Karol Adwentowicz

Karol Adwentowicz
Data i miejsce urodzenia	19 października 1871 Wielogóra
Data i miejsce śmierci	19 lipca 1958 Warszawa
Zawód	aktor
Odznaczenia

Grób Karola Adwentowicza i jego żony Ireny na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

Karol Adwentowicz ps. Edwin (ur. 19 października 1871 w Wielogórze, zm. 19 lipca 1958 w Warszawie) – polski aktor i reżyser teatralny, dyrektor teatrów, m.in. Teatru Kameralnego w Warszawie. Reprezentant szkoły Tadeusza Pawlikowskiego przełomu XIX w XX wieku. Znany z charakterystycznej wibracji głosu. W filmie wystąpił zaledwie dwa razy. Jest zaliczany do grona wybitnych polskich aktorów tragicznych 1. połowy XX w., głównie z uwagi na stworzoną przez siebie kreację Hamleta w sztuce Williama Szekspira, w której występował przez 23 lata.

Życiorys

Urodził się w Wielogórze, gdzie jego ojciec Antoni był właścicielem niewielkiego majątku ziemskiego. Po śmierci matki, Katarzyny z Lorensów (1874), K. A. zostaje oddany pod opiekę jej przyjaciółki, zamieszkałej w Opocznie. Jako ośmioletni chłopiec wyjeżdża do Radomia, aby uczyć się w gimnazjum. Zadenuncjowany jako posiadacz zakazanych książek Mickiewicza i Słowackiego, zostaje usunięty ze szkoły. Przenosi się jednak do prywatnego gimnazjum prof. Biernackiego, które porzuca po dwóch latach nauki. Jako piętnastolatek wyjeżdża do Warszawy, gdzie rozpoczyna pracę w fabryce motorów gazowych Machczyńskiego. W 1887 powraca do Wielogóry, aby objąć gospodarstwo po zmarłym ojcu. Ostatecznie decyduje się na kontynuację nauki, kończąc gimnazjum prof. Biernackiego i zdając maturę. Następnie pracuje jako telegrafista, później urzędnik kolejowy.

Pierwsze kroki na scenie postawił K. A. w amatorskim teatrze K. Hoffmana w Radomiu. W 1893 związał się z wędrowną trupą teatralną L. Czystogórskiego. Zadebiutował 4 lutego 1894 w roli Edwina z Odludków i poety. Wiosną t.r. teatr Czystogórskiego wyjechał do Ostrowca, później do Suwałk. W 1895–1896 K. A. występował już w stałym teatrze w Częstochowie. Zajęcie to nie przynosiło jednak dochodu, pozwalającego na utrzymanie się. Wyczerpująca praca (zagrał wtedy ponad 30 ról) oraz złe warunki socjalne przyczyniły się do wyczerpania organizmu aktora. K. A. leczył się w szpitalu w Mieni. Później powrócił do pracy, ale już mniej wytężonej. Występował w teatrach Poznania, Krakowa i Warszawy. Na przełomie 1898 i 1899 wyjechał z zespołem G. Morskiej i J. Popławskiego do Rosji, występując w wielu miastach imperium. W 1900 został zaangażowany do zespołu Teatru Miejskiego we Lwowie, gdzie grał do 1912, zdobywając sławę jednego z najwybitniejszych aktorów modernistycznych, m.in. dzięki rolom Oswalda w Upiorach H. Ibsena (1907) i Hamleta (1907).

Na początku XX w. K. A. zaangażował się w działalność polityczną, wstępując do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska. Wspierał rozwój pracy oświatowej wśród robotników lwowskich, aktywnie uczestnicząc w organizacji życia kulturalnego tego środowiska. W 1903 założył i prowadził amatorską grupę teatralną robotników.

