Język turecki
| Obszar |
Europa, Azja | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
83 mln | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy |  Turcja Cypr Cypr Północnyjęzyk regionalny w Kosowie i Macedonii Północnej, uznawany za język mniejszościowy w Rumunii | ||||||
| Organ regulujący | Instytut Języka Tureckiego | ||||||
| UNESCO | 1 bezpieczny↗ | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | tr | ||||||
| ISO 639-2 | tur | ||||||
| ISO 639-3 | tur | ||||||
| IETF | tr | ||||||
| Glottolog | nucl1301 | ||||||
| Ethnologue | tur | ||||||
| GOST 7.75–97 | тур 693 | ||||||
| WALS | tur | ||||||
| SIL | TRK | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język turecki (tur. ⓘ, IPA: [ˈtyɾct͡ʃɛ], Türk dili) – język należący do grupy oguzyjskiej języków tureckich, ojczysty dla ponad 83 mln ludzi na całym świecie[1][2][3], co czyni go najpowszechniejszym ze swojej rodziny językowej. Turecki używany jest przede wszystkim w Turcji i na Cyprze Północnym, mniejsze skupiska mówiących znajdują się w Iraku, Grecji, Bułgarii, Macedonii Północnej, Kosowie, Albanii i w innych częściach Europy Wschodniej. Turecki jest używany także przez wielu imigrantów w Europie Zachodniej, zwłaszcza w Niemczech. Turecki dzieli się na wiele dialektów; za podstawę języka literackiego i standard uważany jest turecki stambulski[4][5].
Korzeni języka należy doszukiwać się w Azji Środkowej, skąd wywodzą się pierwsze zapisy po turecku, datowane na prawie 1300 lat wstecz. Na zachód zasięg języka osmańskotureckiego (odmiany tureckiego używanej jako język administracji i literatury Imperium Osmańskiego) rozszerzył się w momencie ekspansji terytorialnej kraju. W 1928, w wyniku jednej z reform Atatürka w czasach wczesnej Republiki Tureckiej, pismo osmańskie zastąpiono alfabetem łacińskim w konwencji francuskiej[6]. Obecnie standaryzację i dalsze reformy tureckiego prowadzi Instytut Języka Tureckiego.
Cechą wyróżniającą język turecki jest harmonia samogłoskowa i silna aglutynacyjność. Podstawowy szyk zdania to podmiot–dopełnienie–orzeczenie. Nie rozróżnia się klasy rzeczownikowej ani rodzaju gramatycznego. Istnieje silne rozgraniczenie w tytułowaniu osób („ty” – „wy”) oraz rozbudowany system wyrazów grzecznościowych. Turecki używa zaimków w drugiej osobie zależnie od stopnia zażyłości, grzeczności, dystansu społecznego albo wieku. Zaimek osobowy drugiej osoby liczby mnogiej i formy czasowników używane są także w odniesieniu do pojedynczej osoby celem okazania szacunku. Okazjonalnie można także zastosować w liczbie mnogiej zaimek drugiej osoby liczby mnogiej (sizler), aby okazać jeszcze większy dystans i szacunek.
Klasyfikacja
[edytuj | edytuj kod]
Turecki jest członkiem oguzyjskiej rodziny językowej, podgrupy języków tureckich. Pod wieloma względami pokrywa się z innymi językami oguzyjskimi, takimi jak azerski, turkmeński, kaszkajski, gagauski oraz bałkano-gagauski[7]. Rodzina języków tureckich zawiera około 30 języków używanych w Europie Wschodniej, Azji Środkowej i na Syberii. Według niektórych naukowców jest to podgrupa rodziny ałtajskiej[8], do której zalicza się między innymi także język mongolski oraz koreański. Około 40% użytkowników języka tureckiego to użytkownicy rodzimi, dla których jest on językiem ojczystym[2]. Cechy charakterystyczne tureckiego, takie jak harmonia samogłoskowa, aglutynacyjność i brak rodzaju gramatycznego są cechami uniwersalnymi pośród języków tureckich i ałtajskich[2].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Język turecki rozwijał się na terenie Anatolii od XI wieku, to jest od opanowania tych terenów przez plemiona tureckie pod wodzą Seldżuków.
