Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej na Jasnej Górze
 Wnętrze kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej | |||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||
| Adres |
ul. Ojca Augustyna Kordeckiego 2 | ||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||
| Przedmioty szczególnego kultu | |||||||||||||
| Cudowne wizerunki | |||||||||||||
| |||||||||||||
Położenie na mapie Częstochowy  | |||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |||||||||||||
 50°48′45,00″N 19°05′52,44″E/50,812500 19,097900
| |||||||||||||
Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej (również kaplica cudownego obrazu) – świątynia znajdująca się na Jasnej Górze, w Częstochowie pod opieką ojców paulinów. Najważniejsze i najbardziej uczęszczane sanktuarium maryjne w Polsce. Nazwa pochodzi od znajdującego się w kaplicy, uznawanego przez Kościół katolicki i prawosławny za cudowny, Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Historia kaplicy Matki Boskiej rozpoczęła się w latach 1367-1372, kiedy to piastowski książę Władysław Opolczyk, za zgodą władz kościelnych, sprowadził z Węgier mnichów z Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika (paulinów). 22 czerwca 1382 biskup krakowski wydał zgodę na przekazanie przez plebana Henryka Bielę paulinom drewnianej świątyni parafialnej na szczycie Jasnej Góry. 9 sierpnia 1382 został wydany dokument powołujący do życia cały konwent klasztorny wraz z dwiema wsiami w darze od Opolczyka. Prawdopodobnie w tym samym czasie książę oddał pod opiekę ojców paulinów obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, który znajduje się w tym samym miejscu od początku ich przybycia. Na potrzeby licznie przybywających pielgrzymów pod koniec XIV wieku, a według tradycji zakonnej w latach 1384-1391 została wzniesiona pierwotna kamienna świątynia fundacji Władysława Opolczyka. Była usytuowana od północnej strony dzisiejszej bazyliki i zbudowana z łamanego wapienia powszechnie występującego w okolicy. Zbudowana została na planie prostokąta. Pierwotnie surowa, bez ozdób, swoją prostotą i białym kolorem miała nawiązywać do idei zakonu paulinów. Nie przetrwała jednak do czasów obecnych. Badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1976-1977 prowadzone w zespole jasnogórskim ujawniły istnienie fragmentów fundamentów i północnej ściany tej kaplicy. Przez całą historię klasztoru stosowano liczne zabiegi mające na celu zgromadzenie środków i ozdobienie świątyni i tak np. 23 września 1430 biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki ofiarowywał 40 dni odpustu dla wszystkich którzy zdecydują się na wspomaganie tego projektu.
Architektura i wyposażenie kaplicy[edytuj | edytuj kod]
Kaplica, podobnie jak bazylika jest budowlą orientowaną, zwróconą na wschód[1]. Składa się z trzech części, wznoszonych w różnych okresach[1]: prezbiterium, kaplicy Matki Bożej i tzw. przybudówki. Kaplica mierzy około 56 m długości i 16 m szerokości[2].
Prezbiterium[edytuj | edytuj kod]
Jest to najstarsza część kaplicy Matki Bożej wybudowana na planie prostokąta. Prezbiterium (przestrzeń do kraty) jest przekryte sklepieniem sieciowym[3]. Po pożarze bazyliki 16 lipca 1690 prezbiterium zostało silnie okopcone[3].
Ściany i sklepienie pokrywa dekoracja malarska pochodząca z różnych okresów stylowych[1]. Malowidła na ścianie północnej, datowane są na przełom XV i XVI wieku, wykonane najprawdopodobniej przez Tomasza Dolabellę, przedstawiają sceny Zwiastowania i przygotowania ucieczki do Egiptu[1]. Pozostałe kompozycje są manierystyczne, pochodzące z około 1609[1]. Są to postacie ośmiu aniołów na sklepieniu, sceny Bożego Narodzenia i pokłonu mędrców ze Wschodu na ścianie wschodniej (za ołtarzem) oraz sceny Ofiarowania Jezusa w świątyni i adoracji Maryi z Dzieciątkiem na ścianie południowej[4].