W 1912 aktor wyjeżdża do Krakowa, gdzie podejmuje pracę w Teatrze im. J. Słowackiego. W sierpniu 1914 wstąpił do Legionów Polskich, służąc w I Pułku Ułanów. Ranny w czasie ćwiczeń został wysłany na leczenie do Wiednia, gdzie występował w Teatrze Polskim. Następnie, jako oficer kulturalny, wyjeżdżał do teatrów Zagrzebia i Brna. W 1915 został zwolniony z wojska i powrócił do kraju. Do 1929 występował gościnnie w wielu teatrach warszawskich (Letnim, Małym, Rozmaitości, Polskim i Narodowym), z żadnym nie wiążąc się stałym kontraktem (m.in. w inscenizacjach L. Schillera: Hrabia Henryk w Nie-Boskiej Komedii Z. Krasińskiego w 1926; Lucyfer w Samuelu Zborowskim J. Słowackiego w 1927). Wyjeżdżał też grać do teatrów Krakowa, Lublina, Wilna, Białegostoku, Katowic i Poznania. W tym okresie angażował się również w życie teatralne mniejszych miejscowości. W składzie zespołów wędrownych odwiedził m.in. Częstochowę, Piotrków Trybunalski, Opoczno, Płock, Radom.

W 1929–1930 K. A. kierował Teatrem Miejskim w Łodzi. W 1930 ostatecznie osiedlił się w stolicy. W 1933–1934 był kierownikiem artystycznym Teatru Ateneum, jednocześnie podejmując próbę usamodzielnienia się. W 1932 organizuje własny Teatr Kameralny, który prowadzi do wybuchu wojny. 26 kwietnia 1934 aktor obchodził benefis 35-lecia pracy artystycznej. W ramach świętowania jubileuszu zagrał Wojewodę w Mazepie J. Słowackiego w Teatrze Narodowym. W t.r. zagrał tytułową rolę w filmie Przeor Kordecki - obrońca Częstochowy w reżyserii E. Puchalskiego.

W wyniku zajęcia Warszawy przez Niemców w 1939 K. A. został zmuszony do zamknięcia Teatru Kameralnego. W połowie 1940 otworzył przy ul. Boduena kawiarnię „Znachor”, która szybko stała się miejscem życia artystycznego okupowanej stolicy. W sierpniu 1942 aktor został aresztowany przez Gestapo i osadzony na Pawiaku. Został zwolniony z więzienia w połowie marca 1943. Bezzwłocznie zaangażował się w artystyczny ruch konspiracyjny, współpracując m.in. z Radą Teatralną. po wybuchu powstania, 15 sierpnia 1944 uczestniczył w wykonaniu Kantaty na otwarcie Teatru Narodowego pod kierownictwem L. Schillera. Po upadku powstania K. A. przedostał się do Krakowa, gdzie pozostał do końca wojny.

W 1945 przywrócił działalność Teatru Śląskiego w Katowicach, którego był pierwszym powojennym dyrektorem. Na przełomie roku 1945 i 1946 kierował Teatrem Powszechnym Domu Żołnierza w Krakowie, a w 1948–1950 Teatrem Powszechnym w Łodzi. Od 1950 był związany na stałe z Teatrem Polskim w Warszawie (m.in. prof. Sonnenbruch w Niemcach L. Kruczkowskiego w 1949). W t.r. obchodził 55-lecie pracy aktorskiej, które świętował w Warszawie i Łodzi.

W grudniu 1948, jako członek PPS poparł „zjednoczenie” polskich ugrupowań socjalistycznych i wstąpił do PZPR.

Jako aktor pracował do śmierci w 1958. Został pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera A 26-tuje-4).

Życie prywatne

K. A. trzykrotnie żonaty. Wszystkie trzy małżonki były aktorkami. Pierwszą została Aniela Połęcka. Następnie ożenił się z Janiną Nosarzewską, z którą później się rozwiódł. 2 lipca 1936 w kościele ewangelicko-reformowanym w Warszawie K. A. zawarł związek małżeński z Ireną Grywińską. Z tego związku pochodzi syn Lucjan.

Aktor spisywał wspomnienia i inne tworzył notatki z życia prywatnego oraz bogatej działalności teatralnej i publicznej. Rękopisy były prowadzone w sposób sugerujący chęć autora, żeby zostały opublikowane. Stało się to po jego śmierci w 1960, otrzymując tytuł Wspominki.

