polityka: kształtowanie się wizerunku Marszałka Józefa Piłsudskiego w świadomości zbiorowej społeczeństwa polskiego w latach 1918–1939. Kraków: 2005. ISBN 83-7188-738-8.
- Emil Jerzy Czerniawski: Dmowski wobec Piłsudskiego: Próba wyjaśnienia w świetle faktów historycznych. Sydney: 1969.
- Antoni Czubiński: Walka Józefa Piłsudskiego o nowy kształt polityczny Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1918–1921. Toruń: 2002. ISBN 83-7174-999-6.
- Tadeusz Dybczyński: Józef Piłsudski jako publicysta i historyk: Szkic popularny. Łódź: 1988.
- Janusz Faryś: Piłsudski i Piłsudczycy: Z dziejów koncepcji polityczno-ustrojowej (1918–1939). Szczecin: 1991.
- Andrzej Friszke: O kształt niepodległej. Warszawa: 1989. ISBN 83-7006-014-5.
- Andrzej Garlicki: Pod rządami Marszałka. Warszawa: 1994. ISBN 83-03-03644-0.
- Andrzej Garlicki: Przewrót majowy. Warszawa: 1987. ISBN 83-07-01598-7.
- Andrzej Garlicki: U źródeł obozu belwederskiego. Warszawa: 1983. ISBN 83-01-03499-8.
- Andrzej Garlicki: Z Sulejówka do Belwederu. Warszawa: 1990. ISBN 83-03-02889-8.
- Maciej Giertych: Dmowski czy Piłsudski?. Wrocław: 1995. ISBN 83-85829-70-9.
- Peter Hetherington: Unvanquished: Joseph Pilsudski, Resurrected Poland, and the Struggle for Eastern Europe. Houston, TX: Pingora Press, 2011. ISBN 978-0-9836563-0-2.
- Wacław Jędrzejewicz: Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935. Kraków: Instytut Książki, 2006. ISBN 978-83-88736-92-6.
- Tytus Komarnicki: Piłsudski a polityka wielkich mocarstw zachodnich. Londyn: 1952.
- Eugeniusz Kozłowski, Wincenty Witos (et al.): Józef Piłsudski w opiniach polityków i wojskowych. Warszawa: 1986. ISBN 83-11-07259-0.
- Marian Leczyk (oprac.): Piłsudski i sanacja w oczach przeciwników: sądy i świadectwa współczesnych: wybór z pamiętników i publicystyki. Warszawa: 1987. ISBN 83-03-01893-0.
- Wacław Lipiński: Wielki Marszałek (1867–1935). Warszawa: 1939.
- Zenon Janusz Michalski: Siwy strzelca strój: rzecz o Józefie Piłsudskim. Łódź: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-02511-2.
- Bogusław Miedziński: Polityka wschodnia Piłsudskiego. Warszawa: 1986.
- Jan Molenda: Piłsudczycy a narodowi demokraci 1908–1918. Warszawa: Książka i Wiedza, 1980.
- Daria i Tomasz Nałęcz: Józef Piłsudski – legendy i fakty. Warszawa: 1987. ISBN 83-203-1967-6.
- Andrzej Nowak: Polska i trzy Rosje: Studium polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego (do kwietnia 1920). Kraków: 2001. ISBN 83-86225-44-0.
- Irena Pannenkowa (ps. Jan Lipecki): Legenda Piłsudskiego. Toruń: Oficyna Wydawnicza Kucharski, 2008.
- Aleksandra Piłsudska: Wspomnienia. Warszawa: Wydawnictwo LTW, 2004. ISBN 83-88736-50-7.
- Józef Piłsudski: Bibuła. Wrocław: 1989. ISBN 0-907587-12-7.
- Józef Piłsudski: 22 stycznia 1863. Poznań: 1914.
- Józef Piłsudski: Geografja militarna Królestwa Polskiego: szkic. Warszawa: 1910.
- Józef Piłsudski: Historia Organizacji Bojowej PPS. Warszawa: 1985.
- Józef Piłsudski: Jak stałem się socjalistą. Jastrzębie Zdrój: 1989.
- Józef Piłsudski: Maksymy: idee, uwagi, myśli. Warszawa: 2005. ISBN 83-922371-0-2.
- Józef Piłsudski: Moja droga do socjalizmu. Wrocław: 1980.
- Józef Piłsudski: Moje pierwsze boje: wspomnienia spisane w twierdzy magdeburskiej. Warszawa: 1994. ISBN 83-900736-3-3.