Prezbiterium wyposażone jest w przejście do zakrystii oraz dwa ostrołukowe okna wychodzące w kierunku północnym (na wirydarz).
Ołtarz główny[edytuj | edytuj kod]
2 marca 1645 definitorium zatwierdziło budowę srebrnego ołtarza w kaplicy, a 11 maja 1645 odbyła się narada, której przewodniczył prowincjał o. Mikołaj Staszewski OSPPE[5]. Wówczas zapadła decyzja dotycząca projektu ołtarza. Ołtarz jest wykonany z drewna, pokryty okładziną z hebanu, ufundowany w 1650 przez kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego według projektu nieznanego bliżej paulina z jasnogórskiego konwentu, dodatkowo zdobiony (głównie figurami) ze srebra ufundowanymi przez Zygmunta III Wazę[5]. W jego centralnym miejscu znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. W ołtarz wmontowano ruchomą trybowaną, pozłacaną zasuwę z 1723 przedstawiającą Niepokalane Poczęcie Najświętszej Maryi Panny. Jej obramowanie (bordiura) jest starsze i pochodzi z 1673, wykonane zostało przez złotnika Jana Lemana z fundacji Działyńskich. Uroczystość poświęcenia ołtarza odbyła się w święto narodzenia Najświętszej Maryi Panny, 8 września 1650, gromadząc około 40 tysięcy wiernych[5]. Uroczyste przeniesienie obrazu odbyło się w obecności prymasa Polski Macieja Łubieńskiego oraz pięciu biskupów, hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego, przy udziale kapeli jasnogórskiej[5].
Srebrne ozdoby ołtarza wykonał złotnik pomorski Johann Christian Bierpfaff. Mensa ołtarzowa została ufundowana przez Jerzego Ossolińskiego, natomiast XVIII wieczne antepedium, osłaniające przednią część mensy ołtarzowej, jest nieznanego autorstwa[1].
Na ołtarzu znajdują się dwa insygnia władzy królewskiej – berło i jabłko, podarowane przez kobiety polskie 3 maja 1926, wykonane w tym samym roku w warszawskiej firmie Bracia Łopieńscy. Po prawej stronie cudownego Obrazu znajdują się trzy złote róże, dar papieży: św. Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka. Ponadto dar papieża-Polaka z 1982 – złote serce z napisem „Totus Tuus”. W bocznych wnękach ołtarza (na dole prostokątnych, na górze półkolistych) znajdują się figury świętych: Pawła Pierwszego Pustelnika oraz patrona Litwy – św. Kazimierza. Po lewej stronie cudownego Obrazu wisi srebrna, przeszklona szkatuła, w której złożono przestrzelony i zakrwawiony pas sutanny Jana Pawła II, który miał na sobie w czasie zamachu na jego życie 13 maja 1981. Jan Paweł II przekazał go 19 czerwca 1983 jako wotum wdzięczności za cudowne ocalenie. Początkowo pas był przechowywany w zamknięciu, zgodnie z życzeniem papieża, aby nie pokazywać go publicznie. Od 2004, za zgodą Jana Pawła II, pas sutanny zawisł na ołtarzu.
Kaplica Matki Bożej[edytuj | edytuj kod]
.JPG)
Kaplicę od prezbiterium oddziela żelazna krata fundowana około 1644 przez Macieja Łubieńskiego, wykonana w Gdańsku[6]. W 1910 uzupełniono ją przez nadbudowę górnej części, wykonanej przez Stefana Szyllera po kradzieży koron i sukienki Matki Bożej[3].
