53°58′43″N 20°44′47″E/53,978611 20,746389Jeziorany
| ||||
| ||||
.jpg) Rynek i kościół św. Bartłomieja | ||||
| ||||
| Państwo |  Polska
| |||
| Województwo |  warmińsko-mazurskie
| |||
| Powiat | olsztyński | |||
| Gmina | Jeziorany | |||
| Prawa miejskie | 5 lutego 1338 | |||
| Burmistrz | Maciej Leszczyński | |||
| Powierzchnia | 3,41 km² | |||
| Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość |
3258[1][2] 955,4 os./km² | |||
| Strefa numeracyjna | +48 89 | |||
| Kod pocztowy | 11-320 | |||
| Tablice rejestracyjne | NOL | |||
Położenie na mapie gminy Jeziorany  | ||||
Położenie na mapie Polski  | ||||
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | ||||
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego  | ||||
| 53°58′43″N 20°44′47″E/53,978611 20,746389
| ||||
| TERC (TERYT) | 2814064 | |||
| SIMC | 0964703 | |||
Urząd miejski pl. Zamkowy 411-320 Jeziorany | ||||
| Strona internetowa | ||||
Jeziorany (dawniej Zybork, niem. Seeburg) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, na Warmii nad rzeką Symsarną, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Jeziorany. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego.
Jeziorany uzyskały lokację miejską w 1338 roku[3].
Według danych z 1 stycznia 2018 Jeziorany liczyły 3258 mieszkańców[1].
W okolicy znajduje się kilka jezior. Największe z nich to Jezioro Luterskie – 691,1 ha, głębokość do 20,7 m (ośrodek wypoczynkowy w miejscowości Lutry), Blanki, Ławki i Pierścień. Ciekawy punkt widokowy na serpentynie drogowej w rejonie wsi Radostowo. W rejonie wioski Ustnik zlokalizowane są rozlewiska rzeki Symsarny z rezerwatem dzikiego ptactwa, o powierzchni 32 hektarów (miejsce lęgowe i wypoczynkowe dla około 50 gatunków ptaków, takich jak: perkoz zausznik, bekas dubelt, biegus mały, rycyk).
Historia[edytuj | edytuj kod]
Początki miasta[edytuj | edytuj kod]
W pobliżu Jezioran, koło wsi Krokowo, znajdowały się osady pruskie. Prawdopodobnie na wzgórzu, zwanym Świętą Górą (179 m n.p.m.), w czasach Prusów miały miejsce obrzędy religijne.
Założycielem Jezioran był biskup warmiński Herman z Pragi, który położył duże zasługi przy uregulowaniu granic biskupstwa i dominium warmińskiego oraz zasiedleniu południowej Warmii. W zastępstwie biskupa przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wystawił w 1338 roku kanonik braniewski Mikołaj i wójt biskupi Henryk von Luter. Zasadźcą został Henryk Wandepfaffe. Miastu przydzielono 110 włók ziemi, z tego 11 włók należało do sołtysa, 6 stanowiło uposażenie kościoła, jedną zarezerwowano jako pastwisko na potrzeby zamku, jedną przeznaczono na zabudowę miasta. Murowany zamek biskupów warmińskich wybudowano po 1350 r. Była to budowla siostrzana do zamku w Reszlu, dwuskrzydłowa z narożną wieżą typu bergfried, poprzedzona od wschodu małym przedzamczem. W 1414 miasto zostało spalone przez wojska polskie.
W granicach Królestwa Polskiego[edytuj | edytuj kod]
W 1454 na prośbę Związku Pruskiego król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił wcielenie regionu z miastem do Korony Polskiej, po czym wybuchła wojna trzynastoletnia. Jeszcze w tym samym roku wojska biskupie wierne Zakonowi Krzyżackiemu wyparły z Jezioran oddziały Związku Pruskiego. Rok później miał miejsce bunt mieszczan przeciwko biskupowi, miasto poddaje się Kazimierzowi Jagiellończykowi. W 1461 po długim oblężeniu miasto zostaje zdobyte przez wojska biskupie, w 1462 nieudana próba zdobycia miasta przez wojska krzyżackie. Ostatecznie na mocy pokoju toruńskiego w 1466 potwierdzono przynależność Warmii, w tym Jezioran, do Polski. W I poł. XVI w. nastąpił szybki rozwój gospodarczy, w 1587 ludność zostaje zdziesiątkowana przez epidemię dżumy. W 1656 miasto zostaje opanowane i zniszczone przez elektora Fryderyka Wilhelma. W latach 1703–1716 miasto jest okupowane przez Szwedów.
W zaborze pruskim[edytuj | edytuj kod]
Po I rozbiorze Polski w 1772 miasto znalazło się w zaborze pruskim. W 1783 uderzenie pioruna w główną wieżę zamku wywołuje pożar budowli, a następnie większej części zabudowy miejskiej. Odbudowano ją z użyciem cegły pozyskiwanej ze spalonego zamku, zachowała się jedynie dolna część głównego skrzydła zachodniego ze sklepionymi piwnicami. Mury obronne miały trzy bramy: Mostową, Młyńska i reszelską, zostały wzniesione po 1360 r. Skala odbudowy była na tyle imponująca, że wspominał nawet o tym biskup Ignacy Krasicki. W 1807 miały miejsce długotrwałe walki o miasto pomiędzy wojskami napoleońskimi a rosyjskimi[4]. Szyldy sklepowe na fotografiach sprzed II wojny światowej świadczą o polskim pochodzeniu części mieszkańców Jezioran, jednak w czasie plebiscytu nie odnotowano głosów za Polską.