- Józef Piłsudski: Myśli i poglądy. Gdańsk: 1990.
- Józef Piłsudski: Myśli, mowy i rozkazy. Warszawa: 1989. ISBN 83-85082-01-8.
- Józef Piłsudski: O państwie i armii (T. 1, 2). Warszawa: 1985. ISBN 83-06-01291-7.
- Józef Piłsudski: Pisma wybrane. Kraków: 1987.
- Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe: wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych (T. 1–10). Warszawa: 1989.
- Józef Piłsudski: Rok 1920. Łódź: 1989. ISBN 83-218-0777-1.
- Józef Piłsudski: Zadania praktyczne rewolucji. Gliwice–Wrocław: 1981.
- Antoni Położyński: Marszałek Józef Piłsudski odbrązowiony. Warszawa: 2005.
- Mieczysław Pruszyński: Dramat Piłsudskiego: Wojna 1920. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1995. ISBN 83-7066-560-8.
- Tadeusz Romanowski (red.): Ideologia i polityka Józefa Piłsudskiego. Warszawa: 1988. ISBN 83-209-0601-6.
- Tomasz Serwatka: Józef Piłsudski a Niemcy. Wrocław: 1997. ISBN 83-7095-023-X.
- Stanisław Sierpowski: Piłsudski w Genewie: dyplomatyczne spory o Wilno w roku 1927. Poznań: 1990. ISBN 83-85003-34-7.
- Włodzimierz Suleja: Józef Piłsudski. Wrocław–Warszawa–Kraków: 2005. ISBN 83-04-04706-3.
- Tadeusz Smoliński: Rządy Józefa Piłsudskiego w latach 1926–1935: studium prawne. Poznań: 1985.
- Piotr Stawecki: Wojsko Marszałka Józefa Piłsudskiego 12 V 1926 – 12 V 1935. Warszawa: 2004. ISBN 83-7399-078-X.
- Ryszard Świętek: Lodowa ściana: Sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904–1918. Kraków: 1998. ISBN 83-85222-58-8.
- Bohdan Urbankowski: Filozofia czynu: Światopogląd Józefa Piłsudskiego. Warszawa: 1988. ISBN 83-00-02443-3.
- Zbigniew Wójcik: Józef Piłsudski (1867–1935): Biografia. Warszawa: 2006. ISBN 83-7399-165-4.
- Zbigniew Wójcik: Rola Józefa Piłsudskiego w odzyskaniu niepodległości Polski. Kraków: 1988.
- Zygmunt Zygmuntowicz (oprac.): Józef Piłsudski o sobie: Z pism, rozkazów i przemówień komendanta. Warszawa: 1989. ISBN 83-85028-73-0.
Linki zewnętrzne
- Strona poświęcona Józefowi Piłsudskiemu i czasom II Rzeczypospolitej
- Józef Piłsudski, Jak stałem się socjalistą?, 1903
- Instytut Piłsudskiego w Ameryce
- Józef Piłsudski: Bibuła
- Jan Rogowski: Dzieje Legjonów Polskich w zarysie
- Skazuję was na wielkość... Legenda Józefa Piłsudskiego
- Przemówienie Piłsudskiego na otwarcie Sejmu Ustawodawczego, 10 lutego 1919
- Siła i bezradność Piłsudskiego – wywiad z prof. Andrzejem Chojnowskim
- Piotr Wandycz: Przewrót demokratyczny
- Archiwum Józefa Piłsudskiego online w zbiorach Instytutu Piłsudskiego w Ameryce
Szablon:Szef Sztabu Generalnego WP
| Rodzina |
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Wydarzenia | |||||
| Organizacje |
| ||||
| Spuścizna piśmiennicza | |||||
| Inne |
| ||||
|
Szablon:Generalni Inspektorzy Sił Zbrojnych
- ↑ Od 30.XI 1942 jako minister obrony narodowej po zmianie nazwy ministerstwa.