Upamiętnienie

Jego nazwiskiem nazwano ulice w Łodzi (os. Widzew), Katowicach (os. Stara Ligota), Radomiu i Tarnowie.

Spektakle teatralne

Role

Radom 1894 – Odludki i poeta jako Edwin Teatr Miejski we Lwowie 1900 – Baśń Nocy Świętojańskiej jako Doktór 1900 – Odludki i poeta jako Czesław 1900 – Nasi najserdeczniejsi jako Maurycy 1900 – Dla szczęścia jako Mlicki 1900 – Ksenia jako Dimo Anthimos 1900 – Czerwona toga jako Ardeuil 1901 – Pan Alfons jako Oktaw 1901 – Sobótki jako Jerzy v. Hartwig 1901 – Spuścizna jako Hugo 1901 – Wesele jako Poeta 1901 – Warszawianka jako młody oficer 1901 – Na jedną kartę jako Karol hrabia Drahomir 1901 – Łapownicy jako Aleksander Żadow 1901 – Popiel i Piast jako Metody 1901 – Bajka jako Robert Well 1902 – Złote runo jako Zygmunt Przecławski 1902 – Zagadka jako Vivarce 1902 – Bracia Lerche jako Juliusz Poraj 1902 – Życie publiczne jako Martin 1902 – Ruy Blas jako Ruy Blas 1902 – Na marne jako Adam 1902 – Urzędowazona jako Obcy mężczyzna 1902 – Zimowa opowieść jako Dworzanin Leontesa 1902 – Nasze szwaczki jako Andrzej 1902 – Wieczór Trzech Króli jako Orsino 1902 – Nierówna miara jako Goński 1902 – Horsztyński jako Szczęsny 1902 – Miss Hobbs jako Wolf Kingsearl 1902 – Intryga i miłość jako Ferdynand 1902 – Azja Tuhaj-Beyowicz jako Adam 1902 – Krzyżacy jako Janusz książę Mazowiecki 1902 – Jeden dzień jako Henryk 1902 – Śpiący rycerze jako Ziemiec 1902 – Miarka za miarkę jako Wincencio 1902 – Manowcami jako Cyryl 1903 – Dom wariatów jako Alfred Klapson 1903 – Tamten jako Kazimierz 1903 – Dyktator jako Bohdan 1903 – Kobieta ze sztyletem jako Leonard 1903 – Na zawsze jako Obcy 1903 – Złocienie jako Henryk hrabia Radoszewski 1903 – Stary mąż jako Stanisław Janikowski 1903 – W noc lipcową jako Paweł Maroński 1903 – Niebezpieczeństwo jako Freydieres 1903 – Nasi dekadenci jako Zdzisław Komorowicki 1903 – Wianek mirtowy jako Władysław 1903 – Sybir jako Zosiej Grygoriewicz Aniuszkin 1903 – Kasztelanka jako Andrzej Jossan 1903 – Gwiazda Syberii jako Zdzisław 1903 – Papla jako Valantin

