Języki kreolskie
Języki kreolskie[1] (fr. créole, od port. crioulo lub hiszp. criollo)[2] – ogólne określenie niepowiązanych ze sobą języków etnicznych rozwiniętych zazwyczaj na bazie języków europejskich kolonistów (głównie angielskiego, francuskiego, portugalskiego, hiszpańskiego czy niderlandzkiego) z dużym dodatkiem elementów przejętych z języków ludności tubylczej. Języki kreolskie powstawały m.in. w okresie handlu niewolnikami, gdy sprowadzani z Afryki do Ameryki niewolnicy, wywodzący się z różnych grup etnicznych, komunikowali się z plantatorami oraz między sobą przy użyciu uproszczonych form języków europejskich[3].
Kształtują się jako konsekwencja niepełnego opanowania języka[4]. Według często przytaczanej propozycji są to języki pidżynowe, które przeszły proces natywizacji (zostały przyjęte przez pewną grupę ludności jako język ojczysty)[5][6], choć część lingwistów (np. Salikoko Mufwene[7]) uznaje, że do kształtowania się języków kreolskich i pidżynowych może dochodzić w różnych okolicznościach społecznych. Języki kreolskie, w odróżnieniu od pidżynów, mają dobrze rozwinięte słownictwo i strukturę gramatyczną[8]. Języki kreolskie bywają wyróżniane zarówno na podstawie kryterium struktury językowej, jak i na podstawie kontekstu społeczno-historycznego, w którym powstają[9].
Wzrost zainteresowania językami kreolskimi nastąpił w latach 60. XX w.; wcześniej nie były przedmiotem bliższych badań, jako języki o niższym statusie społecznym[10]. Do lat 70. XX w. powszechnie zakładano, że języki kreolskie to pidżyny, które stały się językiem ojczystym jakiejś społeczności[11]. W wąskim ujęciu socjokulturowym języki kreolskie to przede wszystkim takie języki, które powstały w oparciu o języki narodów europejskich, wskutek ekspansji państw zachodnich i kontaktów Europejczyków z ludnością tubylczą. Niekiedy jednak mianem tym określa się różnego rodzaju uproszczone języki handlowe, które zostały przyjęte jako języki ojczyste (w tym np. kontaktowe odmiany malajskiego ze wschodniej Indonezji)[12]. Zasadność odnoszenia tego terminu do wschodnich odmian malajskiego, o niejasnej proweniencji historycznej, budzi wątpliwości[13]. Wyróżnia się też języki kreolskie na bazie innych języków nieeuropejskich, np. swahili, japońskiego czy języków chińskich. W szerszym ujęciu zjawisko kreolizacji języków jest prawdopodobnie częstsze niż to się zakłada w tradycyjnych teoriach lingwistycznych. Pojawiają się bowiem dyskusje na temat kreolizacji w antycznej grece, która powstała na bazie przedindoeuropejskiego substratu oraz mowy indoeuropejskich przybyszów.
Śródziemnomorska lingua franca nie jest zaliczana do języków kreolskich, ponieważ nie istniało społeczeństwo, które uznawałoby ten język za swój język rodzimy (był jedynie środkiem kontaktów handlowych)[3]. W szerokim znaczeniu lingua franca to każdy język używany między osobami, które nie mają wspólnego języka ojczystego[14][15]. Również język kreolski może służyć jako lingua franca, będąc językiem prymarnym dla dużej części społeczeństwa, a jednocześnie językiem drugim dla użytkowników innych języków[16]. Języki wykazujące pewne cechy kreolskie, ale niewywodzące się z pidżynów, określane są mianem kreoloidów[17]. Przykładem kreoloidu jest niska forma angielszczyzny singapurskiej (singlish)[18]. Językami kreolskimi zajmuje się subdyscyplina językoznawstwa – kreolingwistyka[19]. Odrębnym typem języków kontaktowych są języki mieszane, odróżniane od pidżynowych i kreolskich[20].
Ze względu na długą historię stygmatyzacji języków kontaktowych wiele z nich nie posiada statusu języka urzędowego, niezależnie od liczby użytkowników czy znaczenia komunikacyjnego. W dodatku nie wszystkie mają swoją postać standardową oraz ogólnie przyjęty system pisma, w przeciwieństwie do dobrze skodyfikowanych języków kolonialnych. W wielu krajach, gdzie występują języki kreolskie, funkcję języka urzędowego pełni język kolonizatorów. Przykładowo na Jamajce językiem urzędowym jest angielski, mimo że w powszechnym użyciu jest także jamajski (często spotyka się dwujęzyczność), a na Wyspach Świętego Tomasza i Książęcej w roli języka oficjalnego występuje tylko portugalski, mimo że szeroko znany wśród społeczeństwa jest język santome. Istnieją jednak kraje, w których języki kreolskie mają status urzędowych, obok języków kolonialnych. W Papui-Nowej Gwinei status ten posiadają angielski oraz dwa miejscowe języki kontaktowe: tok pisin i hiri motu. W Vanuatu język bislama służy jako jeden z trzech języków urzędowych, obok angielskiego i francuskiego. W Republice Środkowoafrykańskiej język sango ma taki sam status jak francuski. Na Seszelach język kreolski seszelski ma status urzędowy od 1978 roku, obok angielskiego i francuskiego. Kreolski haitański funkcjonuje jako język urzędowy Haiti od 1987 roku, razem z francuskim[21].
Wybrane języki kreolskie
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Krystyna Damm, Aldona Mikusińska (red.), Ludy i języki świata, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000 (PWN Leksykon), s. 120, ISBN 83-01-13070-9, OCLC 830240260 (pol.).
- ↑ Velupillai 2015 ↓, s. 44.
