Przejdź do zawartości

Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata
Ilustracja
Strona tytułowa pierwszego wydania
Autor

Zofia Kossak

Typ utworu

literatura dla dzieci i młodzieży

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Polska

Język

polski

Data wydania

1926

Wydawca

Krakowska Spółka Wydawnicza

Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata – książka dla dzieci autorstwa Zofii Kossak. Pierwszy raz wydana w 1926 r. Akcja powieści osadzona jest na Śląsku Cieszyńskim, a bohaterem jest tytułowy skrzat Kacperek. Według niektórych badaczy literatury dzieło jest „jedną z najpiękniejszych baśni polskich”. Lektura szkolna dla młodszych dzieci od 2021 r.

Wydania i tłumaczenia

[edytuj | edytuj kod]

Była to trzecia książka autorki i jedyna w jej twórczości skierowana do dzieci[1]. Autorka pisała książkę dla swoich dzieci, Julka i Tadzia, którzy pojawiają się także w książce[2].

Pierwsze wydanie ukazało się w 1926 r. nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej. Kolejne wydania ukazały się m.in. w latach 1938 (antydatowane do 1937); 1946, 1958, 1968, 1985 (dwukrotnie), 1996, 2004 (dwukrotnie), 2008, 2019. W 1928 r. książka została przetłumaczona na język angielski (The troubles of a gnome, Londyn, A & C Black(inne języki))[3][4][5]. Wydania miały różnych ilustratorów; pierwsze wydanie ukazało się z ilustracjami Karola Kossaka[6], inni ilustratorzy to Adam Kilian (1958), Antoni Boratyński (1968), Krystyna Gorecka-Wencel (1985), Krzysztof Marcinek (1985), Katarzyna Słowiańska (1986), Joanna Ciombor (2004, 2008), Feliks Matyjaszkiewicz (2004) i Bartłomiej Grudzień (2019)[5][a].

Nawiązania i inne wersje

[edytuj | edytuj kod]

Autorka rozważała napisanie kontynuacji powieści, ale plan ten nie został zrealizowany[7].

Utwór był adaptowany na sceny teatralne[1], m.in. w latach 1998 (Teatr Lalka) i 2016 (Teatr Gry i Ludzie)[8].

Na początku pierwszej dekady XXI wieku Se-ma-for pracował nad filmem lalkowym na podstawie książki pt. „Maru – Tajemniczy Talizman”; reżyserem był Jacek Łechtański. Film był określany w mediach jako „polska superprodukcja animowana”, z ponad pięćdziesięcioma bohaterami lalkowymi, ale nigdy nie został ukończony[9][10][11].

Pozycja jest też dostępna jako audiobook (2017, czyta Anna Polony)[12].

Fabuła

[edytuj | edytuj kod]

Akcja powieści osadzona jest na Śląsku Cieszyńskim. Tytułowy skrzat Kacperek to „dobry duch” dworu w Górkach Wielkich (dokąd w tym czasie przeprowadziła się sama autorka), gdzie mieszkał od jego powstania (w ok. XVII w., w trakcie powieści ma 314 lat[13]). Kacperek często walczy z demonem Sato, mieszkającym na pobliskiej górce (Zebrzydka); w utworze pojawiają się inne fantastyczne postacie, takie jak Hlacz Chlustacz, władca rzeki Brennicy, czy pomniejsze skrzaty i duszki, wymyślone przez autorkę (np. kanapony, zbierające pożyteczne przedmioty w obitych bokach kanap). W pewnym momencie Sato kradnie magiczny kolczyk Kacperka, a następnie porywa jego samego; na pomoc mu ruszają jego przyjaciele. Dochodzi do bitwy między siłami dobra i zła (sojusznikami Kacperka i Sato), którą wygrywają ci pierwsi[1][2].

Odbiór i analiza

[edytuj | edytuj kod]

Już w okresie przedwojennym, po publikacji angielskiego wydania, austriacki historyk literatury Otto Forst de Battaglia pochwalił książkę, pisząc, że „jest ona jedną z najpiękniejszych baśni na świecie”[14].

