Język seto
| Obszar | Estonia | ||
|---|---|---|---|
| Pismo/alfabet | zmodyfikowane łacińskie | ||
| Klasyfikacja genetyczna | |||
| Kody języka | |||
| Glottolog | seto1241 | ||
| W Wikipedii | |||
| |||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||
Język seto – język zaliczany do podgrupy języków bałtycko-fińskich.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Setu to grupa etniczna licząca około 5000 osób zamieszkująca pogranicze południowo-wschodniej Estonii oraz okolice Pskowa w Rosji. W Estonii nie są uznawani za mniejszość etniczną, dlatego ich język jest uważany za dialekt języka estońskiego[1]. W Rosji natomiast znajdują się na liście rdzennych narodów Rosji[2]. O ile na przełomie XIX i XX wieku prowadzono badania i interesowano się kulturą Setu, to w okresie międzywojennym już w Republice Estońskiej poddawano ich estonizacji. O ile język ze względu na istnienie podobieństw łączy Setu z Estonią (ich język nie uległ jednak tak jak estoński wpływom fińskim i skandynawskim), to religia i tradycja łączy ich z Rosją. Należą oni do Estońskiego Kościoła Prawosławnego, który podlega patriarsze w Konstantynopolu Obecnie większość osób przyznających się do przynależności do Seto nie uczęszcza do kościoła, tymczasem religia i symbole religijne są ważne dla budowania tożsamości narodowej. Jedna z koncepcji zakłada, że początek chrystianizacji Seto przez rosyjską cerkiew prawosławną nastąpił w X–XIII wieku, a po wybudowaniu monastyru w Peczorze w XV wieku do kościoła należała już większość Seto. Religia stała się częścią codziennego życia. W tradycyjnym setuskim domu musiał być tzw. święty kąt ze świecą i świętą ikoną. Język seto zaczęto wprowadzać do liturgii na przełomie XVIII/XIX wieku[3][4][5].
Piśmiennictwo[edytuj | edytuj kod]
Język seto do początku XX wieku był językiem mówionym[6]. Ponieważ do 1918 roku tereny zamieszkiwane przez Seto należały do Rosji początkowo do transkrypcji języka seto była używana cyrylica. Obecnie jest używany alfabet estoński (łaciński). Na przełomie XIX i XX wieku pojawiły się pierwsze książki w języku seto, wydano m.in. 4 Ewangelie[1]. Nie zostały jednak opracowane zasady pisowni. Prace nad nimi trwały do końca XX wieku[5]. Obecnie język seto jest używany w mediach społecznościowych, dokumentach lokalnych, a w szkołach na terenie Meremäe, Misso, Mikitamäe są prowadzone zajęcia pozalekcyjne w tym języku[1]. Powstają też strony internetowe, a na portalu YouTube można posłuchać tradycyjnej muzyki, pieśni leelo, które zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[4].
Od 1995 r. wydawane jest także setuskojęzyczne czasopismo Setomaa[7].
W 2010 roku powstał Instytut Seto, który oprócz badań nad kulturą zajmuje się publikacją książek w języku seto[8]. Powstało również wydawnictwo Seto KIri. które publikuje książki, kalendarze[9] i inne wydawnictwa w języku seto[10]. Między innymi wydało: w 2017 roku Małego Księcia A. de Saint Exupéry’ego[11] i epos „Peko”[12] oraz w 2018 roku zbiór dokumentów Republiki Estońskiej w języku seto z Deklaracją Niepodległości i Konstytucją[13].
Pomocą w uczeniu dzieci języka i kultury jest wydany w 2011 roku elementarz Seto (Seto aabits). Powstał on dzięki wsparciu Programu Kulturalnego Setomaa i Fundacji Kultury Estonii[14]. Autorami są Aare Hõrn, Kauksi Ülle, Terje Lillmaa, Nele Reiman i Evar Riitsaar[15], a ilustracje wykonał pochodzący z Setomaa Toomas Kuusing[16].
Badania naukowe[edytuj | edytuj kod]
W latach 1904–1907 fiński folklorysta Jakob Hurt opublikował 3 tomy zebranych podczas podróży do Setomaa pieśni ludu Seto, którym nadał tytuł Setukeste laulud[17][18]. Na początku XX wieku badania terenowe prowadził Armas Otto Väisänen, który w latach 1912–1923 nie tylko zapisywał teksty, ale również nagrał je na gramofonie[19]. Jego rola w procesie zachowania dziedzictwa kulturowego Seto była kluczowa. Przez lata był to bowiem tylko język mówiony[20]. W latach 1998–2000 studenci i pracownicy Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, prowadzili w Setomaa badania terenowe skupione m.in. na języku setuskim i jego roli w podtrzymywaniu tradycji i tożsamości narodowej[21].
