Jaz

Jaz – budowla hydrotechniczna w poprzek rzeki lub kanału, piętrząca wodę w celu utrzymania stałego poziomu dla celów żeglugowych lub (w ograniczonym zakresie) zabezpieczenia przed powodzią, zaopatrywania w wodę oraz do celów energetycznych. Równolegle do jazu czasami buduje się śluzy umożliwiające żeglugę i przepławki.

Podział

Jazy dzieli się na ziemne, ziemno-betonowe, gumowe.^{[potrzebny przypis]} Ze względu na ich charakter – na stałe i ruchome, tj. wyposażone w odpowiednie zamknięcia. Jazy ruchome umożliwiają regulację ich wysokości dla zarządzania zasobami wodnymi.

Budowa

W jazie można wyróżnić dwie podstawowe części: górną (nadwodną) i dolną (podwodną). Część dolna chroni dno przed rozmyciem, przedłuża drogę filtracji oraz przejmuje obciążenia pionowe. Wyróżnia się tam elementy: ponur, wypad i poszur^[1].

Wpływ na środowisko przyrodnicze

Jazy mają negatywny wpływ na ekosystemy rzek^[2]. Podobnie jak zapory i inne budowle piętrzące sztucznie utrudniają migrację organizmów wodnych, m.in. ryb i małży. Skutkiem fragmentacji rzek liczebność ryb wędrownych w Europie spadła w latach 1970–2020 o ponad 90%^[3] i małży słodkowodnych^[4]^[5]. Jazy wpływają także na wahania poziomu wody w rzece, zaburzając transport osadów.

W Polsce według oficjalnych danych jest 4600 jazów^[6], jednak ich faktyczna liczba może być kilkukrotnie wyższa^[7].

Galeria

Zabytkowy jaz piętrzący na Iławce w Iławie (objęty ochroną konserwatorską w 1978)
Jaz Rędzin na Odrze we Wrocławiu
Jaz Farny w Bydgoszczy
Jaz Ulgowy w Bydgoszczy
Jaz Czersko Polskie w Bydgoszczy
Jaz kozłowo-iglicowy, Brandenburgia
Jaz na Nysie Kłodzkiej w Kłodzku
Jaz na Zadrnie w Kamiennej Górze
Jaz na Dukiełce w Dukli

Zobacz też

Przypisy

↑ IV Jazy i upusty. W: Armand Żbikowski: Małe budowle wodne cz. 1 Jazy i zapory. Wyd. I. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnicze, 1961, s. 135.
↑ Matthew R.M.R. Fuller Matthew R.M.R., Martin W.M.W. Doyle Martin W.M.W., David L.D.L. Strayer David L.D.L., Causes and consequences of habitat fragmentation in river networks: River fragmentation, „Annals of the New York Academy of Sciences”, 1355 (1), 2015, s. 31–51, DOI: 10.1111/nyas.12853 [dostęp 2021-02-06] (ang.).
↑ Deinet, The Living Planet Index (LPI) for migratory freshwater fish – Technical Report, World Fish Migration Foundation, 2020 .
↑ ManuelM. Lopes‐Lima ManuelM., RonaldoR. Sousa RonaldoR., JuergenJ. Geist JuergenJ., David C.D.C. Aldridge David C.D.C., RafaelR. Araujo RafaelR., Conservation status of freshwater mussels in Europe: state of the art and future challenges, „Biological Reviews”, 92 (1), 2017, s. 572–607, DOI: 10.1111/brv.12244, ISSN 1469-185X [dostęp 2021-02-06] (ang.).
↑ Lokalizację jazów i innych sztucznych barier na europejskich rzekach przedstawia Europejski Atlas Barier.
↑ DHI/Pectore-Eco, Identyfikacja presji w regionach wodnych i na obszarach dorzeczy. Część I: Utworzenie krajowej bazy danych o zmianach hydromorfologicznych, Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, 2019 .
↑ BarbaraB. Belletti BarbaraB., Carlos Garcia deC.G. Leaniz Carlos Garcia deC.G., JoshuaJ. Jones JoshuaJ., SimoneS. Bizzi SimoneS., LucaL. Börger LucaL., More than one million barriers fragment Europe’s rivers, „Nature”, 588 (7838), 2020, s. 436–441, DOI: 10.1038/s41586-020-3005-2, ISSN 0028-0836 [dostęp 2021-02-06] (ang.).

[1] IV Jazy i upusty. W: Armand Żbikowski: Małe budowle wodne cz. 1 Jazy i zapory. Wyd. I. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnicze, 1961, s. 135.

[2] Matthew R.M.R. Fuller Matthew R.M.R., Martin W.M.W. Doyle Martin W.M.W., David L.D.L. Strayer David L.D.L., Causes and consequences of habitat fragmentation in river networks: River fragmentation, „Annals of the New York Academy of Sciences”, 1355 (1), 2015, s. 31–51, DOI: 10.1111/nyas.12853 [dostęp 2021-02-06] (ang.).

[3] Deinet, The Living Planet Index (LPI) for migratory freshwater fish – Technical Report, World Fish Migration Foundation, 2020 .

[4] ManuelM. Lopes‐Lima ManuelM., RonaldoR. Sousa RonaldoR., JuergenJ. Geist JuergenJ., David C.D.C. Aldridge David C.D.C., RafaelR. Araujo RafaelR., Conservation status of freshwater mussels in Europe: state of the art and future challenges, „Biological Reviews”, 92 (1), 2017, s. 572–607, DOI: 10.1111/brv.12244, ISSN 1469-185X [dostęp 2021-02-06] (ang.).

[5] Lokalizację jazów i innych sztucznych barier na europejskich rzekach przedstawia Europejski Atlas Barier.

[6] DHI/Pectore-Eco, Identyfikacja presji w regionach wodnych i na obszarach dorzeczy. Część I: Utworzenie krajowej bazy danych o zmianach hydromorfologicznych, Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, 2019 .

[7] BarbaraB. Belletti BarbaraB., Carlos Garcia deC.G. Leaniz Carlos Garcia deC.G., JoshuaJ. Jones JoshuaJ., SimoneS. Bizzi SimoneS., LucaL. Börger LucaL., More than one million barriers fragment Europe’s rivers, „Nature”, 588 (7838), 2020, s. 436–441, DOI: 10.1038/s41586-020-3005-2, ISSN 0028-0836 [dostęp 2021-02-06] (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]