- Etapy rozwoju języka tureckiego:
| Okres | Nazwa polska | Nazwa turecka |
|---|---|---|
| koniec XI w. – XIV w. | seldżucki (staroanatolijski, staroosmański) | Eski Anadolu Türkçesi = Eski Osmanlıca |
| koniec XIV w. – koniec XIX w. | osmański (osmańskoturecki) | Osmanlıca |
| od XX w. | współczesny turecki (turecki Turcji) | Türkiye Türkçesi = Öz Türkçe |
Od XIX wieku trwał proces dostosowywania języka pisanego do mówionego, oczyszczania go z zawiłych konstrukcji oraz słów pochodzących z arabskiego i perskiego. Poszukiwano przy tym słów rdzennie tureckich lub wykorzystywano zapożyczenia z języków zachodnioeuropejskich, między innymi z języka francuskiego. Proces ów, zwany „oczyszczaniem” (sadeleşme), przybrał na sile w latach 20. i 30. XX wieku, podczas rządów prezydenta Mustafy Kemala Atatürka.
Od 1928 język turecki zapisywany jest za pomocą alfabetu tureckiego, opartego na literach łacińskich. Alfabet turecki ma 29 liter.
Zarys fonetyki
[edytuj | edytuj kod]Współczesny język turecki posiada 29 głosek. Większość liter oznacza jedną, określoną głoskę, poza paroma wyjątkami[9]. Większość z nich jest podobna do polskich.
| Głoska | Oznaczenie w alfabecie IPA |
Polski odpowiednik / wymowa |
|---|---|---|
| a | a | polskie a |
| b | b | polskie b |
| c | d͡ʒ | wymowa między dż a dź |
| ç | t͡ʃ | wymowa między cz a ć |
| d | d | polskie d |
| e | e | polskie e |
| f | f | polskie f |
| g | g, ɟ | polskie g (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko) |
| ğ | j, ː | (tzw. „miękkie g” – yumuşak ge) po samogłoskach: a, ı, o, u oznacza iloczas, tzn. wydłużenie poprzedniej głoski; e, i, ö, ü wymawiane jest jak polskie j[10][wymaga weryfikacji?] |
| h | h | wymawiane jako krtaniowe h, jak w wyrazie hak |
| ı | ɯ | wymawiane podobnie do rosyjskiego ы, tylko bardziej tylne[11] |
| i | i | polskie i |
| j | ʒ | wymowa między ż a ź |
| k | k, c | polskie k (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko) |
| l | ɫ, l | polskie l (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko) |
| m | m | polskie m |
| n | n | polskie n |
| o | o | polskie o |
| ö | œ | wymawiane jak e przy wargach ułożonych jak przy wymowie polskiego o |
| p | p | polskie p |
| r | ɾ | podobne do polskiego r |
| s | s | polskie s |
| ş | ʃ | wymowa między sz a ś |
| t | t | polskie t |
| u | u | polskie u |
| ü | y | wymawiane jako y przy wargach ułożonych jak przy wymowie u |
| v | v | polskie w |
| y | j | polskie j |
| z | z | polskie z |
Cyrkumfleks nad samogłoskami a, u (â, û) oznacza długość tych samogłosek i jednocześnie zmiękczenie wymowy poprzedzającej spółgłoski, np. kâr [kʲaːr] 'zysk'; î zaś oznacza długą samogłoskę, np. resmî [rɛsˈmiː] 'oficjalny', dinî [diˈniː] 'religijny'. Samogłoska i nie zmiękcza poprzedzającej ją spółgłoski s (jak w pol. sinus)[12].
Znak apostrofu ’ wskazuje granicę między nazwą własną a sufiksem, który jest do niej dołączony, np. İstanbul'da 'w Stambule', TRT'de 'w TRT (turecka telewizja)'[13].
W języku tureckim akcent pada z reguły na ostatnią sylabę.
