Jan Raszka (rzeźbiarz)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jan Raszka
Ilustracja
Jan Raszka w swojej pracowni w Krakowie w 1932 roku
Data i miejsce urodzenia

2 maja 1871
Ropica

Data i miejsce śmierci

23 listopada 1945
Kraków

Narodowość

Polak

Dziedzina sztuki

rzeźba, medalierstwo, malarstwo, rysunek

Epoka

secesja, art déco

Ważne dzieła
Odznaczenia
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Zasługi (II RP) Medal Niepodległości Oficer Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja)
Krzyż Legionowy Krzyż Pamiątkowy za Obronę Śląska Cieszyńskiego Medal Pamiątkowy za Obronę Śląska Cieszyńskiego
Multimedia w Wikimedia Commons

Jan Florian[1] Raszka (ur. 2 maja 1871 w Ropicy, zm. 23 listopada 1945 w Krakowie) − polski rzeźbiarz, grawer, medalier, malarz, profesor i pedagog akademicki pochodzący ze Śląska Cieszyńskiego[1]. Tworzył pod wpływem modernizmu – secesji oraz art déco.

"Czwórka legionowa" czterech polskich żołnierzy, symbolizujących Królestwo Polskie, Małopolskę, Śląsk i Wielkopolskę najbardziej znana rzeźba Jana Raszki (1917)
Pomnik Mieszka I – przedstawiający postać Mieszka cieszyńskiego
Zachowany budynek krakowskiej pracowni artysty w podwórku kamienicy przy ul. Zbrojów 3
„Rzeźba hutników” przed gmachem krakowskiej AGH rekonstrukcja zniszczonej rzeźby Jana Raszki wykonana przez Jana Sieka i Bogusza Salwińskiego
Alegoryczna „rzeźba górników” w wejściu do AGH rekonstrukcja z 1970 roku
Odtworzona w 2005 roku Nike cieszyńska z 1931 roku upamiętniająca Legion Śląski

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Urodził się w Ropicy (znajdującej się w części Śląska Cieszyńskiego, nazwanej później Zaolziem) w biednej, wielodzietnej rodzinie ewangelickiej. Był synem Jana Raszki, dróżnika kolejowego, i Marii z domu Kisza. Ukończył ludową szkołę w Pudłowie (obecnie część Bogumina). W 1892 roku zdał maturę w niemieckojęzycznym, państwowym gimnazjum w Cieszynie, gdzie wstąpił do polskiej tajnej organizacji uczniowskiej „Jedność”. Dwa lata później współzakładał Stowarzyszenie Akademików Polskich na Śląsku Cieszyńskim „Znicz”[2].

Po ukończeniu szkoły średniej, zgodnie ze swoimi artystycznymi zainteresowaniami, zapisał się na Akademię Sztuk Pięknych w Wiedniu. Przez 5 lat studiował malarstwo i rzeźbę pod kierunkiem Juliusa Victora Bergera, Siegmunda L’Allemanda, Augusta Eisenmengera, Edmunda von Hellmera i Caspara von Zumbuscha[3]. Z okresu wiedeńskiego pochodzi konny portret cesarza Franciszka Józefa I[3][4].

W 1900 roku wygrał konkurs ogłoszony przez Artura Kruppa, właściciela firmy wyrobów metalowych w Berndorf, z okazji wystawy paryskiej, na model brązowej grupy przedstawiającej kończący się i nadchodzący wiek. Nagroda wynosiła 5000 koron. Jego praca „Wiek XIX i XX” miała podkreślić znaczenie pary i elektryczności w obu stuleciach. XIX wiek symbolizowała postać robotnika, którego prawa dłoń, trzymająca młot, opierała się na skrzydlatym kole – symbolu komunikacji i handlu. Elektryczność uosabiał młodzieniec, który zapalał cztery płomienie, wykwitające z liliowych kielichów osadzonych na gałęzi, zakreślającej łuk nad ciałem kobiety. Cokół oplata wąż, symbol wieczności[5]

W 1902 roku przeniósł się do Krakowa, gdzie został zatrudniony przy pracach restauracyjnych na Wawelu, równocześnie zostając wykładowcą rysunku i rzeźby na Wydziale Przemysłu Artystycznego w Wyższej Szkole Przemysłowej w Krakowie[a]. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej podczas pobytu w mieście poznał Józefa Piłsudskiego oraz innych polskich działaczy niepodległościowych, związanych z różnymi środowiskami, w tym z późniejszą Polską Organizacją Wojskową[2].