Kaplica Matki Bożej jest trójnawową budowlą z lat 1641-1642, pochodzącą z okresu baroku, ufundowaną przez braci Łubieńskich, z charakterystycznymi emporami (piętrowymi bocznymi nawami), na miejscu istniejącego wcześniej gotyckiego klasztoru paulinów[3]. Wtedy to za pozwoleniem biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika rozebrano dwa boczne ołtarze i 7 kwietnia 1641 prowincjał paulinów, o. Paulin Kłodawski OSPPE położył kamień węgielny pod budowę kaplicy[3]. Koszt budowy oszacowano na 40 tys. florenów[3]. Kaplica nakryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami. Sklepienia naw bocznych i podłucza arkad zdobią renesansowe listwowe sztukaterie z motywami astragalu (głowic jońskich), jak również dekoracje tzw. typu lubelskiego[3]. Sklepienie nawy głównej natomiast zdobią malowane medaliony w kolebce nawy, na chórze muzycznym i podłuczach empor, przedstawiające półpostacie apostołów i polskich świętych, autorstwa Karola Dankwarta (koniec XVII wieku)[7]. W 1882 przemalowali je Jan i Wandalin Strzałeccy. Wśród arabeskowej sztukaterii trzech przęseł sklepienia znajdują się malowidła o kształtach elipsy, kwadratu zaokrąglonego w narożach lub też gruszki[7]. W przęśle od ściany łuku tęczowego poczynając przedstawieni są: św. Piotr, św. Paweł, św. Jan Apostoł oraz św. Juda Tadeusz[7]. W lunetach okien tego przęsła ukazani są: św. Kazimierz Królewicz i św. Stanisław Kostka[7]. Na gurcie dzielącym pierwsze i drugie przęsło w podniebiach okien przęsła od kraty umieszczono wizerunki św. Jadwigi Śląskiej, św. Wojciecha, św. Stanisława ze Szczepanowa i św. Kingi[7]. Kolejne, drugie przęsło wypełniają przedstawienia: św. Andrzeja, św. Filipa oraz św. Bartłomieja[7]. Pośrodku sklepienia przedstawiono na obłokach siedzącą Matkę Bożą z Dzieciątkiem[7]. W lunetach środkowego przęsła przedstawiono św. Antoniego Padewskiego i św. Jacka Odrowąża[7]. Wśród sztukaterii, na drugim gurcie znajduje się monogram Maryi, a po obu jego stronach bł. Salomea, św. Maciej, bł. Wincenty Kadłubek i bł. Jolanta[7]. Ostatnie trzecie przęsło sklepienia zapełniają postacie: św. Mateusza, św. Jakuba Młodszego, św. Rocha i św. Tomasza[7]. W obu lunetach okiennych trzeciego przęsła znajdują się medaliony z wizerunkami św. Jakuba Starszego i św. Jana Kantego[7]. Nawy boczne nakrywa sklepienie krzyżowe.
W emporach, po obu stronach nawy głównej umieszczone są medaliony: jedna grupa o tematach symbolicznych i alegorycznych, a druga przedstawia ewangelistów i świętych związanych z zakonem paulińskim[8].
Na ścianie wschodniej nad kratą rozpięty jest duży obraz olejny na płótnie, prawdopodobnie dzieło paulina o. Felicjana Ratyńskiego, przedstawiający Ucieczkę Szwedów spod twierdzy częstochowskiej (1656 lub 1657) o wymiarach (745 × 750) cm, w przewężeniu 280 cm[7]. Powyżej umieszczono malowidło olejne na płótnie ukazujące Matkę Bożą pogromczynię herezji (1656) o wymiarach (750 × 400) cm, które wypełnia 1/3 ściany łuku tęczowego[7]. Na przeciwległej ścianie, nad chórem na zachodniej półkolistej ścianie kaplicy znajduje się obraz olejny na płótnie ze sceną Zwiastowania (1644) o wymiarach (750 × 400) cm[7].
