Jakub Parkoszowic
| ||
| Data i miejsce urodzenia | ||
|---|---|---|
| Data śmierci |
między 4 września a 9 września 1452 | |
| rektor Akademii Krakowskiej | ||
| Okres sprawowania |
1439-1440 | |
| Wyznanie | ||
| Kościół | ||
Jakub Parkoszowic, inne formy nazwiska: Jakub Parkosz, Jakub Parkosz z Żórawicy, Jacobus Parcossius, Parkosch de Żorawicze, Parkossius (ur. w Żurawicy, zm. między 4 września a 9 września 1452[1]) – szlachcic herbu Godziemba, polski językoznawca, gramatyk i autor pierwszego traktatu o ortografii polskiej z ok. 1440 r., profesor i rektor Akademii Krakowskiej, kanonik krakowski. Należał do grona najważniejszych przedstawicieli polskiego środowiska intelektualnego wieku XV.
Życiorys
Syn Jakuba, dziedzica Żórawic pod Sandomierzem. W 1421 został immatrykulowany na wydziale artium Akademii Krakowskiej, gdzie wkrótce (1422) został bakałarzem, następnie, w 1427 został magistrem. Studiował także prawo kanoniczne, a około roku 1433 został doktorem dekretów. Łącznie, w latach 1439-1441 był 4-krotnie rektorem Akademii Krakowskiej. Był wzmiankowany jako proboszcz kościoła na Skałce od roku 1439, natomiast jako kanonik kapituły krakowskiej od 1449. Zmarł około roku 1455.
Twórczość
Traktat o ortografii polskiej
Głównym celem Jakuba Parkoszowica było, wzorem Jana Husa, przystosowanie alfabetu łacińskiego do oznaczania w piśmie głosek polskiego języka. Swoje przemyślenia zawarł w Traktacie o ortografii polskiej. Sam traktat w rzeczywistości nie ma tytułu, zachował się w kopii wykonanej w latach 1460-1470 przez skryptora o nazwisku Warzykowski (rękopis Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 1961[2]).
Najwięcej miejsca w swoim dziele Parkoszowic poświęcił ustaleniu dostatecznej liczby odrębnych liter alfabetu dla głosek występujących w języku polskim. Odróżnia on graficznie spółgłoski miękkie od twardych oraz samogłoski długie od krótkich. Informacje o fonetyce samogłosek zawarte w traktacie pozwalają stwierdzić, że iloczas był żywą kategorią fonologiczną jeszcze w połowie wieku XV. Dzięki Parkoszowicowi wiemy, że opozycja samogłoska długa:samogłoska krótka różnicowała znaczenia wyrazów, o czym pisze w traktacie: "wszystkie samogłoski wymawiają się albo długo, albo wyraźnie krótko, z której to długości albo krótkości powstaje rozmaite znaczenie wyrazów". Dla przykładu długie samogłoski miały być zapisywane: „aa”, „ee” itd. Polskim spółgłoskom miały odpowiadać niekiedy dwie lub nawet trzy litery, np: „ch”, „dz”, „ff” itd. Natomiast odróżnienie głosek twardych od miękkich powinno się, według autora traktatu, opierać na stosowaniu nowych znaków graficznych, np: „b” twarde miało mieć kwadratowy brzuszek, a nie okrągły jak to, które znamy. Parkoszowic nie wprowadził znaków diakrytycznych pozostawiając tylko wcześniejsze „y” oraz „i”. Zasób łacińskich liter odpowiadających samogłoskom powiększył o znak „Ø”, zaznaczając jednak, że niektóre wyrazy można pisać inaczej, np: zamiast „ranka” = „ręka”[3].
Zasady, wyłożone uczenie w języku łacińskim, Parkoszowic podsumował w krótkim polskim wierszu, wtopionym w zakończenie traktatu:
Kto chce pisać doskonale
Język polski i też prawie
Umiej obiecad{ł)o moje,
Którem tak napisał tobie [...]