W 1914 roku jako ochotnik zaciągnął się w Cieszynie do Legionu Śląskiego, który wziął udział w I wojnie światowej w ramach Legionu Wschodniego, a następnie Legionów Polskich. Raszka od 1916 roku służył w II Brygadzie Legionów, dowodzonej przez gen. Józefa Hallera. 10 sierpnia 1917 roku rozpoczął służbę w krakowskim Archiwum Legionów Polskich jako chorąży tytularny, był również znany jako rzeźbiarz wojenny. Od 1 października 1917 roku piastował stanowisko referenta do spraw opieki nad grobami legionistów. W tym okresie zaprojektował m.in. legionowe medale oraz odznaki patriotyczne, z których dochód przeznaczano na finansowanie Legionów. Poznał wówczas m.in. Bolesława Roję czy Kazimierza Sosnkowskiego, którym wykonał studia portretowe[2].

Po I wojnie światowej powrócił do Wyższej Szkoły Przemysłowej (WSP) w Krakowie. W roku 1921 doprowadził do wyodrębnienia z WSP Państwowej Szkoły Przemysłu Artystycznego i do roku 1931 był dyrektorem tej instytucji. Od 1919 roku pełnił funkcję prezesa Związku Plastyków w Krakowie. W 1921 roku był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy Sztuki "Rodzina"[4]. Przed 1923 był prezesem honorowym Związku Polskich Artystów Plastyków w Krakowie[6].

W drugiej połowie 1931 roku, w wieku lat 60, odszedł na emeryturę. Oprócz sztuki pasjonował się również techniką. Był członkiem Krakowskiego Towarzystwa Techników. W ramach hobby majsterkował w swojej pracowni rzeźbiarskiej w podwórku kamienicy przy ul. Zbrojów 3, patentując nawet niektóre swoje pomysły[2].

Pod koniec życia napisał pamiętniki, które przez wiele lat pozostały w rękopisie. Opracowane zostały one przez Joannę Walaszek i po raz pierwszy opublikowane w 2005 roku przez Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika Legionistów Śląskich w Cieszynie[2].

W czasie II wojny światowej tworzył już tylko amatorsko. Zmarł wkrótce po jej zakończeniu 23 listopada 1945 roku w Krakowie, gdzie pochowano go na cmentarzu Rakowickim (kwatera LI-wsch-4)[7][8]. Znajduje się na nim również kamienna kopia znanego pomnika Jana Raszki - „Czynu Legionowego”, którą w 1927 roku wykonał Wacław Boratyński. Umieszczono ją w kwaterze żołnierzy Legionów Polskich poległych w czasie I wojny światowej[9].

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

Pomniki[edytuj | edytuj kod]

Pomnik ku czci poległych w obronie Śląska Cieszyńskiego 1918-1920 w Skoczowie

Tworzył dzieła klasyczne pozostając jednak pod dużym wpływem modernizmu: początkowo stylu secesyjnego, a później art déco, które na kilkadziesiąt lat zdominowały sztukę w końcu XIX i początkach XX wieku. Jako artysta rzeźbiarz Jan Raszka znany jest głównie z pomników, zwłaszcza poświęconych poległym żołnierzom z czasów I wojny światowej. Był autorem wielu rzeźb i monumentów, które stanęły w przestrzeni publicznej w okresie II RP. Po wybuchu II wojny światowej wszystkie zewnętrzne płaskorzeźby i pomniki Raszki zostały zburzone przez Niemców. W latach 1920–1939 powstały następujące dzieła[9]:

  • Pomnik wolności w Dziedzicach, postawiony w 1924 roku ze składek społecznych. Został zniszczony w 1939 roku przez Niemców i pozostał nieodbudowany w okresie PRL z przyczyn politycznych. Obecnie w jego miejscu znajduje się jedynie pamiątkowa tablica[8][10]. Od upadku komunizmu w 1990 roku trwają dyskusje o jego odbudowie[11].
  • Popiersie prezydenta do pomnika Gabriela Narutowicza w Bielsku (1930). Zostało zniszczone dziewięć lat później przez Niemców. Po wojnie monument nieodbudowany z przyczyn politycznych przez władze PRL. Na jego miejscu stoi pomnik Adama Mickiewicza.
  • Pomnik Mieszka I, przedstawiający postać Mieszka cieszyńskiego, odsłonięty w Cieszynie w 1931 roku. Został zniszczony w 1939 roku przez Niemców. Po wojnie odbudowany w 1951 roku.
  • Pomnik Legionistów Śląskich – tzw. „Cieszyńskiej Nike” odsłonięty w 1934 roku w Cieszynie przed Pałacem Myśliwskim Habsburgów. Został zniszczony pięć lat później przez Niemców. Po wojnie w jego miejscu władze PRL postawiły Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej, wykorzystując do tego elementy konstrukcyjne pomnika Raszki. Nike cieszyńska zrekonstruowana została w przedwojennym kształcie dopiero w 2005 roku dzięki lokalnej społeczności[12][8].
  • Pomnik ku czci poległych w obronie Śląska Cieszyńskiego 1918–1920 w Skoczowie. Został zniszczony w 1939 roku przez Niemców i nieodbudowany z przyczyn politycznych po II wojnie światowej[8].
  • Pomnik Czynu Legionowego w Kielcach wzniesiony w 1938 roku według gipsowego modelu z 1917 roku. Zniszczony został w 1939 roku przez Niemców i z przyczyn politycznych nieodbudowany po wojnie. Odbudowano go dopiero po upadku komunizmu w 1991 roku[1].
  • Pomnik Ignacego Łukasiewicza w Krośnie (1932), zniszczony w 1939 roku przez Niemców – odbudowany po wojnie przez władze PRL (1973)[13].
  • Popiersie Adama Sikory, założyciela tzw. Parku Sikory w dzisiejszym Czeskim Cieszynie. Było ono umieszczone na zburzonym, nieistniejącym obecnie pomniku Adama Sikory.
  • Pomnik Marszałka Piłsudskiego na pl. Litewskim w Lublinie, odsłonięty w 2001 roku według projektu artysty z 1937 roku.
Secesyjna płaskorzeźba Jana Raszki na kamienicy Krakowskiego Towarzystwa Technicznego przy ul. Straszewskiego 28 (1906)
Nieukończony rewers gipsowego modelu medalu ku czci Ignacego Jana Paderewskiego z (1935)

Detale architektoniczne[edytuj | edytuj kod]

Osobną grupę działalności artystycznej Jana Raszki stanowią rzeźby oraz rzeźbiarskie detale architektoniczne wkomponowane we frontony gmachów użyteczności publicznej lub umieszczone w ich wnętrzu. Należą do nich:

  • Rzeźby gloryfikujące zawody górników oraz hutników umieszczone przy wejściu do Akademii Górniczo-Hutniczej oraz figura św. Barbary na gmachu w Krakowie z 1935 roku. Zniszczone w czasie wojny wskutek ostrzału artyleryjskiego wojsk radzieckich w styczniu 1945 roku. Rozebrano je ostatecznie w 1954 roku z powodu zniszczeń i erozji. Zostały odtworzone 20 października 1970 roku przez rzeźbiarzy Jana Sieka i Bogusza Salwińskiego w oparciu o pierwowzór[14],
  • Alegoria Województwa Śląskiego - seria płaskorzeźb z 1928 roku, zdobiących budynek Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach (zniszczone w 1939 roku przez Niemców), nieodbudowane[15].
  • Epitafium Mikołaja Reja we wnętrzu kościoła św Marcina w Krakowie.
  • Popiersie Zygmunta Szczęsnego Felińskiego w kościele św. Krzyża w Krakowie.
  • Fryz alegoryczny umieszczony na fasadzie sądu apelacyjnego w Łodzi przy Placu Henryka Dąbrowskiego.
  • Płaskorzeźba do cieszyńskiej Studni Trzech Braci[16].
  • Płaskorzeźba oraz detale architektoniczne umieszczone na kamienicy Krakowskiego Towarzystwa Technicznego przy ul. Straszewskiego 28.

Był także autorem wielu mniejszych rzeźb w drewnie i kamieniu, przedstawiających sceny z życia ludu śląskiego, np. Baca Kantor z Kozubowej.

Malarstwo[edytuj | edytuj kod]

Ołtarz ewangelickiego kościoła w Trzyńcu z obrazem i dwoma rzeźbami Jana Raszki

Działał również na polu malarstwa rodzajowego, religijnego oraz dekoracyjnego. W okresie legionowym wykonywał portrety legionistów oraz malarstwo batalistyczne wykonane głównie techniką akwareli. Z tego okresu pochodzą wykonane tą techniką „Przy ognisku”, „Nasze podwórko w Piasecznej”, „Ostrzeliwanie Legionowa przez moskali z samolotu”, „Kwatera w Piasecznej”, „Zbiórka w Piasecznej”, „Beliniacy poją konie”, „Ranne ćwiczenie” i inne[17].

Namalował również obrazy i detale zdobnicze o tematyce religijnej stanowiące wystrój świątyń na Śląsku Cieszyńskim.