W 2004 r. filolog Jolanta Ługowska opisała książkę jako „jedną z najpiękniejszych baśni polskich”[15]. W tym samym roku ukazała się książka Wokół „Kłopotów Kacperka góreckiego skrzata” Zofii Kossak: materiały dla nauczycieli przedszkoli i szkół podstawowych[16]. W nawiązaniu do niej, Barbara Pytlos pisząc w czasopiśmie „Guliwer”, zauważyła, że książka w połączeniu z materiałami edukacyjnymi może uczyć dzieci historii, geografii i matematyki. Pytlos także pozytywnie oceniła graficzną stronę wydania z 2004 r., chwaląc ilustrację Joanny Ciombor. Odniosła się także do analizy literaturoznawczyni Krystyny Heski-Kwaśniewicz, zamieszczonej we Wstępie do tego wydania. Heska-Kwaśniewicz także uznała tę książkę za najpiękniejszą baśń polską, nazywając ją także „arcydziełem swego gatunku”; pochwaliła książkę m.in. jako „lekcję uczciwości i patriotyzmu oraz niezapomnianą przygodę” a jej język opisała jako „wzór piękna, poprawności i prostoty”[14].

W 2015 r. literaturoznawca Michał Borodo zanalizował angielskie tłumaczenie książki (tłumaczem była Monica Gardner; ilustratorem angielskiego wydania był Charles Folkard(inne języki)), którą uznał za „prawdziwie polską baśń, o głęboko religijnym wydźwięku, napisana piękną, momentami lekko archaiczną polszczyzną”, zwracając uwagę na wagę, jaką przywiązuje główny bohater – tytułowy skrzat Kacperek – do polskości (zwłaszcza polskiego języka) i Boga. Borodo zauważył też, że z bliżej niewyjaśnionych przyczyn w angielskim tłumaczeniu usunięto imię bohatera, który staje się „anonimowym gnomem”[b]. Borodo pokreślił, że książka zawiera liczne i pozytywne odniesienia do Polski i jej historii i „jest przykładem tekstu, który potencjalnie mógłby przyczynić się do pozytywnego wizerunku Polski w krajach anglojęzycznych”, gdyby ukazał się w więcej niż jednym wydaniu[4].

W 2020 r. analizę dzieła przedstawiła Krystyna Heska-Kwaśniewicz w książce Zmysły i literatura dla dzieci i młodzieży. Według literaturoznawczyni jest to baśń zawierająca cechy baśni ludowej i literackiej. Pochwaliła malarskie, „mistrzowskie”, opisy przyrody i bohaterów oraz język utworu (jego „onomatopeiczne i semantyczne walory”), zwracając uwagę na eksponowanie barw, kolorów i zapachów, a także na pomysłowe nazwy fantastycznych stworków wymyślonych przez autorkę. Zauważyła też jednak, że pewne fragmenty książki mają na celu wywołanie grozy i odrazy wśród czytelnika (opisy antagonistów i ich losów, takie jak śmierć sowy – pomocnika demona). Zmagania pomiędzy Kacperkiem a Sato widzi jako klasyczny motyw walki dobra ze złem. Heska-Kwaśniewicz zwróciła w swojej analizie też uwagę na religijną warstwę utworu („zapewnienie o Bożej opiece” i inne odniesienia do religii chrześcijańskiej). Do walorów edukacyjnych książki zaliczyła krajoznawcze opisanie okolicy Śląska Cieszyńskiego, pisząc, że książka „także obecnie może stanowić doskonały przewodnik po Śląsku Cieszyńskim”[2].

Także w 2020 r. książkę zrecenzował dla fanzinu „Esensja” Wojciech Gołąbowski, uznając ją za „pięknie ilustrowaną opowieść... o walce dobra ze złem”, a także „O pokonywaniu własnych słabości. O tym, że nie warto służyć złym. O tym, że nie ma sensu udawanie, że zło nas nie dotyczy, ominie, zostawi w spokoju. O tym, że warto mieć przyjaciół, być życzliwym dla innych. O tym, że nawet największy tchórz może w sobie odnaleźć odwagę”[1].