Film[edytuj | edytuj kod]
W 2008 roku powstał pierwszy film Taarka w języku seto. Opowiada on historię tytułowej Taarki, czyli Hilany Taarki i został zrealizowany na podstawie sztuki z 2004 roku w języku seto autorstwa Kauksi Ülle[22]. Reżyserem filmu był Ain Mäeots[23][24].
Pieśni leelo[edytuj | edytuj kod]
Seto długo byli niepiśmienni, a pamięć historyczno-społeczna zachowywana była dzięki tradycji mówionej[25]. Nie posyłali oni dzieci do szkół estońskich, które były luterańskie. Najbardziej archaiczną odmianę języka seto można usłyszeć w pieśniach leelo. W tej aliteracyjnej pieśni ludowej, chór powtarza słowa podawane przez improwizującego pieśniarza. Najlepsi z nich otrzymywali tytuł Matki pieśni Seto za wyśpiewanie 1000 do 2000 rymów. W 2009 roku pieśni zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[26][27].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Kadri Koreinik, The Seto language in Estonia:An Overview of a Language in Context [dostęp 2020-06-01].
- ↑ Об утверждении перечня коренных малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока Российской Федерации, www.raipon.info [dostęp 2020-06-01] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-20].
- ↑ Setu, Eesti.pl, 25 grudnia 2006 [dostęp 2020-06-01] (pol.).
- ↑ a b SETO – FOLKLOR W POLITYCE ESTOŃSKO-ROSYJSKIEGO POGRANICZA, Liberté!, 18 grudnia 2013 [dostęp 2020-06-01] (pol.).
- ↑ a b Andrew James Boulton, Split By a Border and Fading Fast: Estonia’s Unique Seto People, Deep Baltic, 12 grudnia 2015 [dostęp 2020-06-01] (ang.).
- ↑ Setomaa. Unique and Genuine., 2014, s. 52–53, ISBN 978-9949-9540-1-8 [dostęp 2020-06-01].
- ↑ Põlvamaa ajaleht Koit lõpetab juulist ilmumise, Lõuna-Eesti Postimees, 5 kwietnia 2019 [dostęp 2020-06-01] (est.).
- ↑ Seto Instituut [dostęp 2020-06-01] (est.).
- ↑ Meremäe valla 05. detsember – 11. detsember kokkuvõte, Meremäe vald, 12 grudnia 2016 [dostęp 2020-06-01] (est.).
- ↑ Seto Kiri, seto-kiri.business.site [dostęp 2020-06-01] (pol.).
- ↑ Rein Järvelill, Kirjastuselt SETO KIRI ilmus setokeelne Väike Prints, setoINFOselts, 30 września 2017 [dostęp 2020-06-01] (est.).
- ↑ Raamat on parim kingitus: ilmus illustreeritud ja kõvakaaneline seto rahvuseepos “Peko” [dostęp 2020-06-01] (est.).
- ↑ Rein Järvelill, Eesti Vabariigi põhiseadus seto keeles, setoINFOselts, 22 marca 2018 [dostęp 2020-06-01] (est.).
- ↑ Seto aabits, EST [dostęp 2020-06-01] (est.).
- ↑ Raamatukauplus. SA Seto Instituut [dostęp 2020-06-01] (ang.).
- ↑ Seto aabits jõudis koolidesse, Maaleht [dostęp 2020-06-01].
- ↑ Karri Toomeos-Orglaan, Kirillitsas kirja pandud seto jutuso’, „Mäetagused”, 70, 2018, s. 67–90, ISSN 1406-992X [dostęp 2020-06-01] (est.).
- ↑ Setukeste laulud I-III, www.folklore.ee [dostęp 2020-06-01].
- ↑ Armas Otto Väisänen, etno.net [dostęp 2020-06-01].
- ↑ Seto kultuur, www.visitsetomaa.ee [dostęp 2020-06-01] (est.).
- ↑ Paweł Ładykowski i inni, Chata estońska: Setu – etnokonfesyjna grupa pogranicza, Warszawa: Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, 2000.i inni
- ↑ Ülle Kauksi – Biography. Estonian Literature, www.estlit.ee [dostęp 2020-06-01].
- ↑ Taarka (2008) – Eesti filmi andmebaas, www.efis.ee [dostęp 2020-06-01].
- ↑ TAARKA., exitfilm.ee [dostęp 2020-06-01].
- ↑ Seto leelo, www.visitsetomaa.ee [dostęp 2020-06-01] (est.).
- ↑ UNESCO – Seto Leelo, Seto polyphonic singing tradition, ich.unesco.org [dostęp 2020-06-01] (ang.).
- ↑ Polski Komitet ds Unesco: Estonia, www.unesco.pl [dostęp 2020-06-01] (ang.).