Janalif

Nowy alfabet turkijski

Janalif (tatarski: jaꞑa əlifba/yaña älifba → jaꞑalif/yañalif, [jɑŋɑˈlif], cyrylica: яңалиф, dosłownie: „nowy alfabet”) – alfabet wykorzystywany do latynizacji języków mniejszościowych w ZSRR w latach 1921–1938, dopóki nie rozpoczął się proces cyrylizacji. Pierwotnie był projektowany, jako alternatywa pisma arabskiego w językach turkijskich (stąd turkijska nazwa), chociaż był również wykorzystywany do zapisu języków uralskich, tunguskich, indoirańskich, kaukaskich i innych języków mniejszości ZSRR. Później ten alfabet miał być zastosowany dla języka rosyjskiego.

Historia

W latach 1908–1909 poeta tatarski Säğit Rämiev zaczął używać alfabetu łacińskiego do zapisu swojej twórczości. Stosował kilka dygrafów: ea [æ], eu [y], eo [ɵ] oraz ei [ɤ]. Na początku lat 20. XX wieku w Azerbejdżanie opracowano pismo dla języka tatarskiego, oparte na alfabecie łacińskim, jednak żaden projekt nie uzyskał popularności, gdyż preferowano uproszczony alfabet arabski, który był w użytku w latach 1920–1927.

W 1924 roku w Moskwie powołano Komitet nowego alfabetu, reprezentujący różne narody turkijskie. W 1926 roku Wszechzwiązkowy Kongres Turkologiczny w Baku zalecił tłumaczenie wszystkich języków turkijskich na alfabet łaciński, a w 1927 roku zatwierdzono podstawowy alfabet z 34 liter z dodatkowymi znakami wprowadzonymi w miarę potrzeb dla poszczególnych języków.

Stosowanie

Kazachska gazeta w janalifie z 1937

Janalif był stosowany, zgodnie z sowiecką polityką językową, do zapisu następujących języków:

• Abazyński (od 1932)
• Abchaski (od 1924)
• Adygejski (od 1926)
• Awarski (od 1928)
• Azerski (od 1922)
• Ałtajski (od 1929)
• Baszkirski (od 1927)
• Beludżi (od 1933)
• Bucharski (od 1929)
• Buriacki (od 1929)
• Cachurski (od 1934)
• Chakaski (od 1929)
• Chantyjski (od 1931)
• Chiński (od 1931)
• Czeczeński (od 1925)
• Czukocki (od 1931)
• Darginski (od 1928)
• Dungański (od 1928)
• Eskimoski (od 1931)
• Ewenkijski (od 1931)
• Eweński (od 1931)
• Ingryjski (od 1932)
• Inguski (od 1923)
• Itelmeński (od 1931)
• Kabardyno-cyrkuński (od 1923)
• Karaczajsko-bałkarski (od 1924)
• Karaimski (od 1928)
• Karakałpacki (od 1928)
• Karelski (od 1931)
• Kazachski (od 1928)
• Kałmucki (od 1930)
• Ketyjski (od 1931)
• Kirgiski (od 1928)
• Komi-permiacki (od 1932)
• Komi (od 1932)
• Koriacki (od 1931)
• Krymczacki (od 1928)
• Krymskotatarski (od 1927)
• Kumandin (od 1932)
• Kumycki (od 1927)
• Kurdyjski (od 1929)
• Lakijski (od 1928)
• Języki lapońskie (od 1931)
• Lazyjski (od 1930)
• Lezgiński (od 1928)
• Mansyjski (od 1931)
• Mołdawski (od 1932)
• Nanajski (od 1931)
• Nieniecki (od 1931)
• Niwchijski (od 1931)
• Nogajski (od 1928)
• Osetyjski (od 1923)
• Perski (od 1930)
• Selkupski (od 1931)
• Asyryjski (od 1930)
• Szorski (od 1931)
• Szugnański (od 1932)
• Tabasarański (od 1932)
• Tacki (od 1933)
• Tadżycki (od 1928)
• Tatarski (od 1928)
• Tałyski (od 1929)
• Turkmeński (od 1927)
• Udehejski (od 1931)
• Udyjski (od 1934)
• Ujgurski (od 1928)
• Uzbecki (od 1927)
• Wepski (od 1932)
• Tacki (od 1929)

W trakcie przechodzenia na cyrylicę, co nastąpiło po 1938, z janalifu zostały zapożyczone oznaczenia głosek, będących odpowiednikami niemieckich Ä, Ö i Ü, czyli Ә, Ө i Ү.

Współczesne alfabety łacińskie

Obecnie cyrylica jest jedynym dozwolonym pismem dla języków mniejszości etnicznych w Rosji. Różne alfabety łacińskie są natomiast wykorzystywane w innych państwach byłego ZSRR do zapisu języka azerbejdżańskiego, turkmeńskiego, uzbeckiego i karakałpackiego. W tym momencie alfabet łaciński wprowadza się do zapisu języka kazachskiego.

Zobacz też

• Codex Cumanicum
• łacinka białoruska
• łacinka ukraińska