1903 – Paweł Lange i Tora Parsberg jako Rienne 1903 – Zmartwychwstanie jako Kniaź Dmitrij Niechludow 1903 – Dzika kaczka jako Gregor Werle 1903 – Śnieg jako Tadeusz 1903 – Serdeczne dzieje jako Fabrycio Arcieri 1903 – Safanduły jako Marceli Cavalier 1904 – Interes interesem jako Lucjan Garraud 1904 – Faust jako doktor Faust 1904 – Antonina Sabrier jako Rene Dangenne 1904 – Poniedziałek karnawałowy jako Hans Rudorff 1904 – Eros i Psyche jako Eros; Stanisław 1904 – Dzieci Waniuszyna jako Konstanty 1904 – Nieporozumienie jako Korski 1904 – Doktor Rentlow jako Stanisław Stanowski 1904 – Tęcza jako Ksawery Barcicki 1904 – Wszystko dobre, co się dobrze kończy jako Bertram 1904 – Labirynt jako Maks de Pogis 1904 – Anonimy jako Henryk Lacreusette 1904 – Capstrzyk jako Von Hoven 1904 – Nitka jedwabiu jako Jonatan 1904 – Konfederaci barscy jako De Choisy 1904 – Lekkomyślna siostra jako Olszewski 1904 – Tkacze jako Becker 1904 – Wesele Sobeidy jako Bogaty kupiec 1904 – Zaszumi las jako Leon Morski 1904 – Betlejem polskie jako Ułan z roku 1831 1905 – Zaczarowane koło jako Jasiek 1905 – Cień jako Aleksander 1905 – Ponad siły jako Holger 1905 – Ijola jako Arno 1905 – Ryszard III jako Georgius, książę Clarencji 1905 – Majster jako Franciszek hrabia Vanin 1905 – Ksiądz Marek jako Kazimierz Pułaski 1905 – Figurantka jako Henryk de Renneval 1905 – Mieszczanie jako Nil 1905 – Na dnie jako baron 1905 – W jaskini lwa jako Gaston Chalindrey 1905 – Medor jako Bondaine 1905 – Weseli małżonkowie jako Barintin 1905 – Moloch jako Zbigniew 1905 – Karykatury jako Antoni Relski 1905 – Macierzyństwo jako Markiz Alfred di Montefranco 1905 – Birbant jako Jack Worthing 1905 – Mały Eyolf jako Alfred Almers 1905 – Żydzi jako Nachman 1905 – Przeor paulinów jako Adolf Muller 1905 – Gioconda jako Lucio Settala 1906 – Gra jako Kazimierz; Roman Ślarski 1906 – Wujaszek Wania jako Michał Astrow 1906 – Ku miłości jako Jacek Martel 1906 – Złodziej jako hrabia Karol Czarski 1906 – Piękna Marsylianka jako Crisency 1906 – Dobrodziej złodziei jako Avril 1906 – Odwieczna baśń jako Król 1906 – Milczenie jako Marek Kryszna

Inne teatry

Teatr Miejski im. Słowackiego, Kraków

• 1908 – Źródełko jako Stefan
• 1911 – Aglawena i Selisetta jako Meleander (reż. Marian Jednowski)
• 1921 – Hamlet jako Hamlet (reż. M. Jednowski)

Teatr im. Bogusławskiego, Warszawa

• 1926 – Róża jako Czarowic (reż. Leon Schiller)
• 1926 – Nie-Boska komedia jako mąż (reż. L. Schiller)

Teatr Polski, Warszawa

• 1928 – Człowiek i nadczłowiek jako don Juan Tenorio, John Tanner (reż. L. Schiller)

Teatr Narodowy, Warszawa

• 1933 – Obiad o ósmej jako Larry Renauld (reż. Karol Borowski)

Teatr Kameralny, Warszawa

• 1935 – Budowniczy Solness jako Solness (reż. Karol Adwentowicz)

Teatr Miejski im. Wyspiańskiego, Katowice

• 1945 – Zemsta jako Cześnik (reż. Wilam Horzyca)
• 1945 – Lompa jako Józef Lompa (reż. Stanisław Kwaskowski)

Teatr Powszechny im. Żołnierza Polskiego, Kraków

• 1945 – Burmistrz Stylmondu jako Cyryl Van Belle (reż. Emil Chaberski)
• 1946 – Dwa teatry jako dyrektor teatru (reż. Irena Grywińska)
• 1946 – Tajemnica lekarska jako profesor (reż. I. Grywińska)

Teatr Polski, Bielsko-Cieszyn

• 1947 – W małym domku jako doktor (reż. K. Adwentowicz)

Teatr Wojska Polskiego, Łódź

• 1947 – Burza jako Prospero (reż. L. Schiller)