W kaplicy umieszczono sześć ołtarzy[9]. W prawej nawie na ścianie wschodniej znajduje się ołtarz Jezusa ukrzyżowanego (XVII wiek) z krucyfiksem późnogotyckim, datowanym na koniec XV wieku, a pochodzącym przypuszczalnie z kręgu pracowni Wita Stwosza[9]. W tle krzyża umieszczono srebrną blachę z wyobrażeniem męki pańskiej, wykonaną w latach 1764-1765 przez złotnika Jana Szabla[9]. W lewej nawie na ścianie wschodniej zbudowano w 1759 ołtarz Matki Boskiej Bolesnej z XV wieczną gotycką rzeźbą Piety[9]. W oknie za ołtarzem wbudowano witraż przedstawiający tajemnice różańcowe, wykonany w 1951 według projektu Wojciechowskiego[9]. Pozostałe cztery ołtarze umieszczono przy filarach. Najbliżej kraty znajdują się ołtarze, z lewej ołtarz ofiarowania Matki Bożej i z prawej narodzenia Matki Bożej, ufundowane przez o. Konstantego Moszyńskiego OSPPE w 1722. Dwa pozostałe ołtarze bliżej głównego portalu wejściowego ukazują sceny z obrazami malowanymi przez Leszka Krzemińskiego w 1966, a przedstawiającymi nawiedzenie św. Elżbiety (przy filarze lewym) i zwiastowanie (przy filarze prawym)[9].
Po prawej stronie kaplicy zbudowano ambonę (połowa XVII wieku) ozdobioną płaskorzeźbami o tematyce maryjnej[10].
Nad nawami bocznymi kaplicy mieszczą się empory otwarte do nawy głównej arkadami[10]. Sklepienie prawej empory zdobią sztukaterie regencyjne (około 1756)[10]. W emporze lewej nakrytej zdobionym sklepieniem znajdują się późnobarokowe XVIII wieczne stalle o bogatej dekoracji snycerskiej[10]. Na chórze zbudowanym w pierwszej połowie XVIII wieku umieszczono organy pochodzące z 1936[10]. W 1964 przeprowadzono marmoryzację ścian kaplicy oraz zamontowano srebrną siateczkę na wota (m.in. plakietki Matki Bożej, medaliki, różańce, kule rehabilitacyjne)[10]. Pilastry są inkrustowane jaśniejszym marmurem[3].
Do barokowej części kaplicy prowadzą trzy manierystyczne portale z czarnego marmuru dębnickiego i alabastru, które przypuszczalnie zaprojektował Giovanni Battista Gisleni (XVII wiek)[3]. Najokazalszy jest portal główny (środkowy) fundowany przez biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika, wzbogacony elementami z różowego marmuru paczółtowickiego i alabastrowymi płaskorzeźbami, wśród których w zwieńczeniu umieszczono wyobrażenie Matki Bożej z Dzieciątkiem[11].
Przybudówka[edytuj | edytuj kod]
Trzecia, najmłodsza część kaplicy zwana „przybudówką” lub atrium powstała w latach 1929-1933 z istniejącego wcześniej piętrowego renesansowego krużganka klasztornego, po wzmocnieniu ścian z sześcioma oknami i nakryciu ich latarnią oraz świetlikiem (dzisiaj znajdują się tam witraże z lat 80. XX wieku) oświetlającymi wnętrze przybudówki, według projektu architekta Adolfa Szyszko-Bohusza[10]. Tworzy je obejście wydzielone filarami od partii centralnej, do której na górze otwierają się galerie[10]. Zakonnicy przechodzili tędy na modlitwy do chóru zakonnego, który znajdował się na piętrze, pomiędzy kaplicą a bazyliką[3]. Do krużganka wchodziło się przez Salę Rycerską, która była pomieszczeniem klauzurowym[3]. Tamtędy intradziści przechodzili na lewą emporę kaplicy, gdzie do dziś grane się fanfary[3]. Znajdują się tam rokokowe stalle, które służą zakonnikom do odprawiania nabożeństwa zwanego „klęczkami”, czyli litanii loretańskiej śpiewanej po łacinie[3]. Przechodziło się tam również na prawą emporę kaplicy, a stamtąd do chóru zakonnego, który został rozebrany w latach 50. XX wieku[12]. Dziś w tym miejscu znajduje się kaplica adoracji Najświętszego Sakramentu, utworzona w 1998[12]. Wykonano w niej marmurowy ołtarz wystawienia, a na nim umieszczono monstrancję z hostią. Nad ołtarzem, na ścianie umieszczono obraz Jezusa Miłosiernego namalowany przez Krystynę Kwiatkowską. Kaplica jest udostępniona dla pielgrzymów, którzy adorują Chrystusa w Najświętszym Sakramencie w godzinach 6:00-21:00[12].