- ↑ a b Witold Mańczak, Języki romańskie, [w:] Leszek Bednarczuk (red.), Języki indoeuropejskie, t. 2, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 571–644, ISBN 83-01-05763-7, OCLC 1150622633, patrz s. 639–640.
- ↑ David Gil, The Mekong-Mamberamo linguistic area, [w:] N.J. Enfield, Bernard Comrie (red.), Languages of Mainland Southeast Asia: The State of the Art, Berlin–München–Boston: Walter de Gruyter, 2015 (Pacific Linguistics 649), s. 266–355, DOI: 10.1515/9781501501685-008, ISBN 978-1-5015-0168-5, OCLC 909907686 (ang.), patrz s. 334.
- ↑ Jozef Mistrík i inni, Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993, s. 251, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
- ↑ James T. Collins, Ambonese Malay and Creolization Theory, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, Kementerian Pelajaran, Malaysia, 1980, s. 12, OCLC 977677021, Cytat: [...] it has been proposed that creoles are pidgin languages which have undergone expansion due to their becoming the mother tongues of certain populations. (ang.).
- ↑ Salikoko Mufwene: Pidgin and Creole Languages. Humanities.uchicago.edu. [dostęp 2010-04-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-03)]. (ang.).
- ↑ Peter Mühlhäusler, Overview of the pidgin and creole languages of Australia, [w:] Suzanne Romaine (red.), Language in Australia, Cambridge: Cambridge University Press, 1991, s. 159–173, DOI: 10.1017/CBO9780511620881.011, ISBN 978-0-511-62088-1, ISBN 978-0-521-33983-4, OCLC 776966869 [dostęp 2021-08-10] (ang.), patrz s. 160.
- ↑ Velupillai 2015 ↓, s. 43.
- ↑ Knapik i Chruszczewski 2023 ↓, s. 71.
- ↑ Slomanson 2024 ↓, s. 238.
- ↑ Hein Steinhauer, Malay in east Indonesia: the case of Larantuka (Flores), [w:] Hein Steinhauer (red.), Papers in Austronesian Linguistics No. 1, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1991 (Pacific Linguistics A-81), s. 177–195, DOI: 10.15144/PL-A81.177, ISBN 0-85883-402-2, OCLC 646958819 [dostęp 2023-01-06] (ang.), patrz s. 178.
- ↑ Slomanson 2024 ↓, s. 242.
- ↑ Carol Myers Scotton, Learning lingua francas and socioeconomic integration, [w:] Robert L. Cooper (red.), Language Spread: Studies in Diffusion and Social Change, Bloomington: Indiana University Press in cooperation with the Center for Applied Linguistics, 1982, s. 63–94, ISBN 0-253-32000-3, OCLC 1523893763 [dostęp 2025-06-28] (ang.), patrz s. 67.
- ↑ Knapik i Chruszczewski 2023 ↓, s. 109.
- ↑ Max K. Adler, Pidgins, Creoles and Lingua Francas: A Sociolinguistic Study, Hamburg: Helmut Buske Verlag, 1977, s. 101, ISBN 3-87118-282-6, OCLC 3605544 (ang.).
- ↑ Jan Pokorný, Lingvistická antropologie: jazyk, mysl a kultura, Praha: Grada Publishing, 2009, s. 137, ISBN 978-80-247-6987-5 (cz.).
- ↑ Marcin Walczyński, Creoloids and the Typology of Contact Languages, „Anglica Wratislaviensia”, 46, 2008, s. 149–157 (ang.).
- ↑ Knapik i Chruszczewski 2023 ↓, s. 64.
- ↑ Velupillai 2015 ↓, s. 68–97.
- ↑ Velupillai 2015 ↓, s. 253.
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Unserdeutsch, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), (Creole), Malay-based, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-12-10] (ang.).
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Gorap, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ Gorap. Endangered Languages Project. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-04)]. (ang.).
- ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, North Moluccan, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [zarchiwizowane z adresu 2016-04-02] (ang.).
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Kupang, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Larantuka, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Papuan, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 21, Dallas: SIL International, 2018 [zarchiwizowane z adresu 2019-04-19] (ang.).
- ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Sri Lankan Creole Malay, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 19, Dallas: SIL International, 2016 [zarchiwizowane z adresu 2016-05-11] (ang.).
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Cocos Islands, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-05] (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]
- Atlas języków. Pochodzenie i rozwój języków świata, Bernard Comrie (red.) i inni, Poznań: Atena, 1998, ISBN 83-85414-31-2, OCLC 749229608.
- Aleksandra R. Knapik, Piotr P. Chruszczewski, Kreolingwistyka w zarysie: Językowo-kulturowe mechanizmy przetrwania, rozwoju i dezintegracji, San Diego: Æ Academic Publishing, 2023 (Beyond Language 8), ISBN 978-1-68346-166-1, ISBN 978-1-68346-169-2, OCLC 1356757256 [dostęp 2024-10-12] (pol. • ang.).
- Peter Slomanson, Malayo-Polynesian contact languages in Southeast Asia and the creole controversy, [w:] K. Alexander Adelaar, Antoinette Schapper (red.), The Oxford Guide to the Malayo-Polynesian Languages of Southeast Asia, Oxford: Oxford University Press, 2024, s. 237–250, DOI: 10.1093/oso/9780198807353.003.0018, ISBN 978-0-19-880735-3, ISBN 978-0-19-253426-2, OCLC 1449546728 (ang.).
- Viveka Velupillai, Pidgins, Creoles and Mixed Languages: An Introduction, Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing, 2015 (Creole Language Library 48), DOI: 10.1075/cll.48, ISBN 978-90-272-6884-6, OCLC 900333013 (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Creole. [w:] Ethnologue: Languages of the World [on-line]. [dostęp 2023-04-15]. (ang.).