Ponownie w granicach Polski[edytuj | edytuj kod]
1 lutego 1945 roku siły niemieckie zostały wyparte z miasta przez jednostki 50 armii II Frontu Białoruskiego[5]. W wyniki powojennych zmian granic państwowych Jeziorany zostały ponownie włączone do Polski. Początkowo przynależały administracyjnie do okręgu mazurskiego, a w 1946 zostały włączone do nowo powstałego województwa olsztyńskiego. Więcej zniszczeń niż uszkodzenia wojenne przyniosły późniejsze zaniedbania, w wyniku których rozebrano znaczną część jego historycznej zabudowy. Jeziorany do 1954 roku były siedzibą gminy Radostowo. W czasach Polski Ludowej powstały zakłady mleczarskie, wyłuszczarnia nasion, elewator zbożowy i wylęgarnia drobiu[6]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do tzw. małego województwa olsztyńskiego. 19 lipca 1985 roku na placu Jedności Narodowej odsłonięto obelisk ku czci jednostek radzieckich, które w 1945 roku zajęły miasto[5].
Demografia[edytuj | edytuj kod]
- Piramida wieku mieszkańców Jezioran w 2014 roku [7].
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- gotycki kościół św. Bartłomieja z 1390 r. przy rynku (według tradycji miał, być ukończony w 1345 r.). Kościół powstał w typowej dla Warmii formie trójnawowej hali, a wieża zachodnia została wciągnięta w obręb korpusu nawowego[8]. Wzniesiony jako trójnawowa hala bez chóru o czterech przęsłach, na planie zapożyczonym z kościoła św. Jana w Ornecie. W 1912 r. kościół był poddany gruntownej renowacji, połączonej z rozbudową korpusu o dwa przęsła wschodnie, a wieża nadbudowana została o dwie kondygnacje[8]. Sklepienia pochodzą z wczesnego XVI w. i prezentują bogate warianty form gwiazdy, na wzór gdańskiego kościoła Mariackiego[8]. Na bramie umieszczono cenną kołatkę – jeden z rzadkich okazów sztuki odlewniczej. Wyposażenie kościoła w większości barokowe. Ołtarz główny z warsztatu Jana Chryzostoma Schmidta z Reszla pochodzi z roku 1734 r.
- resztki piwnic zamku biskupów warmińskich (obecnie budynek Urzędu Miejskiego przy Placu Zamkowym) oraz gotyckich murów miejskich (ok. 110 metrów).
- kaplica św. Krzyża przy skrzyżowaniu ulic Kopernika, Kajki i Mickiewicza, służąca obecnie jako dom pogrzebowy. Renesansowa, pokaźna, prostego kształtu, elewacje pocięte pilastrami, ośmioboczna wieżyczka z baniastym hełmem nad wieżyczką z 1623. Wewnątrz renesansowy ołtarz i dwa barokowe krucyfiksy[4].
- kościół poewangelicki, obecnie rzymskokatolicki filialny św. Jadwigi Królowej przy ulicy Mickiewicza (w połowie XIX w. nauczycielem w miejscowej szkole ewangelickiej był Herman Pełka).
- spichlerze
- gmach poczty
- willa „Zameczek”
- domy i kamieniczki
- warmińskie kapliczki przydrożne
- rynek i pozostałości rzadko występującego rynku przelotowego, z główną ulicą (obecnie ulica Kajki) przechodzącą przez środek placu. W miejscu obecnego skweru z pomnikiem znajdował się budynek ratusza.
- na terenie obecnej remizy straży pożarnej znajdował się cmentarz żydowski.
W średniowieczu miasto posiadało trzy bramy wjazdowe. Na stokach Wzgórza zamkowego znajdowały się ogrody w stylu włoskim.
Urząd Miejski z pozostałościami zamku
Kaplica św. Krzyża
Gmach poczty
Willa „Zameczek”
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Transport[edytuj | edytuj kod]
Przez miasto przechodzą drogi:
Ok. 9 km na wschód od miasta funkcjonuje lądowisko Kikity.
W mieście znajduje się stacja kolejowa na rozebranej w 2013/2014 roku linii kolejowej Czerwonka – Корнево (224).
Ciekawostki[edytuj | edytuj kod]
- Warmińskie Jeziorany nie mają nic – prócz nazwy – wspólnego z fikcyjną wsią Jeziorany z radiowego słuchowiska pt. „W Jezioranach”.
- W mieście nagrywano serial pt. „Stacyjka” (2004)
- W szkole w Jezioranach uczył się niemiecki wynalazca Hermann Ganswindt. Urodził się w pobliskiej wsi Wójtówko
- Historia powieści „Wzgórze psów” Jakuba Żulczyka została oparta w Zyborku - mieście o dawnej nazwie Jezioran.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Jeziorany w liczbach, [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2016-01-12] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 36-37.
- ↑ a b Piotr Skurzyński, Warmia, Mazury, Suwalszczyzna, Wyd. Sport i Turystyka – Muza S.A., Warszawa 2004, ISBN 83-7200-631-8, s. 111-112
- ↑ a b Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 481
- ↑ Jan Bałdowski, Warmia i Mazury, mały przewodnik, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1977, s. 101-102
- ↑ Jeziorany w liczbach, [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2016-01-12] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ a b c Christofer Herrmann, Christofer Herrmann: Warmia i Mazury - przewodnik po zabytkach sztuki [dostęp 2019-05-29] (ang.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Agencja Wyd. "Remix", Olsztyn 1993
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Architektura mieszkalna Jezioran na stronie Domu Warmińskiego
- Jeziorany Online
- Historia Żydów w Jezioranach na portalu Wirtualny Sztetl
- Jeziorany al. Zybork, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 574.
| ||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||