Dawniej do kaplicy prowadziło z zewnątrz tylko jedno wejście[3]. Obecnie są trzy portale, a fasada zachodnia kaplicy nakryta jest pseudorenesansową attyką[3]. Na ścianie północnej we wnęce umieszczono urnę z prochami sześciokrotnego przeora Jasnej Góry o. Augustyna Kordeckiego OSPPE, dowódcy obrony przed Szwedami w 1655. Na ścianie tej wiszą dwa obrazy przedstawiające Lata dziecięce Chrystusa i Ofiarowanie Chrystusa w świątyni (XVII wiek)[11].
Na ścianach wokoło umieszczono czternaście obrazów drogi krzyżowej, odnowionych w 1872 przez malarza Mateusza Mączyńskiego[11]. Na filarach znajduje się wiele tablic kombatanckich, upamiętniających walczących żołnierzy o niepodległość Polski (głównie w czasie II wojny światowej)[11]. Na górze, na balustradzie galerii umieszczono kopię obrazu Jana Matejki, przedstawiającą lwowskie śluby Jana Kazimierza z 1 kwietnia 1656[11].
Z przybudówki w ścianie południowej znajduje się wejście do bazyliki, a na przeciwległej ścianie (północnej) na korytarz mieszczący się w przyziemiu skrzydła południowego klasztoru[11].
Na górnej kondygnacji przybudówki umieszczono 8 września 2001 na ścianach 17 obrazów o wymiarach (185 × 234) cm oraz jeden (185 × 234) cm artysty Jerzego Dudy-Gracza malowanych w latach 2000-2001 tzw. Golgoty jasnogórskiej[13][14].
W kaplicy znajduje się kilka epitafiów (w II i III części). 3 maja 2012 na ścianie przed wejściem do kaplicy Matki Bożej odsłonięto epitafium smoleńskie, upamiętniające ofiary katastrofy polskiego samolotu Tu-154 w Smoleńsku i zbrodni katyńskiej, w formie tablicy o wymiarach (4,5 × 2) m[15].
Pochowani w krypcie i kaplicy Matki Bożej[edytuj | edytuj kod]
Kaplica Matki Bożej i jej krypta jest ponadto miejscem pochówku. W XVII wiecznej krypcie, w podziemiach kaplicy Matki Bożej, w niszach wykutych w skale, w 36 wnękach grobowych chowani byli zakonnicy paulińscy. Ich kości złożono we wspólnym grobie 13 października 1836. Na ścianie przed wejściem do krypty umieszczono tablicę z wykazem aktualnie tam pochowanych. W krypcie spoczywa m.in. czterech przeorów i trzech generałów. Ostatnim w niej pochowanym jest przeor o. Klemens Izdebski, zmarły w 1967. Tradycyjnie w listopadzie krypta jest otwierana i udostępniona dla pielgrzymów. Od lat 60. XX wieku zmarli zakonnicy chowani są na pobliskim cmentarzu św. Rocha. Poza tym w kaplicy Matki Bożej znajduje się kilka innych XVII wiecznych nagrobków. Spoczywają tam[16]:
- Jan Klemens Branicki (†1657) – podkomorzy krakowski, starosta bocheński i wielicki
- Zygmunt Grudziński (1620–1640)[10]
- o. Augustyn Kordecki (1603–1673) – wielokrotny przeor i obrońca jasnogórskiej twierdzy przed Szwedami
- ks. Stanisław Krajewski (†1694) – kustosz katedry łowickiej
- Wojciech Kazimierz Męciński (†1669) – podkomorzy wieluński[11]
- Stanisław Warszycki (1599–1681) – wojewoda mazowiecki i kasztelan krakowski
- Helena Wiśniowiecka Warszycka (†1660) – kasztelanowa krakowska
W krypcie natomiast pochowano 36 osób[16]:
 Lista pochowanych w krypcie kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej
|
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f Jaśkiewicz 1986 ↓, s. 30.