| Zebranie ogólne |
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Organizacja | |||||
| Komisarze rządowi |
|
.svg)
| W dniu zaprzysiężenia |
|
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
- kursywa – ministrowie odwołani przed końcem istnienia rządu
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
- kursywa – ministrowie odwołani przed końcem istnienia rządu
| W dniu zaprzysiężenia |
|---|
- kursywa – ministrowie odwołani przed końcem istnienia rządu
Szablon:Legiony Polskie 1914-1918
| Z urzędu |
|
|---|---|
| Reprezentanci kół poselskich |
|
| Przedstawiciele rządu | |
| Niestali przedstawiciele wojska |
- pogrubienie – członkowie rady przez cały okres jej istnienia; kursywa – członkowie rady odwołani przed końcem jej istnienia
- ISNI: 0000000123206202, 0000000068458086
- VIAF: 46782964
- LCCN: n50011072
- GND: 118742574
- LIBRIS: mkz13t1546pr0mt
- BnF: 120671599
- SUDOC: 028939727
- NLA: 35423409
- NKC: jo20010091949
- RSL: 000054880
- BNE: XX1196333
- NTA: 070290385
- BIBSYS: 90247846
- CiNii: DA01629253
- Open Library: OL4279655A
- PLWABN: 9810592045005606
- NUKAT: n94001652
- J9U: 987007305854505171
- CANTIC: a11583423
- LNB: 000087428
- CONOR: 74554467
- LIH: LNB:V*20817;=BE
- RISM: people/50047679
- WorldCat: lccn-n50011072
- Artykuły na medal
- Józef Piłsudski
- Piłsudscy
- Autorzy objęci zapisem cenzury w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
- Członkowie Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych
- Członkowie Organizacji Bojowej PPS
- Członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej
- Członkowie Rady Obrony Państwa (1920)
- Członkowie Tymczasowej Rady Stanu
- Komendanci Główni Związku Strzeleckiego
- Członkowie Związku Sybiraków
- Członkowie Związku Walki Czynnej
- Doktorzy honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
- Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
- Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego
- Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Wileńskiego
- Działacze polskich organizacji niepodległościowych 1908-1918
- Filistrzy honoris causa polskich korporacji akademickich
- Honorowi obywatele Miasta Białegostoku
- Honorowi obywatele Gdyni
- Honorowi Obywatele Miasta Kalisza
- Honorowi Obywatele Kielc
- Honorowi Obywatele Miasta Krakowa
- Honorowi Obywatele Lwowa
- Honorowi obywatele Łodzi
- Honorowi obywatele Opoczna
- Honorowi obywatele Przemyśla
- Honorowi obywatele Radomia
- Honorowi obywatele Miasta Rzeszowa
- Honorowi Obywatele Miasta Sandomierza
- Honorowi Obywatele Sanoka
- Honorowi Obywatele Miasta Skierniewice
- Honorowi obywatele Miasta Torunia
- Honorowi Obywatele miasta stołecznego Warszawy
- Kawalerowie maltańscy
- Ludzie związani z Wilnem
- Ludzie związani z Druskienikami
- Marszałkowie Polski
- Ministrowie spraw wojskowych II Rzeczypospolitej
- Odznaczeni Czechosłowackim Krzyżem Walecznych 1914-1918
- Odznaczeni Gwiazdą Wytrwałości
- Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Virtuti Militari (II Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Krzyżem Niepodległości z Mieczami
- Odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (II Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Krzyżem Walecznych
- Odznaczeni Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Virtuti Militari (II Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej
- Odznaczeni Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari (II Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Médaille Militaire
- Odznaczeni Orderem Gwiazdy Karadziordzia
- Odznaczeni Orderem Orła Białego (II Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Orderem Świętego Aleksandra
- Odznaczeni Orderem Świętych Maurycego i Łazarza
- Odznaczeni Orderem Zabójcy Niedźwiedzia
- Odznaczeni Wojskowym Orderem Wieży i Miecza
- Odznaczeni Sabaudzkim Orderem Wojskowym
- Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (II Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Złotym Znakiem Związku Ochotniczych Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej
- Odznaczeni znakiem oficerskim tzw. "Parasolem"
- Pochowani w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie
- Polacy odznaczeni estońskim Krzyżem Wolności
- Polacy odznaczeni Legią Honorową
- Polacy odznaczeni Orderem Białej Róży
- Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Południa
- Polacy odznaczeni Orderem Krzyża z Orłem
- Polacy odznaczeni Orderem Leopolda (Belgia)
- Polacy odznaczeni Orderem Wschodzącego Słońca
- Polacy odznaczeni Orderem Żelaznej Korony
- Politycy Polskiej Partii Socjalistycznej
- Politycy sanacji
- Polscy dziennikarze prasowi
- Polscy historycy wojskowości
- Polscy korporanci
- Polscy zamachowcy
- Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim
- Premierzy II RP
- Szefowie Sztabu Generalnego Wojska Polskiego
- Uczestnicy wojny polsko-bolszewickiej
- Więźniowie Cytadeli Warszawskiej
- Żołnierze Legionów Polskich 1914-1918
- Urodzeni w 1867
- Zmarli w 1935