Jawornik Polski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jawornik Polski
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

przeworski

Gmina

Jawornik Polski

Data założenia

1448

Prawa miejskie

1472–1784[1], od 2024

Burmistrz

Stanisław Petynia

Powierzchnia

8,4834[2] km²

Populacja (2021)
• liczba ludności
• gęstość


1177[3]
138,7 os./km²

Strefa numeracyjna

16

Kod pocztowy

37-232[4]

Tablice rejestracyjne

RPZ

Położenie na mapie gminy Jawornik Polski
Mapa konturowa gminy Jawornik Polski, na dole nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Jawornik Polski”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Jawornik Polski”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Jawornik Polski”
Położenie na mapie powiatu przeworskiego
Mapa konturowa powiatu przeworskiego, blisko dolnej krawiędzi po lewej znajduje się punkt z opisem „Jawornik Polski”
Ziemia49°53′19,21″N 22°17′05,89″E/49,888669 22,284969
TERC (TERYT)

1814044[5]

SIMC

0603900[5]

Urząd miejski
Jawornik Polski 30
37-232 Jawornik Polski
Strona internetowa
BIP
Płaskorzeźba na ścianie kościoła

Jawornik Polskimiasto w Polsce położone w województwie podkarpackim, w powiecie przeworskim, siedziba miejsko-wiejskiej gminy Jawornik Polski[5] oraz rzymskokatolickiej parafii pw. św. Andrzeja Apostoła[6].

Jawornik uzyskał lokację miejską około 1472 roku[7]. W 1784 roku, pod zaborem austriackim, przekształcony w miasteczko[8]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Jawornik Polski pozostał przy historycznych prawach miasteczka, lecz stanowił wiejską gminą jednostkową w powiecie rzeszowskim w województwie lwowskim[9] W następstwie założeń reformy gminnej w II RP[10], Jawornik Polski utracił prawa miasteczka 1 sierpnia 1934, wchodząc w skład nowo utworzonej zbiorowej gminy Hyżne[11], w obrębie której utworzył gromadę (ówczesny odpowiednik sołectwa)[12]. W latach 1934–1954 w gminie Hyżne (od 1945 w województwie rzeszowskim[13]), 1954–1972 siedziba gromady Jawornik Polski[14]. 1 stycznia 1973 włączony do powiatu przeworskiego[15], gdzie został stolicą nowo utworzonej gminy Jawornik Polski[16]. W latach 1975–1998 należał administracyjnie do województwa przemyskiego. 1 stycznia 2024 odzyskał status miasta[2].

Części miasta[edytuj | edytuj kod]

Integralne części miasta Jawornik Polski[17][5]
SIMC Nazwa Rodzaj
0603916 Chałupki część miasta
0603922 Dolny Koniec część miasta
0603939 Grabnik część miasta
0603945 Kurzy Dział część miasta
0603951 Miasto część miasta
0603968 Młyńska Góra część miasta
0603974 Szałaje część miasta
0603980 Zapady część miasta

Historia[edytuj | edytuj kod]

4 kwietnia 1448 r. Małgorzata z Kmitów Mościcowa z Dynowa w spisie odnotowana jest jako właścicielka Jawornika Polskiego i wsi Hyżne, Hadle, Szklary, Harta i Dylągówka. W 1472 r. Jawornik w dokumentach zapisano jako miasto. Jego lokacja nastąpiła w latach 1448–1472. Właścicielami byli głównie Kmitowie z Zamku Sobień. Po śmierci poprzedniego właściciela Jawornika Andrzeja Kmity w 1494 jego córka Nawojka Kmitówna, dziedziczka ojcowskich dóbr, odstąpiła swe prawa stryjecznemu bratu, Piotrowi Kmicie. Wychodziła ona za mąż dwa razy: po raz pierwszy za Piotra Ligęzę (zm. 1543) – kasztelana czechowskiego, z którym się rozwiodła, i po raz drugi za Stanisława Mateusza Stadnickiego (zm. 1563), kasztelana sanockiego. Właśnie drugi mąż zaprotestował przeciw odstąpieniu tych ziem Piotrowi Kmicie. Stadniccy, a zwłaszcza Marcin Stadnicki (syn Stanisława) oraz Michał Zebrzydowski byli kolejno właścicielami Jawornika.

19 marca 1657 r. mieszkańcy przy pomocy oddziałów chłopskich początkowo odpierali najazd około 1000-osobowego oddziału jazdy wojsk Rakoczego, jednak wrogie wojska ostatecznie tu wkroczyły, mordując ludność i paląc gród.

Po śmierci w lutym 1769 r. Jakuba Bronickiego herbu Korwin, jego żona Anna Bronicka z Nowotańca wyszła po raz drugi za mąż, za pułkownika Walentego Górskiego i została właścicielką Jawornika. Walenty Górski był pułkownikiem Wojsk Polskich w Gwardii Koronnej Litewskiej, a także poetą i dramatopisarzem; jego sztuki były grane we Lwowie.

Po śmierci Górskiego od ran w powstaniu 4 lutego 1832 roku, dobra odziedziczył jego syn Stanisław Leonard Górski, powstaniec styczniowy. Anna ponownie wyszła za mąż – za Pińskiego. Po śmierci syna odziedziczyła dobra. Wyrokiem Sądu Obwodowego w Rzeszowie z dnia 4 listopada 1864 roku, z powodu zadłużenia majątku dobra te przejął Leon Kellermann. W 1872 roku właścicielem został Zygmunt Chmielowski.

Podczas okupacji hitlerowskiej w czerwcu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 400 Żydów. W lipcu 1942 roku zostali oni wywiezieni do getta w Rzeszowie, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu i tam zamordowani[18].

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Według rejestru zabytków NID[19] na listę zabytków wpisane są:

Niedaleko miejscowości znajduje się najdłuższy w Europie tunel na trasie kolei wąskotorowej (602 m).

Jawornicka Izba Regionalna mieści się w dawnym budynku zabytkowym z pocz. XX wieku, wybudowanym przez ks. prof. Henryka Roszkowskiego (1878–1946), gdzie wcześniej znajdował się ośrodek zdrowia.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. 1784–1934 na prawach miasteczka
  2. a b Dz.U. 2023 poz. 1472.
  3. Wieś Jawornik Polski w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2023-01-18] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  4. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 379 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  5. a b c d TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
  6. Opis dekanatu na stronie archidiecezji
  7. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 36-37.
  8. Karpiniec J 1932. Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka. In Bujak F & Rutkowski J (eds). Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych, 2, 1–37.
  9. Dymitrow, M. 2015. Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej / The concept of urbanity in light of the municipal reform in interwar Poland, In: Krzysztofik, R., & Dymitrow, M. (Eds.), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy. Gothenburg: University of Gothenburg.
  10. Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorjalnego Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Art. 33)
  11. Dz.U. z 1934 r. nr 64, poz. 552
  12. Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 111
  13. Srokowski S. (red.), 1948, Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej, Biblioteka Samorządowca, 77, Warszawa.
  14. Uchwała Nr 32/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu rzeszowskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 18 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41)
  15. Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 324
  16. Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972 r., Nr 16, Poz. 196).
  17. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013–02–15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2014-03-09]. 
  18. Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 516.
  19. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 22 [dostęp 2016-01-10].
  20. Dekanat na stronie archidiecezji

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]