Gramatyka
[edytuj | edytuj kod]Liczebniki
[edytuj | edytuj kod]| Lp | Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy |
|---|---|---|
| 0 | sıfır | (brak) |
| 1 | bir | birinci |
| 2 | iki | ikinci |
| 3 | üç | üçüncü |
| 4 | dört | dördüncü |
| 5 | beş | beşinci |
| 6 | altı | altıncı |
| 7 | yedi | yedinci |
| 8 | sekiz | sekizinci |
| 9 | dokuz | dokuzuncu |
| 10 | on | onuncu |
| 11 | on bir | on birinci |
| 20 | yirmi | yirminci |
| 30 | otuz | otuzuncu |
| 40 | kırk | kırkıncı |
| 50 | elli | ellinci |
| 60 | altmış | altmışıncı |
| 70 | yetmiş | yetmişinci |
| 80 | seksen | sekseninci |
| 90 | doksan | doksanıncı |
| 100 | yüz | yüzüncü |
| 200 | iki yüz | iki yüzüncü |
| 1000 | bin | bininci |
| 10000 | on bin | on bininci |
Miesiące
[edytuj | edytuj kod]| Polski | Turecki |
|---|---|
| styczeń | Ocak |
| luty | Şubat |
| marzec | Mart |
| kwiecień | Nisan |
| maj | Mayıs |
| czerwiec | Haziran |
| lipiec | Temmuz |
| sierpień | Ağustos |
| wrzesień | Eylül |
| październik | Ekim |
| listopad | Kasım |
| grudzień | Aralık |
Dni tygodnia
[edytuj | edytuj kod]| Polski | Turecki |
|---|---|
| poniedziałek | pazartesi |
| wtorek | salı |
| środa | çarşamba |
| czwartek | perşembe |
| piątek | cuma |
| sobota | cumartesi |
| niedziela | pazar |
Święta religijne i państwowe
[edytuj | edytuj kod]| Polski | Turecki |
|---|---|
| Wszystkich Świętych | Azizler Günü |
| Święto Wniebowstąpienia | Miraç Kandili |
| Wigilia Bożego Narodzenia | Noel Arifesi |
| Boże Narodzenie | Noel Günü |
| Wielkanoc | Paskalya |
| Poniedziałek Wielkanocny | Paskalya Pazartesi |
| Wielki Piątek | Mübarek Cuma Günü |
| wielki post | Büyük Perhiz |
| Niedziela Palmowa | Palmiye Pazarı |
| Nowy Rok | Yılbaşı |
| Ramadan | Ramazan |
| Święto Ofiary | Kurban Bayramı |
| Święta Noc | Kandil Gecesi |
| Święto Republiki | Cumhuriyet Bayramı |
| Dzień zwycięstwa | Zafer Bayramı |
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Komisja Europejska: Special Eurobarometer 243: Europeans and their Languages. Europa, 2010-02-14.
- ↑ a b c Kenneth Katzner: Languages of the World, Third Edition. Routledge, przedruk z Taylor & Francis Books Ltd.. ISBN 978-0415250047.
- ↑ Turkish Language Program. newlll.syr.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-23)]., Uniwersytet w Syracuse
- ↑ Geoffrey Lewis, The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success, Oxford University Press, 2002, str. 26
- ↑ Corpus analysis and variation in ... – Yuji Kawaguchi, Makoto Minegishi, Jacques Durand – Google Books. Books.google.com. [dostęp 2011-11-03].
- ↑ Hanioglu, Sükrü (2011). Atatürk: An Intellectual Biography. Princeton University Press. p. 153.
- ↑ Language Materials Project: Turkish. Międzynarodowy Instytut UCLA, Centrum Języków Świata, luty 2007. [dostęp 2007-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-11)].
- ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.): Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees – Altaic. 2005. [dostęp 2007-03-18].
- ↑ Stachowski 2007 ↓, s. 5.
- ↑ Asli Goksel, Celia Kerslake, Turkish: A Comprehensive Grammar, Routledge, 2005, s. 7-8, ISBN 0-415-11494-2.
- ↑ Stachowski 2007 ↓, s. 6.
- ↑ Türk Dil Kurumu – Düzeltme İşareti [online], web.archive.org [dostęp 2023-01-23] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-21] (tur.).
- ↑ Stachowski 2007 ↓, s. 14.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Marek Stachowski, Gramatyka języka tureckiego w zarysie, Kraków 2007.
- B. Podolak, P. Nykiel: Kieszonkowy słownik turecko-polski polsko-turecki, Kraków 2008.