- ↑ Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej (mapa). mapy.cz. [dostęp 2016-03-08]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o o. Jan Stanisław Rudziński OSPPE: Skarby Jasnej Góry. Kaplica Matki Bożej. [w:] Jasna Góra. Biuro prasowe [on-line]. jasnagora.com. [dostęp 2016-03-08].
- ↑ Jaśkiewicz 1986 ↓, s. 31.
- ↑ a b c d o. Jan Golonka OSPPE: Zabytki Jasnej Góry. Fundacja ołtarza w Kaplicy Matki Bożej. [w:] Jasna Góra. Biuro prasowe [on-line]. jasnagora.com. [dostęp 2016-03-08].
- ↑ Jaśkiewicz 1986 ↓, s. 34.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o. Jan Golonka OSPPE: Zabytki Jasnej Góry. Dekoracja malarska Kaplicy z XVII w. (1). [w:] Jasna Góra. Biuro prasowe [on-line]. jasnagora.com, 1989. [dostęp 2016-03-08].
- ↑ o. Jan Golonka OSPPE: Zabytki Jasnej Góry. Dekoracja malarska Kaplicy z XVII w. (2). [w:] Jasna Góra. Biuro prasowe [on-line]. jasnagora.com, 1989. [dostęp 2016-03-08].
- ↑ a b c d e f Jaśkiewicz 1986 ↓, s. 35.
- ↑ a b c d e f g h i Jaśkiewicz 1986 ↓, s. 36.
- ↑ a b c d e f g Jaśkiewicz 1986 ↓, s. 37.
- ↑ a b c o. Jan Stanisław Rudziński OSPPE: Skarby Jasnej Góry. Dawny chór zakonny. [w:] Jasna Góra. Biuro prasowe [on-line]. jasnagora.com. [dostęp 2016-03-08].
- ↑ Jerzy Duda Gracz, Ernest Bryll: Golgota Jasnogórska (Stacje – obrazy – Drogi krzyżowej). [w:] Jasna Góra. Biuro prasowe [on-line]. jasnagora.com, 2001. [dostęp 2016-04-10].
- ↑ o. Jan Golonka OSPPE: Zabytki Jasnej Góry. „Golgota Jasnogórska” J. Dudy Gracza. [w:] Jasna Góra. Biuro prasowe [on-line]. jasnagora.com, 2001. [dostęp 2016-03-08].
- ↑ Odsłonięto Epitafium Smoleńskie. ekai.pl, 2012-05-03. [dostęp 2012-05-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-08)].
- ↑ a b o. Stanisław Tomoń: Jasnogórska modlitwa za zmarłych. [w:] Jasna Góra. Biuro prasowe [on-line]. jasnagora.com, 2013-11-01. [dostęp 2015-12-02]. (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński: Kaplica Matki Bożej: Komnata Królowej Polski. Częstochowa: Wydawnictwo Paulinianum, 2002. ISBN 83-87055-59-X. OCLC 1019941344.
- Aleksander Jaśkiewicz: Jasna Góra. Wyd. 1. Warszawa: Sport i Turystyka, 1986, seria: Zwiedzamy zabytki i muzea. ISBN 83-217-2607-0. OCLC 246816903.
- Magdalena Karbowska, Magdalena Król, Jacek Małkowski, Eliza Waluś: Miejsca święte. Częstochowa. T. 18. Warszawa: Mediaprofit, 2011, seria: Biblioteka Gazety Wyborczej. ISBN 978-83-61809-53-1. OCLC 888615999.
- Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska: Zabytki sztuki Jasnej Góry. Architektura. Rzeźba. Malarstwo. Wyd. I. Katowice: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2009. ISBN 978-83-85871-56-9. OCLC 693863053.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Kamery online pokazujące wnętrze kaplicy. jasnagora.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-04-20)].
- Kaplica MB Częstochowskiej. polska-org.pl. [dostęp 2019-07-09].