Książka została lekturą szkolną dla klas I–III szkoły podstawowej w 2021 r.[17][18][c] (była nią dalej w 2024/2025)[19]. Odnosząc się w tym roku do wpisania pozycji na listę lektur, wnuk autorki, literaturoznawca François Rosset, uznał pozycję za „wspaniałą”, ale równocześnie za trudną dla większości dzisiejszych dzieci z powodu swojego skomplikowanego, choć pięknego, języka, a niedawne dodanie kilku pozycji Kossak-Szczuckiej do listy lektur uznał za „operację ideowo-polityczną”[20]. Dodanie książki do listy lektur skrytykował też dziennikarz Wojciech Szot, krytykując ją jako przestarzałą i anty-niemiecką, a także anty-śląską (według Szoty w książce Niemcy opisani są jako „źli okropnie”, a Ślązacy nie pojawiają się, bo „psuliby swoim wyglądem i językiem polską idyllę”)[21]. Równocześnie, według Anny Józefowicz, MEN uzasadniło wprowadzenie książki na listę lektur jako pozycję mającą „wzmacniać poczucie tożsamości regionalnej”[22].

Według Zofii Ozaist-Zgodzińskiej, piszącej w 2022 r., książka jest adresowana do dzieci młodszych (około 8–10 roku życia) i wychowywanych przed II wojną światową[23].

W 2023 r. książkę skrytykował Jacek Podsiadło, który za bardziej wartościowy utwór uznał powieść fantasy Ruiny Gorlanu australijskiego pisarza Johna Flanagana. Utwory Kossak-Szczuckiej ironicznie opisał jako „doskonale dobrane przez ministra edu do zainteresowań współczesnego ucznia” takich jak „nośność kur czy bogactwo szaty roślinnej”[24].

  1. W angielskim tłumaczeniu polski termin „skrzat” przetłumaczono na „gnom” (Borodo, 2015); Kossak natomiast używa też w odniesieniu do głównego bohatera terminu podciepek.
  2. W niektórych źródłach pojawiają się błędne informacje, że książka ta nie była wydawana w okresie PRL-u. Książka ta miała kilka wydań w tym okresie, aczkolwiek w większości w katolickich wydawnictwach niezależnych (np. Instytut Wydawniczy „Pax”).
  3. W 2017 r. była wymieniona w interpelacji poselskiej jako kandydatka na listę lektur dla szkół podstawowych (Gołąbowski, 2020).