Medalierstwo[edytuj | edytuj kod]

Wykonał szereg medali przedstawiających działaczy niepodległościowych, z których wielu znał osobiście. Były to głównie osoby związane z Legionami Polskimi – I i II Brygadą. Wykonał następujące medale: pianisty, kompozytora oraz prezydenta Ignacego Jana Paderewskiego, marszałka Józefa Piłsudskiego, gen. Józefa Hallera, płk. Władysława Beliny-Prażmowskiego, gen. Leona Berbeckiego, gen. Józefa Zająca, gen. Kazimierza Sosnkowskiego, gen. Edwarda Śmigłego-Rydza, mjr. Włodzimierza Józefa Mężyńskiego, gen. Ferdynanda Zarzyckiego, płk. Janusza Jagrym-Maleszewskiego, gen. Stanisława Szeptyckiego, gen. Mieczysława Norwid-Neugebauera, płk. Marcelego Jastrzębiec-Śniadowskiego, gen. Wojciecha Rogalskiego, mjr Albina Fleszara, płk Hieronima Przepilińskiego, gen. Antoniego Durskiego-Trzaski, gen. Bolesława Roja, gen. Zygmunta Zielińskiego i inne[17].

Był również autorem szeregu medali oraz plakiet poświęconych wydarzeniom z historii Polski, a także dedykowanych wybitnym postaciom oraz artystom:

Wojnę przetrwały głównie mniejsze gabarytowo prace artysty, jak medale oraz płaskorzeźby, które znalazły się w zbiorach Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wrocławiu oraz Muzeum Narodowym w Krakowie. Obecnie jego prace znajdują się głównie na terenie Małopolski, Podkarpacia oraz Śląska: w Krakowie, Przemyślu, Katowicach, Skoczowie, Zawierciu, Krośnie, Cieszynie i Bogucicach[18].

Odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

  • W Cieszynie znajduje się aleja imienia Jana Raszki.

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Obecnie w budynku tej instytucji mieści się Zespół Szkół Mechanicznych nr 1 (al. Mickiewicza 5).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Gawęcka 2013 ↓.
  2. ↑ a b c d e Raszka 2005 ↓.
  3. ↑ a b Vollmer ↓, s. 29.
  4. ↑ a b Golec i Bojda 1993 ↓.
  5. ↑ Ruch artystyczny i literacki. Jan Raszka. „Czas”. Nr 16 z 21 stycznia 1900, s. 4, 1900. 
  6. ↑ Związek polskich artystów plastyków w Krakowie. „Nowości Illustrowane”. Nr 8, s. 3, 24 lutego 1923. 
  7. ↑ Lokalizator Grobów - Zarząd Cmentarzy Komunalnych [online], zck-krakow.pl [dostęp 2020-05-06].
  8. ↑ a b c d Święs 2014 ↓.
  9. ↑ a b Domański 2001 ↓.
  10. ↑ Pomnik Wolności w Czechowicach-Dziedzicach. Rekonstrukcja pomnika autorstwa prof. Jana Raszki. Plastykon. [dostęp 2017-12-29]. (pol.).
  11. ↑ Kiedy odbudują Pomnik Wolności?. Gazeta „Region”, 2015-11-04. [dostęp 2017-12-29]. (pol.).
  12. ↑ Sęk 2007 ↓.
  13. ↑ O lwowianach, Lwowie, Małopolsce Wschodniej i Wołyniu. Rok Łukasiewicza. „Biuletyn”. Nr 24, s. 53, Czerwiec 1973. Koło Lwowian w Londynie. 
  14. ↑ Engel 2009 ↓.
  15. ↑ Katalog strat wojennych, Alegoria Województwa Śląskiego, Jan Raszka
  16. ↑ Sosna Władysław: Cieszyn. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1982, s. 5. ISBN 83-213-3062-2.
  17. ↑ a b Historyczna Wystawa ↓.
  18. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Raszka 1972 ↓.
  19. ↑ „Stanęli w potrzebie”. „Nowości Illustrowane”. Nr 42, s. 2, 16 października 1920. 
  20. ↑ Plakieta upamiętniająca sprowadzenie prochów Juliusza Słowackiego do kraju i [online], www.kultura.malopolska.pl [dostęp 2018-01-03] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-03] (ang.).
  21. ↑ M.P. z 1929 r. nr 278, poz. 644 „za zasługi na polu sztuki”.
  22. ↑ M.P. z 1934 r. nr 27, poz. 41 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”.
  23. ↑ Franciszek Ksawery Latinik: Walka o Śląsk Cieszyński w r. 1919. Cieszyn: 1934, s. 143. [dostęp 2020-05-06].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jan_Raszka_(rzeźbiarz)&oldid=72995716”