Teatr Powszechny, Łódź

• 1948 – Lisie gniazdo jako Horacy Gidens (reż. K. Adwentowicz)
• 1948 – Madzieja jako Kobus (reż. K. Borowski)
• 1949 – Klub kawalerów jako Sobieniewski (reż. K. Adwentowicz)
• 1949 – Dwa teatry jako dyrektor (reż. I. Grywińska)
• 1949 – Przełom jako Komendant Krążownika „Aurora” (reż. K. Adwentowicz)
• 1950 – Niemcy jako profesor Sonnenbruch (reż. I. Grywińska)

Teatr Polski, Warszawa

• 1953 – Horsztyński jako Ksawery Horsztyński (reż. Edmund Wierciński)
• 1955 – Lorenzaccio jako Filip Strozzi (reż. E. Wierciński)

Teatr Ludowy, Warszawa

• 1957 – Upiory jako pastor Manders (reż. K. Adwentowicz)

Inscenizacje

• 1946 – Ojciec – Teatr Powszechny im.Żołnierza Polskiego w Krakowie, potem – Teatr Miejski im. Jaracza Olsztyn
• 1947 – W małym domku – Teatr Polski, Bielsko-Cieszyn
• 1948 – Lisie gniazdo – Teatr Studio w Warszawie, potem Teatr Powszechny w Łodzi
• 1949 – Klub kawalerów – Teatr Powszechny w Łodzi
• 1949 – Przełom – Teatr Powszechny w Łodzi
• 1957 – Upiory – Teatr Ludowy w Warszawie

Filmografia

• 1912 – Pomszczona krzywda
• 1934 – Przeor Kordecki – obrońca Częstochowy jako Aleksander Kordecki

Ordery i odznaczenia

• Order Sztandaru Pracy I kl. (22 lipca 1949)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (15 lutego 1955)
• Krzyż Niepodległości (9 listopada 1931)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1934)
• Złoty Krzyż Zasługi (trzykrotnie: 9 listopada 1931, 15 czerwca 1946, 13 listopada 1953)
• Złoty Wawrzyn Akademicki (7 listopada 1936)

Nagrody

1947 – Nagroda Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” za rolę Prospera w spektaklu Burza w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi,

1949 – Nagroda (150.000 zł) na Festiwalu Sztuk Radzieckich,

1955 – Nagroda Państwowa I stopnia za całość artystycznej działalności teatralnej.

Bibliografia

• Adwentowicz, Karol: Wspominki. Oprac. Marczak-Oborski, Stanisław. Warszawa: PIW, 1960.
• Encyklopedia Warszawy. Red. Herbst, Stanisław. Warszawa: PWN, 1975, s. 14.
• WitoldW. Filler WitoldW., LechL. Piotrowski LechL., Poczet aktorów polskich: od Solskiego do Lindy., Warszawa: „Philip Wilson”, 1998, s. 7-8, ISBN 83-87571-54-7, OCLC 189426351 .
• Grzegorczyk, Piotr: Twórcy i badacze kultury zmarli w latach 1956–1967. Cz. 2. Oprac. Biernacki, Andrzej. Warszawa: IK, 1986, s. 83.
• Karol Adwentowicz. „Nowości Illustrowane”. Nr 13, s. 14, 25 marca 1905. 
• Natanson, Wojciech: Karol Adwentowicz. Warszawa: PIW, 1955.
• Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965. Red. Raszewski, Zbigniew. Warszawa: IS PAN, 1975, s. 3–4.
• Tomczyk, Danuta: Karol Adwentowicz. [W:] Znani i nieznani ziemi radomskiej. Red. Zwolski, Czesław Tadeusz. T. 3. Radom: WBP, 1990, s. 5–10.
• Wielka encyklopedia powszechna PWN. Red. Kotarbiński, Tadeusz i in. T. 1. Warszawa: PWN, 1962, s. 42–43.

Linki zewnętrzne

• Karol Adwentowicz w bazie IMDb (ang.)
• Karol Adwentowicz w bazie Filmweb
• Karol Adwentowicz w bazie filmpolski.pl
• Karol Adwentowicz, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [online] [dostęp 2021-04-09] .
• Karol Adwentowicz na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”