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b c d Wojciech Gołąbowski, ‹Mała Esensja: U Was też żyją kanapony?› [online], Esensja.pl, 29 stycznia 2020 [dostęp 2024-08-06] (pol.).
  2. a b c Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Opowieść o barwie, zapachu i dźwięku, czyli Zofii Kossak Kłopoty Kacperka, góreckiego skrzata, [w:] B. Niesporek-Szamburska, M. Wójcik-Dudek (red.), Zmysły i literatura dla dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2020, s. 75–88 [dostęp 2024-08-05] (pol.).
  3. Jadwiga Czachowska (red.), Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. T. 4 K, Alicja Szałagan (red.), 1996, s. 275 [dostęp 2023-10-12].
  4. a b Michał Borodo, Billy and Casp: Rediscovering forgotten translations in Polish- English cultural exchanges, [w:] Wojciech Jasiakiewicz, Jakub Lipski (red.), John Bull and the Continent, English literature and culture in context, Frankfurt am Main: Peter Lang GmbH, 2015, s. 75–88, ISBN 978-3-631-65320-3 [dostęp 2024-08-05].
  5. a b NUKAT Prosto do informacji – katalog zbiorów polskich bibliotek naukowych [online], katalog.nukat.edu.pl [dostęp 2024-08-05] (ang.).
  6. Kossak Karol [online], encyklopediakrakowa.pl [dostęp 2024-08-05].
  7. Danuta Ǵłowińska, Adam Szczygieł, Zofii Kossak-Szczuckiej-Szatkowskiej życie i twórczość, Dankos, 1996, s. 9, ISBN 978-83-906477-0-8 [dostęp 2024-08-05] (pol.).
  8. Kłopoty Kacperka Góreckiego Skrzata, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (sztuki) [dostęp 2024-08-06].
  9. Powstaje polska superprodukcja animowana [online], Filmweb [dostęp 2024-08-06] (pol.).
  10. Maru – Tajemniczy Talizman [online], Wprost, 2 stycznia 2002 [dostęp 2024-08-06] (pol.).
  11. Se-Ma-For otrzyma dofinansowanie z programu Media [online], film.wp.pl, 24 października 2002 [dostęp 2024-08-06] (pol.).
  12. „Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata” w interpretacji Anny Polony [online], www.radiokrakow.pl [dostęp 2024-08-11] (pol.).
  13. Wydobyte z zapomnienia: propozycje lektur dla szkoly podstawowej i gimnazjum, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2006, s. 187, ISBN 978-83-7271-382-7 [dostęp 2024-08-05] (pol.).
  14. a b Barbara Pytlos, Kacperek, skrzat górecki, idzie do przedszkola, „Guliwer. Czasopismo o książce dla dziecka” (2), 2004, s. 33–35.
  15. Jolanta Ługowska, Anioł w literaturze i w kulturze, Oficyna Wydawnicza ATUT-Wrocławskie Wyd. Oświatowe, 2004, s. 251, ISBN 978-83-7432-139-6 [dostęp 2024-08-05] (pol.).
  16. Danuta Cichoń (red.), Wokół „Kłopotów Kacperka góreckiego skrzata” Zofii Kossak: materiały dla nauczycieli przedszkoli i szkół podstawowych, Częstochowa: Edycja Świętego Pawła, 2004, ISBN 978-83-7168-867-6 [dostęp 2024-08-05].
  17. Minister Edukacji i Nauki zatwierdził nowe lektury. Jakie tytuły zniknęły z listy, a które się na niej pojawiły? [online], dziendobry.tvn.pl, 21 sierpnia 2021 [dostęp 2024-08-03] (pol.).
  18. Od 1 września zmiany na liście lektur [online], Prawo.pl, 30 sierpnia 2021 [dostęp 2024-08-03] (pol.).
  19. Lista lektur szkolnych 2024/2025 – Lektury do szkoły podstawowej 2024/2025 i lektury do liceum 2024/2025 [online] [dostęp 2024-08-03] (pol.).
  20. Wojciech Szot, Wnuk wpisanej na listy lektur Zofii Kossak-Szczuckiej: Mamy do czynienia z operacją ideowo-polityczną [online], wyborcza.pl, 23 czerwca 2021 [dostęp 2024-08-11].
  21. Wojciech Szot, Bez trudnych pytań. Jacy są Polacy i świat wokół nich według nowych lektur z listy ministra Czarnka [online], wyborcza.pl, 14 czerwca 2021 [dostęp 2024-08-14].
  22. Anna Józefowicz, Co z tą zmianą? – opinie nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej na temat lektur szkolnych. What about this change? – opinions of teachers of early school education about school reading, „Podstawy Edukacji”, 15, 2022, s. 285–305, DOI10.16926/pe.2022.15.19 [dostęp 2024-08-03].
  23. Zofia Ozaist-Zgodzińska, Służba kobiety. Dariusz Kulesza, Zofia Kossak-Szczucka. Służba, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2021, s. 260, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Historicolitteraria”, 22, 2022, s. 384–386, DOI10.24917/20811853.22.27, ISSN 2300-5831 [dostęp 2024-08-05].
  24. Jacek Podsiadło, Serce nie sługa, krew nie woda, pecunia nie omlet. Jak Sapieha Matkę Boską uprowadził [online], wyborcza.pl, 27 czerwca 2023 [dostęp 2024-08-11].