Po wierszu następuje wykaz wszystkich liter alfabetu oraz proponowane warianty pisowni. Traktat został poprzedzony anonimową przedmową, stanowiącą bezcenny dokument świadomej walki o równouprawnienie języka narodowego z łaciną. W przedmowie po raz pierwszy w polszczyźnie pojawia się pojęcie błędu językowego[4].
Zawarte w dziele propozycje ortograficzne, jak np. odrębne kształty liter na oznaczenie spółgłosek miękkich i twardych, nie zostały wprowadzone ze względu na znaczne odbieganie od przyjętej praktyki oraz nieprzejrzystość i zawiłość proponowanych zasad. System ortograficzny Parkoszowica nie przyjął się w praktyce, a na dodatek jego koncepcje teoretyczne nie znalazły kontynuatorów. Druga znana rozprawa z zakresu ortografii polskiej ukazała się dopiero na początku XVI w.
Wydania
Traktat-projekt ustalenia grafiki polskiej (składa się z prozaicznej rozprawy łacińskiej i wiersza polskiego, liczącego 34 ośmiozgłoskowce rymowane parami), powst. ok. 1440, wydał J. S. Bandtke pt. Antiquissimus de ortographia polonica libellus, Poznań 1830 (edycja niedokładna); wyd. krytyczne J. Łoś "Jakuba, syna Parkoszowego, traktat o ortografii polskiej", Materiały i Prace Komisji Językowej AU, t. 2 (1907) i odb.; fragm. wraz z przekł. polskim podał T. Lehr-Spławiński Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa 1947; także wyd. 2 Warszawa 1951; wiersz polski przedr.: W. A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 dod., Warszawa 1852, s. 96-97; J. Łoś "Najdawniejszy traktat o ortografii polskiej", Język Polski 1913, zeszyt 2; W. Taszycki "Najdawniejsze zabytki języka polskiego", Kraków 1927, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 104; także wyd. 2 Wrocław 1949; także wyd. 3 Wrocław 1951; S. Vrtel-Wierczyński "Średniowieczna polska poezja świecka", Kraków 1927, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 60; także wyd. 2 Wrocław 1949; także wyd. 3 Wrocław 1952 (w pisowni zmodernizowanej); M. Dłuska Studia z historii i teorii wersyfikacji polskiej, t. 1, Kraków 1948, s. 97-98; podobiznę wiersza podał W. A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 dod., Warszawa 1852, s. 96-97; rękopis Biblioteka Jagiellońska nr 1961, (traktat poprzedza przedmowa nieznanego autora współczesnego Parkoszowi, odznaczająca się erudycją humanistyczną; przekł. polski ogł. J. Łoś "Dawne głosy o języku polskim", Język Polski 1913, zeszyt 3; przedr. W. Taszycki "Obrońcy języka polskiego. Wiek XV-XVIII", Wrocław 1953, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 146[5].
Dzieła
Przypisy
- ↑ "Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego 1364-1780" tom 1 wyd. 2015 s.96-97
- ↑ Zobacz starodruki ze skarbca Biblioteki Jagiellońskiej RMF 24, 18 marca 2017
- ↑ Michałowska 2000 ↓, s. 334.
- ↑ M. Bugajski, Od Słoty do Górnickiego [w:] Rozprawy o historii języka polskiego, red. nauk. S. Borawski, Zielona Góra 2005, s. 78.
- ↑ Pollak 1965 ↓, s. 87-88.
Bibliografia
- Teresa Michałowska: Średniowiecze. Wyd. szóste. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 83-01-12851-8.
- Pollak, Roman. Oprac., Witczak, Tadeusz, Maniewska, Danuta, Cybertowicz, Józef: Bibliografia literatury polskiej "Nowy Korbut". Cz. 3: Piśmiennictwo staropolskie: hasła osobowe N-Ż. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965. [dostęp 2017-08-12].
Linki zewnętrzne
- Jakub Parkoszowic, Obiecado. [dostęp 15 listopada 2018].
- Krótka biografia na stronach Starostwa Powiatowego w Sandomierzu